۲۵ شهريور ۱۴۰۴ - ۰۰:۲۷
کد خبر: ۷۹۱۲۷۴
یادداشت تخصصی

از دیپلماسی دینی تا تعالی کرامت انسانی/مبانی و فرایند در ملل ایران و روسیه

از دیپلماسی دینی تا تعالی کرامت انسانی/مبانی و فرایند در ملل ایران و روسیه
ایرانِ شیعی و روسیه ارتدوکس هر دو در سنت‌های خود مجموعه‌ای از آموزه‌ها، پیشینه‌های اجتماعی در عرصه حکمرانی دارند که نشان می‌دهد کمکهای انسانی به سایر ملت‌ها، مبتنی بر نگاه دینی و سازوکار دیپلماسی ادیان، دستاوردهای واقعی بیشتری در تعالی جامعه بشری و تقویت دیپلماسی کشورها داشته است.

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، محمدحسین پیشاهنگ در یادداشتی به بازخوانی منابع و فرایندهای تحقق دیپلماسی دینی در اقدامات بشردوستانه ملتها و دولتهای ایران و روس می پردازد تا نشان دهد، هرگاه دین مبنای اقدامات و تعاملات بین المللی ملتها و دولتها باشد، زندگی انسان در روی زمین بهتر و زیباتر و آسان تر خواهد شد و سعادت دست یافتنی خواهد شد. در ادامه این یادداشت را به قلم حجت الاسلام محمدحسین پیشاهنگ، معاون خبرگزاری رسا میخوانید:

در جهان معاصر «کمک بشردوستانه»،
کمک‌ به هم‌نوع و خدمت‌گزاری بشردوستانه تنها یک کنش فنی و اداری نیست؛ بلکه هم‌زمان وجهی اخلاقی، مذهبی و سیاسی دارد. این کنش ریشه در آموزه‌های الهی و رسالتی اخلاقی دارد. اما عموماً رفتار دولت‌ها و نهادهای مدنی به ویژه در جهان غرب، هنگام مواجهه با بحران‌های انسانی تا حد زیادی از چارچوب‌های هنجاریِ دینی خارج می‌شود. با این حال، هنوز هستند دولت-ملت‌هایی که کمک‌رسانی و اقدامات بشردوستانه را «وظیفۀ دینی» و «ابزارِ تثبیت شرافت و کرامت انسانی» می‌دانند.

ایرانِ شیعی و روسیه ارتدوکس هر دو در سنت‌های خود مجموعه‌ای از آموزه‌ها، پیشینه‌های اجتماعی و تجارب عملی در عرصه حکمرانی دارند که نشان می‌دهد کمکهای انسانی به سایر ملت‌ها، مبتنی بر نگاه دینی و سازوکار دیپلماسی ادیان، دستاوردهای واقعی بیشتری در تعالی جامعه بشری و تقویت دیپلماسی عمومی این کشورها داشته است.

در این یادداشت بررسی می‌کنیم که منابع دینیِ بنیادینِ اسلام شیعی و مسیحیت ارتدوکس ـ روسی چه آموزه‌هایی درباره وظیفه در قبال همنوع، دفاع از مظلوم و کرامت انسانی دارند و چگونه این آموزه‌ها به راهبری عملیِ سیاست‌ها و نهادهای امدادی و بشردوستانه در جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه جهت داده‌اند و نتایج ملموس تولید کرده‌اند.

1.    منابع دینیِ فراخوان‌دهنده به کمک و حفاظت از کرامت انسانی

الف آموزه‌ها و منابع کلیدی در اسلامِ شیعی(نمونه‌های منتخب و پیام‌های کلان)

1.    آیات قرآن

قرآن کریم چندین آیه را صریحاً به تکلیف کمک به نیازمندان، اکرام یتیم و پیوندهای اجتماعی اختصاص می‌دهد. برخی نمونه ها از این قرار است:

o      سوره بقره، آیه 177: عدالت و کمک به نیازمندان (فهرستی از خصایل نیکی: «وَیُنفِقُونَ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ» و امثال آن) دینِ نگه‌دارنده عدالت اجتماعی و اطعامِ نیازمندان را بنیاد می‌نهد.

o      سوره الانسان (76: 8-9): «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا» الگوی ایثار و اولویت‌دهی به نیازمندان.

o      سوره الماعون (107: 1-7): نکوهش بی‌تفاوتی نسبت به یتیم و نیازمند؛ اخلاق عمومیِ اجتماعی را محور قرار می‌دهد.

2.    احادیث و سنت نبوی و احادیث معتبر

o      حدیثی از امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خداست که میفرماید: « الإمام الصادق عليه السلام : سُئِلَ رَسولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله : مَن أحَبُّ النّاسِ إلَى اللّه؟ قالَ : أنفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ.» (الكافي : 2 / 164 / 7 عن سيف بن عميرة عمّن سمعه ، جامع الأحاديث للقمّي : 198 ، بحار الأنوار : 74 / 339 / 122.) ترجیح عملِ مفید برای مردم به‌عنوان معیار جلب محبّت الهی.

3.    سیره اهل بیت پیامبر و ائمه شیعه علیهم السلام

o      امام علی (ع):  در نامه به مالک اشتر می‌فرمایند: «مردم یا برادر دینی تواند یا همنوع تو در آفرینش» (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳). این بیان، بنیانی برای نگاه انسانی ـ جهانی به امداد و عدالت اجتماعی است.

o      امام حسن (ع):  بارها تمام دارایی خود را در راه خدا به فقرا بخشیدند (شیخ صدوق، الأمالی، مجلس ۲۴).

o      امام حسین (ع):  در مسیر کربلا حتی به دشمنان آب دادند (مقتل خوارزمی، ج ۱، ص ۲۳۶)؛ نماد اوج کرامت انسانی حتی در برابر خصم.

o      امام صادق (ع): « مؤمن کسی است که در سختی‌ها یار برادران خویش باشد» (الکافی، ج ۲، ص ۱۹۹).

o      این سیره نشان می‌دهد که در اسلام شیعی، کمک به همنوع و مظلوم بخشی جدایی‌ناپذیر از ایمان است.

4.    پیامد عملیِ این آموزه‌ها در فضای دینی ـ اجتماعی شیعی

o      قواعد فقهی در باب «زکات»، «خمس»، «صدقه» و «قروض الحسنه» که کمک ساختاری و مستمر به محرومان را نهادینه می‌سازد.

o      تشکیل نهادهای خیریه و امدادی مبتنی بر آموزه‌های دینی (نمونه: کمیته امداد امام خمینی، نهادهای اوقاف و حسینیه‌ها که در زمان بحران فعال می‌شوند).

o      فرهنگ وقف، انفاق و بسیج مردمی مؤمنان برای امدادرسانی پایدار.

ب آموزه‌ها و منابع کلیدی در مسیحیت ارتدوکس (روسیه)

در این بخش منتخبی از کتب مقدس، آثار پدران کلیسا و سنت ارشادی ارتدوکس را معرفی می‌کنیم.

1.    کتب مقدس (عهد جدید)

o      «گرسنه بودم مرا طعام دادید؛ تشنه بودم سیرابم کردید هرچه برای یکی از این برادران کوچک‌تر کردید، برای من کردید» (انجیل متی ۲۵: ۳۵-۴۰). این عبارات بیانگر معیار سنجشِ دینداری بر اساس خدمت به نیازمندان و مسئولیت مشترک کلیسا در رسیدگی به فقراست.

o      اعمال رسولان 2:4445 (اشتراک اموال برای رفع نیاز برادران) الگوی اولیه خدمات اجتماعی کلیسا.

o      لوقا 10 (مَثَل همسایه نیکوکار: Good Samaritan) گویای تأکید بر هنجار رفتار انسانی فراتر از مرزهای قومی/مذهبی است.

o      «دین پاک و بی‌عیب نزد خدا این است که از یتیمان و بیوه‌زنان در سختی‌هایشان مراقبت کنید» (نامه یعقوب ۱:۲۷).

2.    تأملات و رسالات پدران کلیسا و سنت ارتدوکس

o      قدیس باسیلیوس بزرگ (St. Basil the Great)تأسیس مراکز خیریه و «باسیلیاد» (بیمارستان ـ مهمان‌سرا) در قرن چهارم؛ الگوی نهادیِ رسمی کمکِ کلیسایی.

o      سنّتیون چون یوحنا خروستوم (John Chrysostom)موعظه‌های پی‌درپی درباره فضیلت انفاق و مسئولیت اخلاقیِ جامعه برای فقرا.

o      سنت جان کریسوستوم (۴م): «اگر نمی‌توانی محراب را با طلا بیارایی، جسم مسیح را با خدمت به فقیران بیارای» (Homilies on Matthew, 50).

o      سنت باسیل کبیر (۴م): «نان ما در انبارها از آنِ گرسنگان است؛ جامه ما در کمدها از آنِ برهنگان است» (Homiliae in Psalmos, 14).

o      پاتریارک کیریل (رهبر فعلی کلیسای ارتدوکس روسیه): در پیام سال نو ۲۰۱۷ گفت: «خدمت به نیازمندان و حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر وظیفه‌ای الهی است که کلیسا نمی‌تواند از آن چشم بپوشد» (سایت رسمی پاتریارکیت مسکو).

3.    اسناد اجتماعی کلیسای ارتدوکسِ روسیه

o      «Основы социальной концепции Русской Православной Церкви» (اصول مفهوم اجتماعی کلیسای ارتدوکس روسیه) چارچوب رسمیِ تعهد کلیسا نسبت به مسائل اجتماعی، خانواده و حمایت از آسیب‌دیدگان.

o      بیانیه‌ها و فراخوان‌های پاتریارک‌های معاصر (مثلاً پاتریارک کنونی و اسلاف) درباره کمک‌رسانی در بحران‌ها و نقش کلیسا در بازسازی اجتماعی.

4.    پیامد عملی در سنت ارتدوکس

o      شکل‌گیری نهادهای خیریه کلیسایی (خدماتِ «милосердие» / Mercy Services) که در سطح محلی و منطقه‌ای فعال‌اند.

o      سنت دیرپای کارزاریِ صومعه‌ها و مؤسسات کلیسایی در امدادرسانی و حمایت از خانواده‌ها و سالمندان.

۲. چگونه متون دینی ترجمه به سیاست و عمل شده‌اند؟ مکانیزم‌ها و نمونه‌ها

این بخش توضیح می‌دهیم چگونه متون و آموزه‌ها به سیاست‌گذاری، نهادسازی و رفتار جهادیِ اجتماعی در ایران و روسیه جهت داده و نتایج قابل‌تصوری پدید آورده‌اند.

مکانیزم‌های تبدیلِ آموزه به عمل

1.    هنجارسازی اخلاقی ـ معرفتی: آیات و احادیث و آموزه‌های کلیسا چارچوب هنجاری خلق می‌کنند؛ وقتی «انفاق» یا «خدمت» واجب یا عالی تلقی شود، شهروندان و نخبگان انگیزه و مشروعیت برای عمل می‌یابند.

2.    نهادسازی دینی: آموزه‌ها موجب تأسیس نهادهای امدادیِ وابسته یا همکار با مراکز رسمی می‌شوند (وقف‌ها، بنیادها، سازمان‌های خیریهٔ کلیسایی/حوزه‌ای).

3.    همگرایی دولت و نهادهای دینی: در دو کشور، دولت‌ها در بسیاری موارد با نهادهای دینی همکاری کرده‌اند؛ این همکاری موجب تقویت ظرفیت عملیاتی و نفوذ مردمی می‌شود.

4.    شبکه‌سازی مردمی ـ داوطلبانه: آموزه‌های دینی باعث شکل‌گیری شبکه‌های روستایی و محله‌ای (مساجد، صومعه‌ها، نهادهای خیریه محلی) می‌شود که در بحران‌ها واکنش سریع و اثربخش دارند.

5.    جهانی‌شدنِ اخلاقی و مشروعیت‌بخشی در سطح بین‌الملل: پیام دینی به عنوان مبنای مشروعیتِ کمک‌ها، انتقادِ کمترِ افکار عمومی دریافت‌کننده به نیات اهداکننده را می‌تواند کاهش دهد و همکاری درازمدت را تسهیل کند.

نمونه‌های عینی (ایران و روسیه) و نتایجِ ملموس

ایران از آموزه تا نهاد و عمل

1.    نهادها و سازوکارها

o      کمیته امداد امام خمینی (ره):  نهادی که پس از انقلاب بر پایه آموزه‌های دینی و وظیفه شرعی در قبال فقرا تشکیل شد و خدمات مستمر معیشتی، توانمندسازی و آموزشی ارائه می‌دهد.

o      هلال احمر:  سازمان مردم نهاد با حمایت و پشتیبانی دولتی در کشورهای اسلامی ست که در جمهوری اسلامی ایران، عنصری فعال در جمع آوری و ساماندهی کمکهای مردمی در حوادث و بلایای طبیعی و انسانی عمل می‌کند.

o      شبکه مسجدی ـ جهادی):  در بحران‌های طبیعی (زلزله‌ها، سیل‌ها، کرونا و بیماریهای پاندمی) شبکه مسجدی، گروه‌های جهادی و نهادهای دینی فعال‌تر و سریع‌تر از بسیاری از بازیگران غیردینی ورود کرده و توزیع فوری کالا، اسکان موقت و خدمات درمانی فراهم آورده‌اند.

2.    نتایج و مزایا

o      واکنش سریع و گسترهٔ مردمی که موجب کاهش تلفات ثانوی و استمرار خدمات در طول بازسازی می‌شود.

o      تقویت «پایدارسازی اجتماعی» از طریق برنامه‌های توانمندسازی (آموزش حرفه‌ای، پرداخت وام‌های خرد) که مبتنی بر رویکرد کرامت‌محور دینی است.

o      مشروعیت و اعتماد محلی بالاتر نسبت به کمک‌هایی که ریشه در همبستگی دینی دارند (نسبت به بعضی کمک‌های خارجی که با شروط سیاسی همراه است).

فدراسیون روسیه پیوند ارتدوکس و خدمات اجتماعی

1.    نهادها و سازوکارها

o      خدماتِ خیریه کلیسایی (православная служба милосердия) و مؤسسات صومعه‌ای که در بازه‌های زمانی بحران (مثلاً سیل‌ها، بحران‌های منطقه‌ای) فعال‌اند.

o      اسناد رسمی کلیسا (مفاهیم اجتماعی) که الگوهای خدمات اجتماعی و حمایت از خانواده را به سیاست عمومی منتقل می‌کنند.

2.    نتایج و مزایا

o      تولید شبکه‌های حمایتی محلیِ کلیسایی که در بازسازی و امدادرسانی عملکرد مناسب و پایداری نشان داده‌اند.

o      مشروعیت‌بخشیِ فرهنگی به برنامه‌های کمک‌رسانی که، به‌ویژه در جوامع روستایی یا سنتی، نسبت به نهادهای صرفاً دولتی اثرگذاری بیشتری دارد.

۳. مقایسه با الگوهای کمکِ غیردینی (نمونه غربی) چرا نتایج متفاوت می‌شود

  • در بسیاری از نمونه‌های تاریخی (نگاه تحلیلی به کمک‌های غربی در برخی مناطق) کمک‌ها با منافع ژئوپولیتیک، شرط‌گذاری‌های اقتصادی یا استفاده از پیمانکاران خارجی همراه بوده‌اند؛ این مسئله پایداری، پاسخگوییِ محلی و اعتماد مخاطب را مخدوش ساخته است.
  • در مقابل، کمک‌های شکل‌گرفته بر مبنای وظیفه دینی غالباً التزام به استمرار، احیای کرامت و مشارکت محلی را تقویت می‌کنند و کمتر با شروط سیاسیِ بیرونی پیوند می‌خورند.

۴. درس‌ها و توصیه‌های سیاستی

1.    تبیین اخلاقیِ مأموریت: نهادهای دولتی و غیردولتی باید چارچوب معناییِ کمک را صریح بیان کنند (کرامت‌محوری، عدم‌الاستعمارِ کمک، مشارکت محلی).

2.    بازآفرینی نهادهای دینیِ محلی در برنامه‌ریزی: ادغام نهادهای دینی محلی در برنامه‌های مدیریت بحران، به عنوان شرکای کلیدیِ ورود سریع و مؤثر.

3.    شفافیت و پاسخ‌گویی دینی-اجتماعی: استفاده از ساختارهای دینی برای افزایش نظارت مردمی و کاهش فساد در زنجیره کمک.

4.    آموزشِ اخلاقی و ظرفیت‌سازی: ترویج آموزه‌های دینی مرتبط با فعل اجتماعی (انفاق، احسان، میاث اجتماعی) در برنامه‌های آموزشی ـ تربیتی برای تقویت فرهنگ داوطلبی و امدادی.

5.    همکاری بین‌الادیانی: تشویق پروژه‌های مشترک میان نهادهای دینی ایران و روسیه (و دیگر کشورها) برای نشان‌دادن الگوی بدیل کمکِ مبتنی بر معنویت و کرامت.

جمع‌بندی نهایی

متون دینیِ هر دو سنت ـ اسلام شیعی و مسیحیت ارتدوکس ـ به‌روشنی کمک به همنوع، حمایت از مظلوم و حفظ کرامت انسانی را واجب یا فضیلتِ عالی دانسته‌اند. تبدیل این آموزه‌ها به سیاست و سازوکار عملی (از طریق وقف، نهادسازی، شبکه‌سازی مردمی، و همکاری دولت با نهادهای دینی) موجب تولید کمک‌هایی شده که سریع‌تر، پایدارتر و از منظر محلی مشروع‌تر بوده‌اند. تجربه ایران و روسیه نشان می‌دهد که «خیر مبتنی بر ایمان و هنجار» نه‌تنها انگیزه‌های معنوی فراهم می‌آورد، بلکه ظرفیت‌های نهادی و مردمی را به‌کار می‌گیرد و نتایج انسانیِ ماندگارتری تولید می‌کند.

محمدحسین پیشاهنگ
ارسال نظرات