از دیپلماسی دینی تا تعالی کرامت انسانی/مبانی و فرایند در ملل ایران و روسیه

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، محمدحسین پیشاهنگ در یادداشتی به بازخوانی منابع و فرایندهای تحقق دیپلماسی دینی در اقدامات بشردوستانه ملتها و دولتهای ایران و روس می پردازد تا نشان دهد، هرگاه دین مبنای اقدامات و تعاملات بین المللی ملتها و دولتها باشد، زندگی انسان در روی زمین بهتر و زیباتر و آسان تر خواهد شد و سعادت دست یافتنی خواهد شد. در ادامه این یادداشت را به قلم حجت الاسلام محمدحسین پیشاهنگ، معاون خبرگزاری رسا میخوانید:
در جهان معاصر «کمک بشردوستانه»، کمک به همنوع و خدمتگزاری بشردوستانه تنها یک کنش فنی و اداری نیست؛ بلکه همزمان وجهی اخلاقی، مذهبی و سیاسی دارد. این کنش ریشه در آموزههای الهی و رسالتی اخلاقی دارد. اما عموماً رفتار دولتها و نهادهای مدنی به ویژه در جهان غرب، هنگام مواجهه با بحرانهای انسانی تا حد زیادی از چارچوبهای هنجاریِ دینی خارج میشود. با این حال، هنوز هستند دولت-ملتهایی که کمکرسانی و اقدامات بشردوستانه را «وظیفۀ دینی» و «ابزارِ تثبیت شرافت و کرامت انسانی» میدانند.
ایرانِ شیعی و روسیه ارتدوکس هر دو در سنتهای خود مجموعهای از آموزهها، پیشینههای اجتماعی و تجارب عملی در عرصه حکمرانی دارند که نشان میدهد کمکهای انسانی به سایر ملتها، مبتنی بر نگاه دینی و سازوکار دیپلماسی ادیان، دستاوردهای واقعی بیشتری در تعالی جامعه بشری و تقویت دیپلماسی عمومی این کشورها داشته است.
در این یادداشت بررسی میکنیم که منابع دینیِ بنیادینِ اسلام شیعی و مسیحیت ارتدوکس ـ روسی چه آموزههایی درباره وظیفه در قبال همنوع، دفاع از مظلوم و کرامت انسانی دارند و چگونه این آموزهها به راهبری عملیِ سیاستها و نهادهای امدادی و بشردوستانه در جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه جهت دادهاند و نتایج ملموس تولید کردهاند.
1. منابع دینیِ فراخواندهنده به کمک و حفاظت از کرامت انسانی
الف — آموزهها و منابع کلیدی در اسلامِ شیعی(نمونههای منتخب و پیامهای کلان)
1. آیات قرآن
قرآن کریم چندین آیه را صریحاً به تکلیف کمک به نیازمندان، اکرام یتیم و پیوندهای اجتماعی اختصاص میدهد. برخی نمونه ها از این قرار است:
o سوره بقره، آیه 177: عدالت و کمک به نیازمندان (فهرستی از خصایل نیکی: «وَیُنفِقُونَ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ…» و امثال آن) — دینِ نگهدارنده عدالت اجتماعی و اطعامِ نیازمندان را بنیاد مینهد.
o سوره الانسان (76: 8-9): «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا…» — الگوی ایثار و اولویتدهی به نیازمندان.
o سوره الماعون (107: 1-7): نکوهش بیتفاوتی نسبت به یتیم و نیازمند؛ اخلاق عمومیِ اجتماعی را محور قرار میدهد.
2. احادیث و سنت نبوی و احادیث معتبر
o حدیثی از امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خداست که میفرماید: « الإمام الصادق عليه السلام : سُئِلَ رَسولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله : مَن أحَبُّ النّاسِ إلَى اللّه؟ قالَ : أنفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ.» (الكافي : 2 / 164 / 7 عن سيف بن عميرة عمّن سمعه ، جامع الأحاديث للقمّي : 198 ، بحار الأنوار : 74 / 339 / 122.) — ترجیح عملِ مفید برای مردم بهعنوان معیار جلب محبّت الهی.
3. سیره اهل بیت پیامبر و ائمه شیعه علیهم السلام
o امام علی (ع): در نامه به مالک اشتر میفرمایند: «مردم یا برادر دینی تواند یا همنوع تو در آفرینش» (نهجالبلاغه، نامه ۵۳). این بیان، بنیانی برای نگاه انسانی ـ جهانی به امداد و عدالت اجتماعی است.
o امام حسن (ع): بارها تمام دارایی خود را در راه خدا به فقرا بخشیدند (شیخ صدوق، الأمالی، مجلس ۲۴).
o امام حسین (ع): در مسیر کربلا حتی به دشمنان آب دادند (مقتل خوارزمی، ج ۱، ص ۲۳۶)؛ نماد اوج کرامت انسانی حتی در برابر خصم.
o امام صادق (ع): « مؤمن کسی است که در سختیها یار برادران خویش باشد» (الکافی، ج ۲، ص ۱۹۹).
o این سیره نشان میدهد که در اسلام شیعی، کمک به همنوع و مظلوم بخشی جداییناپذیر از ایمان است.
4. پیامد عملیِ این آموزهها در فضای دینی ـ اجتماعی شیعی
o قواعد فقهی در باب «زکات»، «خمس»، «صدقه» و «قروض الحسنه» که کمک ساختاری و مستمر به محرومان را نهادینه میسازد.
o تشکیل نهادهای خیریه و امدادی مبتنی بر آموزههای دینی (نمونه: کمیته امداد امام خمینی، نهادهای اوقاف و حسینیهها که در زمان بحران فعال میشوند).
o فرهنگ وقف، انفاق و بسیج مردمی مؤمنان برای امدادرسانی پایدار.
ب — آموزهها و منابع کلیدی در مسیحیت ارتدوکس (روسیه)
در این بخش منتخبی از کتب مقدس، آثار پدران کلیسا و سنت ارشادی ارتدوکس را معرفی میکنیم.
1. کتب مقدس (عهد جدید)
o «گرسنه بودم مرا طعام دادید؛ تشنه بودم سیرابم کردید… هرچه برای یکی از این برادران کوچکتر کردید، برای من کردید» (انجیل متی ۲۵: ۳۵-۴۰). این عبارات بیانگر معیار سنجشِ دینداری بر اساس خدمت به نیازمندان و مسئولیت مشترک کلیسا در رسیدگی به فقراست.
o اعمال رسولان 2:44–45 (اشتراک اموال برای رفع نیاز برادران) — الگوی اولیه خدمات اجتماعی کلیسا.
o لوقا 10 (مَثَل همسایه نیکوکار: Good Samaritan)— گویای تأکید بر هنجار رفتار انسانی فراتر از مرزهای قومی/مذهبی است.
o «دین پاک و بیعیب نزد خدا این است که از یتیمان و بیوهزنان در سختیهایشان مراقبت کنید» (نامه یعقوب ۱:۲۷).
2. تأملات و رسالات پدران کلیسا و سنت ارتدوکس
o قدیس باسیلیوس بزرگ (St. Basil the Great) — تأسیس مراکز خیریه و «باسیلیاد» (بیمارستان ـ مهمانسرا) در قرن چهارم؛ الگوی نهادیِ رسمی کمکِ کلیسایی.
o سنّتیون چون یوحنا خروستوم (John Chrysostom) — موعظههای پیدرپی درباره فضیلت انفاق و مسئولیت اخلاقیِ جامعه برای فقرا.
o سنت جان کریسوستوم (۴م): «اگر نمیتوانی محراب را با طلا بیارایی، جسم مسیح را با خدمت به فقیران بیارای» (Homilies on Matthew, 50).
o سنت باسیل کبیر (۴م): «نان ما در انبارها از آنِ گرسنگان است؛ جامه ما در کمدها از آنِ برهنگان است» (Homiliae in Psalmos, 14).
o پاتریارک کیریل (رهبر فعلی کلیسای ارتدوکس روسیه): در پیام سال نو ۲۰۱۷ گفت: «خدمت به نیازمندان و حمایت از خانوادههای آسیبپذیر وظیفهای الهی است که کلیسا نمیتواند از آن چشم بپوشد» (سایت رسمی پاتریارکیت مسکو).
3. اسناد اجتماعی کلیسای ارتدوکسِ روسیه
o «Основы социальной концепции Русской Православной Церкви» (اصول مفهوم اجتماعی کلیسای ارتدوکس روسیه) — چارچوب رسمیِ تعهد کلیسا نسبت به مسائل اجتماعی، خانواده و حمایت از آسیبدیدگان.
o بیانیهها و فراخوانهای پاتریارکهای معاصر (مثلاً پاتریارک کنونی و اسلاف) درباره کمکرسانی در بحرانها و نقش کلیسا در بازسازی اجتماعی.
4. پیامد عملی در سنت ارتدوکس
o شکلگیری نهادهای خیریه کلیسایی (خدماتِ «милосердие» / Mercy Services) که در سطح محلی و منطقهای فعالاند.
o سنت دیرپای کارزاریِ صومعهها و مؤسسات کلیسایی در امدادرسانی و حمایت از خانوادهها و سالمندان.
۲. چگونه متون دینی ترجمه به سیاست و عمل شدهاند؟ — مکانیزمها و نمونهها
این بخش توضیح میدهیم چگونه متون و آموزهها به سیاستگذاری، نهادسازی و رفتار جهادیِ اجتماعی در ایران و روسیه جهت داده و نتایج قابلتصوری پدید آوردهاند.
مکانیزمهای تبدیلِ آموزه به عمل
1. هنجارسازی اخلاقی ـ معرفتی: آیات و احادیث و آموزههای کلیسا چارچوب هنجاری خلق میکنند؛ وقتی «انفاق» یا «خدمت» واجب یا عالی تلقی شود، شهروندان و نخبگان انگیزه و مشروعیت برای عمل مییابند.
2. نهادسازی دینی: آموزهها موجب تأسیس نهادهای امدادیِ وابسته یا همکار با مراکز رسمی میشوند (وقفها، بنیادها، سازمانهای خیریهٔ کلیسایی/حوزهای).
3. همگرایی دولت و نهادهای دینی: در دو کشور، دولتها در بسیاری موارد با نهادهای دینی همکاری کردهاند؛ این همکاری موجب تقویت ظرفیت عملیاتی و نفوذ مردمی میشود.
4. شبکهسازی مردمی ـ داوطلبانه: آموزههای دینی باعث شکلگیری شبکههای روستایی و محلهای (مساجد، صومعهها، نهادهای خیریه محلی) میشود که در بحرانها واکنش سریع و اثربخش دارند.
5. جهانیشدنِ اخلاقی و مشروعیتبخشی در سطح بینالملل: پیام دینی به عنوان مبنای مشروعیتِ کمکها، انتقادِ کمترِ افکار عمومی دریافتکننده به نیات اهداکننده را میتواند کاهش دهد و همکاری درازمدت را تسهیل کند.
نمونههای عینی (ایران و روسیه) و نتایجِ ملموس
ایران — از آموزه تا نهاد و عمل
1. نهادها و سازوکارها
o کمیته امداد امام خمینی (ره): نهادی که پس از انقلاب بر پایه آموزههای دینی و وظیفه شرعی در قبال فقرا تشکیل شد و خدمات مستمر معیشتی، توانمندسازی و آموزشی ارائه میدهد.
o هلال احمر: سازمان مردم نهاد با حمایت و پشتیبانی دولتی در کشورهای اسلامی ست که در جمهوری اسلامی ایران، عنصری فعال در جمع آوری و ساماندهی کمکهای مردمی در حوادث و بلایای طبیعی و انسانی عمل میکند.
o شبکه مسجدی ـ جهادی): در بحرانهای طبیعی (زلزلهها، سیلها، کرونا و بیماریهای پاندمی) شبکه مسجدی، گروههای جهادی و نهادهای دینی فعالتر و سریعتر از بسیاری از بازیگران غیردینی ورود کرده و توزیع فوری کالا، اسکان موقت و خدمات درمانی فراهم آوردهاند.
2. نتایج و مزایا
o واکنش سریع و گسترهٔ مردمی که موجب کاهش تلفات ثانوی و استمرار خدمات در طول بازسازی میشود.
o تقویت «پایدارسازی اجتماعی» از طریق برنامههای توانمندسازی (آموزش حرفهای، پرداخت وامهای خرد) که مبتنی بر رویکرد کرامتمحور دینی است.
o مشروعیت و اعتماد محلی بالاتر نسبت به کمکهایی که ریشه در همبستگی دینی دارند (نسبت به بعضی کمکهای خارجی که با شروط سیاسی همراه است).
فدراسیون روسیه — پیوند ارتدوکس و خدمات اجتماعی
1. نهادها و سازوکارها
o خدماتِ خیریه کلیسایی (православная служба милосердия) و مؤسسات صومعهای که در بازههای زمانی بحران (مثلاً سیلها، بحرانهای منطقهای) فعالاند.
o اسناد رسمی کلیسا (مفاهیم اجتماعی) که الگوهای خدمات اجتماعی و حمایت از خانواده را به سیاست عمومی منتقل میکنند.
2. نتایج و مزایا
o تولید شبکههای حمایتی محلیِ کلیسایی که در بازسازی و امدادرسانی عملکرد مناسب و پایداری نشان دادهاند.
o مشروعیتبخشیِ فرهنگی به برنامههای کمکرسانی که، بهویژه در جوامع روستایی یا سنتی، نسبت به نهادهای صرفاً دولتی اثرگذاری بیشتری دارد.
۳. مقایسه با الگوهای کمکِ غیردینی (نمونه غربی) — چرا نتایج متفاوت میشود
- در بسیاری از نمونههای تاریخی (نگاه تحلیلی به کمکهای غربی در برخی مناطق) کمکها با منافع ژئوپولیتیک، شرطگذاریهای اقتصادی یا استفاده از پیمانکاران خارجی همراه بودهاند؛ این مسئله پایداری، پاسخگوییِ محلی و اعتماد مخاطب را مخدوش ساخته است.
- در مقابل، کمکهای شکلگرفته بر مبنای وظیفه دینی غالباً التزام به استمرار، احیای کرامت و مشارکت محلی را تقویت میکنند و کمتر با شروط سیاسیِ بیرونی پیوند میخورند.
۴. درسها و توصیههای سیاستی
1. تبیین اخلاقیِ مأموریت: نهادهای دولتی و غیردولتی باید چارچوب معناییِ کمک را صریح بیان کنند (کرامتمحوری، عدمالاستعمارِ کمک، مشارکت محلی).
2. بازآفرینی نهادهای دینیِ محلی در برنامهریزی: ادغام نهادهای دینی محلی در برنامههای مدیریت بحران، به عنوان شرکای کلیدیِ ورود سریع و مؤثر.
3. شفافیت و پاسخگویی دینی-اجتماعی: استفاده از ساختارهای دینی برای افزایش نظارت مردمی و کاهش فساد در زنجیره کمک.
4. آموزشِ اخلاقی و ظرفیتسازی: ترویج آموزههای دینی مرتبط با فعل اجتماعی (انفاق، احسان، میاث اجتماعی) در برنامههای آموزشی ـ تربیتی برای تقویت فرهنگ داوطلبی و امدادی.
5. همکاری بینالادیانی: تشویق پروژههای مشترک میان نهادهای دینی ایران و روسیه (و دیگر کشورها) برای نشاندادن الگوی بدیل کمکِ مبتنی بر معنویت و کرامت.
جمعبندی نهایی
متون دینیِ هر دو سنت ـ اسلام شیعی و مسیحیت ارتدوکس ـ بهروشنی کمک به همنوع، حمایت از مظلوم و حفظ کرامت انسانی را واجب یا فضیلتِ عالی دانستهاند. تبدیل این آموزهها به سیاست و سازوکار عملی (از طریق وقف، نهادسازی، شبکهسازی مردمی، و همکاری دولت با نهادهای دینی) موجب تولید کمکهایی شده که سریعتر، پایدارتر و از منظر محلی مشروعتر بودهاند. تجربه ایران و روسیه نشان میدهد که «خیر مبتنی بر ایمان و هنجار» نهتنها انگیزههای معنوی فراهم میآورد، بلکه ظرفیتهای نهادی و مردمی را بهکار میگیرد و نتایج انسانیِ ماندگارتری تولید میکند.