خشکسالی و سوءمدیریت؛ ریشه‌های بحران گردوغبار

دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «تهیه گزارش نظارتی اجرایی شدن بند «س» ماده (38) قانون برنامه ششم توسعه و بررسی عملکرد ستاد ملی مقابله با گردوغبار» آورده است که برآوردها نشان می‌دهد که هر ساله 2 میلیارد تن ذرات ریز به‌وسیله باد از سطح خاک‌های خشک جابه‌جا شده که به‌صورت مستقیم بر 151 کشور تأثیر می‌گذارند.

در مجموع 32 میلیون کیلومتر مربع از سطح کره زمین مستعد فرسایش بادی است. منشأ این توفان‌های گردو‌غبار در 45 کشور بوده که از این تعداد 38 کشور در آسیا و آفریقا واقع‌شده‌اند. ایران بر روی کمربند گردو‌غبار جهان قرار داشته و منشأ گردوغبار ورودی به کشور، عمدتاً صحرای عربستان، شمال آفریقا و جنوب عراق بوده که در دوره‌های خاصی از سال بیشتر نواحی جنوب غربی و غرب کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به‌علاوه کشورمان از شرق و شمال شرق نیز تحت‌تأثیر پدیده گردوغبار با منشأهای افغانستان، پاکستان، ترکمنستان و ازبکستان قرار دارد.

این گزارش بیان می‌کند که در سال‌های اخیر پدیده گردوغبار، ایران را با شدت بیشتری تحت‌تأثیر قرار داده به‌طوری‌که تا نواحی مرکزی و دامنه‌های جنوبی البرز گسترش یافته و پایتخت کشور را نیز با پدیده گردوغبار مواجه ساخته‌است. به‌صورت کلان، روندهای ناشی از تغییرات اقلیمی که باعث افزایش متوسط دمای کشور و کاهش میانگین منابع آب تجدیدپذیر کشور شده، وقوع خشک‌سالی‌های اخیر، همچنین تغییرات انسان‌ساخت، از‌جمله تغییر رژیم هیدرولوژیکی حوضه‌های آبریز با احداث سدها، کانال‌های انحرافی، تعریف مصارف مختلف مازاد بر ظرفیت منابع آب، تغییر الگوی مصرف، نبود الگوی کشت مناسب، همگی بر افزایش کانون‌های گردوغبار یا تقویت کانون‌های طبیعی این پدیده اثرگذار بوده‌اند.

این گزارش مطرح می‌کند که وجود کانون‌های مستعد تولید گردو‌غبار به وسعت 34.6 میلیون هکتار در کشور، قرار‌گیری در کمربند گردو‌غبار جهان، تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی سبب شده است تا گردو‌غبار طی روزهایی از سال مهمان ناخوانده ایرانیان در هر 31 استان کشور باشد.

این گزارش ادامه می‌دهد که پیچیدگی، گستردگی، فرابخشی بودن، مشکلات اجرایی، نیاز به همکاری‌های بین‌المللی، کمبود منابع مالی باعث شده تا با اختصاص اعتباراتی به ارزش 46,088 هزار میلیارد ریال در طی یک دهه (از اوایل دهه 90 شمسی) که شامل قریب به 370 میلیون دلار در طی 4 سال بوده است و انجام اقدامات اجرایی به وسعت بیش از سه میلیون و سیصد هزار هکتار هنوز این معضل زیست‌محیطی به‌طور کامل رفع نشده و فراگیری در مقیاس ملی پیدا کند. برآورد انجام شده نشان‌می‌دهد که میزان خسارت وارده در یک دوره 10‌ساله به 6 استان سیستان و بلوچستان، خراسان‌جنوبی، هرمزگان، ایلام، کرمانشاه و خوزستان برابر با 580 هزار میلیارد ریال (بیش از 12 برابر بودجه تخصیص یافته برای مقابله با پدیده گردو‌غبار در کشور) بوده است.

در این گزارش آمده است که با توجه به تحلیل‌های کارشناسی صورت گرفته که پس از اخذ نظرات دستگاه‌های متولی انجام‌گرفته، چالش‌ها و موانع چهارده‌گانه در مسیر مقابله با پدیده گردوغبار احصا شده که شامل 1. تغییرات اقلیمی و امکان تأثیر آن بر افزایش خشک‌سالی در کشور، 2. توزیع نامتوازن و ناپایداری در تأمین منابع مالی به‌واسطه عدم تطابق بودجه تخصیصی و ابلاغی، دیرکرد و پرداخت به‌صورت اسناد خزانه و همچنین عدم بهره‌گیری از کلیه ظرفیت صندوق‌های ملی محیط زیست و منابع طبیعی 3. کمبود زیرساخت‌های فنی لازم و مشکلات فنی و اجرایی در پیاده‌سازی طرح‌های کاهش منابع تولید گردوغبار در کشور، 4. عدم تجهیز 31 استان کشور به سامانه جامع هشدار سریع با دقت بالا، 5. نقایص موجود و عدم اجرایی شدن برخی قوانین و اسناد مرتبط بالادستی، 6. عدم توجه لازم به فرسودگی شبکه توزیع و انتقال شبکه برق کشور، 7. مدیریت ناپایدار منابع آب در مصارف صنعتی و کشاورزی، 8. عدم رعایت کامل حقابه زیست‌محیطی تالاب‌های داخلی و خارجی، 9. تعارض اقدامات پیشگیرانه، مدیریتی و مقابله‌ای برای پدیده گردوغبار با معیشت مردم و همچنین مأموریت ذاتی برخی دستگاه‌های اجرایی، 10. عدم هماهنگی دستگاه‌های عضو ستاد ملی مقابله با گردو‌غبار در سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و اجرای عملیات و در‌نتیجه کاهش اثربخشی اقدامات به‌دلیل نبود برنامه جامع مقابله با پدیده گردو‌غبار و برنامه عمل دستگاه‌های اجرایی مرتبط، 11. وجود چالش‌های فرامرزی در راستای پیشبرد برنامه‌های مشترک کنترل کانون‌های خارجی تأثیرگذار بر کشور، 12. عدم انجام مطالعات درخصوص اثربخشی اقدامات صورت گرفته در کشور و مستندسازی درس‌آموخته‌ها، 13. عدم بهره‌گیری کامل از ظرفیت مراکز دانشگاهی و پژوهشی درخصوص شناسایی راهکارهای فناورانه و منطبق با شرایط بومی کشور، 14. عدم استفاده کامل از ظرفیت دستگاه‌های فرهنگی کشور و سازمان صدا و سیما درخصوص آگاهی‌بخشی عمومی درخصوص ابعاد و اثرات پدیده گردو‌غبار در کشور است.

این گزارش توضیح می‌دهد که به‌منظور فائق آمدن بر چالش‌های چهارده‌گانه فوق، راهکارهایی در زمینه‌های 1. تدوین برنامه مدیریت تغییرات اقلیمی، 2. تهیه برنامه جامع کوتاه‌مدت و میان‌مدت مقابله با پدیده گردو‌غبار، 3. تدوین سند و نقشه راه سیاست (دیپلماسی) آب در چارچوب سیاست (دیپلماسی) کلان کشور،4. پیاده‌سازی نظام مدیریت یکپارچه منابع آب و رعایت حقابه زیست‌محیطی تالاب‌ها، 5. تقویت دیپلماسی محیط‌زیست، 6. انجام مطالعات کارشناسی برای سنجش اثر‌بخشی اقدامات انجام‌گرفته و استفاده از تجربه‌های موفق و درس‌آموخته‌های داخلی و بین‌المللی، 7. استفاده حداکثری از ظرفیت صندوق‌های ملی محیط‌زیست و منابع طبیعی و خارج کردن بودجه مربوطه از ردیف بودجه متفرقه و تخصیص عملکرد‌محور، متوازن و به‌موقع بودجه کافی، 8. منوط کردن تصمیم‌گیری درخصوص رفع ایرادات موجود و یا توقف اقدامات صورت گرفته به انجام مطالعات کارشناسی به‌منظور شناسایی ایرادات، ارائه راهکارهای اصلاحی و تأیید طرح و صرفه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی آن توسط دستگاه‌های متولی مربوطه، 9. اهتمام دستگاه‌های فرهنگی درخصوص تنویر افکار عمومی به‌منظور ارتقای آگاهی عموم جامعه در حوزه آسیب‌ها و ابعاد پدیده گردو‌غبار در کشور و 10. توجه به فرسودگی شبکه انتقال و توزیع برق کشور در مناطق غبارخیز کشور پیشنهاد شده است.