اخلاق سکولار فاقد معناست

به گزارش خبرگزاری رسا،‌ دوره مدرنیته، دوره سیطره کمیت بر کیفیت و طرح اخلاق و معنویت سکولار است که بر حیرت و انحطاط انسان امروز افزوده است و این پرسش را به شکل جدی مطرح می‌کند که آیا اخلاق سرمایه‌داری و سکولار بدون مبانی توحیدی و دینی می­‌تواند انسان مدرن را بدون گرفتاری در بحران معنویت تربیت و رشد دهد.

به منظور نقد و بررسی اخلاق سکولار در پرورش انسان و راه‌حل خروج از این بحران با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسلمان صفوی، رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن و سردبیر مجله ترانسندنت فیلوسوفی، به گفت‌وگو پرداختیم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید؛

ایکنا ـ انسان علاوه بر بعد جسمانی، دارای بعد روحانی است. ضرورت پرورش و ادله نقلی و حکمی این ضرورت چیست؟

انسان با تغذیه و مراقبت به سلامت جسم خویش می‌پردازد تا شاداب و فعال و مفید باشد، روح او نیز به عنوان موجودی زنده نیازمند مراقبت و تغذیه و پرورش است تا شاد و فعال و سازنده باشد. پژمردگی پیامد عدم پرورش روح و شادابی و فراست از نشانه‌های پروش روح است. عموم اصحاب حکمت خالده نظیر زرتشت، کنفوسیوس، سقراط، افلاطون، بودا، حکیم فردوسی و سهروردی قائل به ضرورت پرورش روح برای تکامل و تعادل انسان بوده‌اند.

پرورش روح در اصطلاح قرآنی، «تزکیه» نام دارد. کلام‌الله حکیم یکی از اهداف انبیای الهی را پرورش روح یا به اصطلاح فنی «تزکیه و تهذیب نفس» بیان فرموده است؛ «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الاُمِّيِّينَ رَسُولاَ مِنهُم يَتلُوا عَلَيهِم آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِم وَيُعَلِّمُهُمُ الكِتَابَ وَالحِكمَهَ وَإِن كَانُوا مِن قَبلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ»(سوره جمعه: آیه ۲). «يُزَكِّيهِم» از مصدر «تزكيه» و ريشه آن، «زكات» به معناى رشد مثبت همراه با خير و بركت است.

تزکیه در تعامل با دو علم است؛ «شریعت» علمی که مقدمه تزکیه است و «حکمت» علمی که تزکیه مقدمه آن است. علم شریعت هادی انسان به طریق تزکیه است: «وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَهَ وَ یُزَکّیهِم...»(سوره بقره، ۱۲۹). «علم حکمت»، غایت قصوای تزکیه است. معرفت متعالی و حکمت ربانی متجلی در عقل و قلب نمی‌شود، الا از طریق سلوک الی الله که «تزکیه نفس» است: «...وَ یُزَکّیهِم و یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَهَ...».(سوره آل عمران: آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه: آیه ۲)

ایکنا ـ راهکارهای ضروری برای پرورش روح و معنوی شدن چیست؟

بهترین نسخه پرورش روح، عملی کردن دستورات عرفای راستین است. جوهر دستورات عرفانی پرورش روح در دو کتاب «عرفان عملی» و «عرفان ثقلین» تبیین شده است. راهکارهای عملی پرورش روح به طور مفصل و جزئی در کتب عرفا تبیین شده است. از جمله «صد میدان» خواجه عبدالله انصاری، «منهاج العابدین» غزالی، «الاصول العشره» نجم الدین کبری، «آداب المریدین» سهروردی، «اوصاف الاشراف» طوسی و «مثنوی معنوی» مولوی.

از منظر فقیر، هفت رکن سلوک و پرورش روح بعد از «امتثال اوامرالله و اجتناب عن معاصی‌الله» عبارت از: «ذکر»، «فکر»، «مراقبه»، «صمت»، «جوع»، «تهجد» و «عزلت» هستند که سالکان را سرمست دوست می‌کند. هفت رکن سلوک، براق‌های سیر انفسی و اعتکاف تمرین سیر انفسی است.

ایکنا ـ برخی از اخلاق یا معنویت منهای دین و به تعبیری اخلاق سکولار سخن می‌گویند. تعریف حضرتعالی ار معنویت اصیل منبعث از آیات، روایات و میراث حکمی اسلامی چیست؟ آیا در جهان کنونی این نوع معنویت وجود دارد؟ علل شکل‌گیری معنویت‌های دیگر چیست؟

اخلاق و معنویت سکولار براساس مبانی منطقی و فلسفی فاقد معناست. سکولارها عمدتاً به نظریه حُسن و قبح ذاتی استناد می‌کنند. بر اساس عقل یکسری حُسن و قبح ذاتی همچون حُسن عدالت و قبح ظلم وجود دارد، اما عقل و خَلق و خُلق مبدأ متعالی قدسی در رأس است. بدون حضور خداوند هر چیز و هر کار جایز است. معنویت سکولار هم بدون معناست، زیرا معنویت به معنای گذار از عام مادی به عالم معنا و مجردات است، در حالی که «وجود مطلق یگانه قدسی غنی بالذات» در رأس عالم مجردات و معنا جای دارد. وجود مطلق یگانه قدسی که وحی را بر انبیا(ع) نازل فرموده تا راه و روش صحیح رابطه بین عالم شهادت و عالم غیب (عالم معنا) را به بشر تعلیم دهند.

کامل‌ترین دستورات معنویت حقیقی در کلام الله مجید و سنت نبوی و ولوی و منش اولیاءالله وارد شده است. برای مثال به این آیات شریفه توجه فرمایید: «كَلِمَهُ اللهِ هِيَ العُليَا»(سوره توبه: آیه ۴۰)، «قد اَفلَح مَن تَزَکَّی»(سوره اعلی: آیه ۱۴)، «… وَاذكُر رَبَّكَ كَثِيرًا …»(سوره آل عمران: آیه ۴۱)، «وَ ِللهِ الأَسمَاءُ الحُسنَى فَادعُوهُ بِهَا»(سوره اعراف: آیه ۱۸۰)، «...حَسبُنَا اللهُ وَنِعمَ الوَكِيلُ.»(سوره آل عمران: آیه ۱۷۳)، «كَفَی بِاللهِ وَلِيًّا وَكَفَی بِاللهِ نَصِيراً.»(سوره نسا: آیه ۴۵)، «أَنتَ أَرحَمُ الرّاحِمِين»(سوره اعراف: آیه ۱۵۱)، «إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ»(سوره اعراف: آیه ۱۶۷)، «إِنَّا إِلَى اللهِ رَاغِبُونَ»(سوره توبه: آیه ۵۹)، «خُذِ العَفوَ وَأمُر بِالعُرفِ وَأعرِض عَنِ الجَاهِلِينَ»(سوره اعراف: آیه ۱۹۰). امام جعفرصادق(ع) فرمودند: «در قرآن آيه‌اى جامع‌تر از اين آيه در مكارم الاخلاق نيست؛ «وَلا تَدعُ مَعَ اللهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلاّ هُوَ كُلُّ شَيءٍ هَالِكٌ إِلاّ وَجهَهُ لَهُ الحُكمُ وَإِلَیهِ تُرجَعُونَ»(سوره قصص: آیه ۸۸)، «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَب، وَ إِلَى رَبِّكَ فَارغَب»(سوره انشراح: آیات۷-۸)، «فَوَيلٌ لِلمُصَلِّينَ، الَّذينَ هُم عَن صَلاتِهِم ساهُونَ، الَّذينَ هُم يُراؤُنَ، وَ يَمنَعُونَ الماعُونَ.»(سوره ماعون: آیات ۴-۷)

خطبه متقین مولی الموحدین علی(ع)، مانیفست معنویت ناب است. معنویت اسلامی به طور گسترده در عموم طریقت‌های عرفانی اسلامی مانند شاذلیه، نقشبندیه، قادریه، ذهبیه، نعمت‌اللهیه، چشتیه، مولویه و صفویه در سراسر جهان در آسیا، آفریقا، اروپا و امریکا فعال‌اند. میلیون‌ها نفر در شمال آفریقا از طریقت شاذلیه پیروی می‌کنند که سلسله آنها به امام رضا(ع) می‌رسد. رنه گنون، تیتوس بورکهارت و مارتین لینگز از معروف‌ترین عارفان مسلمان اروپایی قرن بیستم هستند. پروفسور ویلیام چیتیک عارف مسلمان مشهور آمریکایی امروز است. بیشترین تعداد صوفیان مسلمان اروپا، در بوسنی هستند که شخصاً یک هفته با شیوخ آنها ملاقات و گفت‌وگو داشتم. این صوفیان، انسان‌های شریفی هستند که بین شریعت و طریقت جمع کرده‌اند. هر سال هزاران علوی از ترکیه برای زیارت بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، ذریه امام موسی کاظم(ع) مشتاقانه به اردبیل می‌شتابند.

عموم ادیان الهی دارای جنبه‌های معنویت‌گرایی هستند و پیروان علاقه‌مند به معنویت در سنت دینی خود از ساحت معنوی آنها بهره می‌برند. اخیراً برخی معنویت‌گرایی‌های کاذب ایجاد شده که مشتریانشان آنهایی هستند که از همه ادیان الهی رمیده‌اند و  علاوه بر فقدان معرفت عمیق، در حال و هوای عمل به شریعت هم نیستند.

ایکنا ـ در عصر پسامدرن، معنویت و توجه به تهذیب نفس چه جایگاهی دارد و چه تفاوتی با گذشته دارد؟ اقتضائات این عالم برای تهذیب نفس چیست؟ آیا ظواهر مدرنیته چنین امکانی را جهت پی‌گیری مراتب کمال و تهذیب نفس برای انسان مدرن فراهم می‌کند؟

دوره مدرنیته، دوره سیطره کمیت بر کیفیت است که حاصل آن الیناسیون گسترده بشری است. امروزه دوره بحران مدرنیته است. حتی از نظر نویسندگانی نظیر اوژن یونسکو (کرگدن)، رنه گنون (بحران دنیا متجدد) و هربرت مارکوزه (انسان تک‌ساحتی)، توجه به معنویت برای نجات انسان از «تکساحتی» شدن، ضرورت بیشتری دارد.

راه برون رفت از این بحران، رهایی از اسارت تکنوکراسی است. در زندگی نباید امکان سیطره هنجارهای کمی تکنوکراسی و مدرنیته را بر ابعاد روحی خود فراهم کنیم. هزاران مسلمان عامل به احکام اسلام، در پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا در اروپا و آمریکا زندگی می‌کنند و مانع خدشه‌دار شدن هویت الهی خویش در فضای مدرنیته و پست‌مدرنیته شده‌اند و بر اساس مبانی الهی زندگی می‌کنند. پروفسور سیدحسین نصر استاد دانشگاه جورج واشنگتن در کتاب «جوان مسلمان و دنیای متجدد» مطالب مفیدی در این باب بیان کرده‌اند.

امروز اساتید معنویت‌گرا نظیر پروفسور ویلیام چیتیک، پروفسور جیمز موریس، کانر دگلی، ماریا دکاکه، جوزف لمبارد در دانشگاه‌ها ی اروپا و آمریکا مروج معنویت‌اند. این فقیر نیز در لندن علاوه بر آموزش مبانی عرفان نظری و عملی اسلامی از سال ۱۳۷۸، از سال ۱۳۷۹ با انتشار مجله ترانسنتدنت فیلوسوفی در لندن به زبان انگلیسی، به معرفی حکمت و عرفان اسلامی به صورت آکادمیک پرداخته‌ام که مورد استقبال نخبگان فلسفی و عرفانی واقع شده است.

ایکنا ـ در طول سال همواره ایام خاصی به بهره‌گیری معنوی و تهذیب نفس اختصاص دارد که از جمله می‌توان به ماه‌های رجب، شعبان و رمضان اشاره کرد. حضرتعالی جایگاه چنین ایامی را چگونه برای تهذیب تحلیل می‌کنید و برای استفاده حداکثری از این ایام چه توصیه‌هایی دارید؟

ماه‌های رجب، شعبان و رمضان بهترین ایام سال برای تهذیب نفس است. در وهله اول مداومت بر «دعای مکارم الاخلاق» امام سجاد(ع) موجب یادآوری رذائل و فضائل اخلاقی می‌شود. اعمال مشترک این سه ماه عبارت از: استغفار، اعتکاف، ترتیل قرآن، ذکر، دعا، روزه و صدقه دادن، صفا، سخا و حُسن خُلق حاصل تهذیب نفس هستند. بهترین اعمال در این ایام استغفار، بازبینی زندگی شخصی و اجتماعی، اخلاق حسنه و کمک به مردم به منزله «عیال الله» است. «مشارطه، مراقبه، محاسبه و مؤاخذه» به عنوان ارکان و شروط تهذیب نفس در کتاب عرفان ثقلین تبیین شده است.

تمرین اخلاق حسنه اجتماعی جهت تقرب الی الله تعالی بسیار مؤثر است و از آن جمله می‌توان به اعانت مظلوم، بخشش خطای دوستان، کظم غیظ، اصلاح بین مردم، عیب‌پوشی، نرم‌خویی، فروتنی، خوش‌‌رفتاری، آرامش، وقار، خوش ‌اخلاقی، رعایت ادب اجتماعی، اخلاق عمومی و اخلاق کاربردی، پرهیز از اسراف و یاری به مردم اشاره کرد.

ایکنا ـ مسئله دیگر حفظ بهره‌های معنوی است. انسان در اثر سلوک و ریاضت‌‎های رحمانی به درجاتی دست می‌یابد، این داشته‌ها چگونه حفظ و افزوده شوند؟

استمرار «مراقبه» عملی و قلبی، تداوم روزانه ذکرهای الهی نظیر «الله، الله» «تهلیل»، «یونسیه»، «تهجد»، «محاسبه نفس» هر شب کارنامه اعمال روزانه، «مواخذه» نفس و صدقه روزانه در حفظ و تکامل رشد معنوی و تقرب الی الله تعالی مؤثر است. نیایش شبانه‌روزی نقش مهمی در استمرار تلطیف نفس دارد.  شرایط، انواع و آثار نیایش در سلوک را در کتاب دعا بیان شده است. چهل دستور عملی برای تداوم سلوک الی الله بر اساس مبانی قرآن و روایی در انتهای کتاب «عرفان ثقلین» بیان شده که مجرب است و ان‌شاالله با عمل به آنها وصال  لقاءالله میسر می‌شود.

ایکنا ـ در پایان لطفاً اگر نکته‌ای باقی مانده بفرمایید.

سلوک عرفانی و جهاد اکبر باید زیر نظر استاد انجام شود تا اولاً عرفان ثقلین را بیاموزند. ثانیاً از تندروی و کندروی اجتناب شود. ثالثاً نفس قدسی استاد، مددکار همت سالک مستعد و ساعی گردد و رابعاً استاد با مراقبت احوالات سالک در سیر انفسی، در سفر معنوی راهنمای او باشد.

سلوک، شوق و همت و تداوم می‌طلبد. طریقت باید توأم با شریعت باشد. در هیچ حال نباید از شریعت غفلت شود. در طریقت نیز باید به شریعت عمل شود، که شریعت عمل است و طریقت فوق برنامه؛ لذا شریعت مبنای طریقت است و همواره باید در کردار قوی باشد. صفا و سخا نشان خلوص عمل است. در اسلام رهبانیت وجود ندارد. عرفان اسلامی، عرفان اجتماعی است که در فتوت اجتماعی بروز می‌یابد. برای اجتناب از ترویج عرفان‌های کاذب، باید عرفای شامخ ایران که به پیروی از مولی الموحدین علی(ع) عرفان اجتماعی را در ایران سامان‌دهی کردند و به ثمر رساندند، به جوانان معرفی شوند.

شیخ صفی الدین اردبیلی در باب رابطه شریعت و طریقت در عرفان می‌نویسد: «شخصی که او را به قوّتِ تمام محافظت شریعت نباشد، همچنان میوه‌ای است که آن را پوست نباشد؛ بی‌صوان باشد و محفوظ نباشد. هرکه شریعتش باشد، طریقتش باشد و هرکه طریقتش باشد، حقیقتش باشد و هرکه شریعتش نباشد، نه طریقتش باشد، نه حقیقتش. هیچ یک از مشایخ خلاف شریعت سخن نگفته است. هرکه از معنی خبر دارد، خلاف شریعت نکند و نگوید.» مقتدای ما؛ مولی الموحدین امام علی(ع) شیر روز و متهجد شب، یار فقیران و مظلومان وَ دشمن ظالمان سیاسی و اقتصادی است.