نقش جریان عقلانیت شیعه در تمدن سازی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محمد حق‌پرست در برنامه این هفته تلویزیون اینترنتی پاسخ؛ با موضوع «نقش جریان عقلانیت شیعه در تمدن سازی» اظهار داشت: باید این موضوع به درستی تعبیر شود که عقلانیت چیست و شیعه به چه گروهی گفته می شود، آن گاه عقلانیت شیعی را تعریف کنیم، سپس یک سری اموری را داخل و امری را خارج می کند مثلا وقتی می گوییم اگر فقط مطلق بود، عقلایتنیت غربی را شامل می شد پس به عنوان یک مرکب باید درست تعریف شود که عقلانیت چیست آنگاه عقلانیت شیعی چیست؟

وی بیان کرد: شیعه در میان همه فرق اسلامی امتیازی دارد که دیگران از این امتیاز بی بهره‌اند و آن است که شیعه محور حجیت رفتارها و افکارش را دو چیز قرار می دهد یکی حجت ظاهری و دیگری حجت درونی و باطنی؛ حجت ظاهری را به انبیا و رسولان و ائمه واگذار کرده و حجت باطنی را به تعقل واگذار کرده است و چنین نگاهی در سایر فرق نیست، لیکن وقتی می گوییم عقلانیت شیعه در یک جمله یعنی آن جریانی که می خواهد از طریق تعقل ناب در افکار و رفتار توجیه صریح منطقی داشته باشد.

استاد فلسفه در مورد ضرورت این بحث عنوان کرد: یکی از بحث های بسیار مهم که باید این بحث را دنبال کرد اسلام سلفی است، امروز ما با اسلام سلفی به شدت درگیر هستیم اسلام سلفی، کار را منهای عقلانیت دارد دنبال می کند، جهانی که دارد تشنه اسلام می شود اگر با اسلام سلفی مواجه شود اسلام را وارونه می فهمد.

وی تصریح کرد: پس از این جهت که درصدد هستیم اسلام به معنای واقعی برسانیم باید بکوشیم اسلام به معنای واقعی تبیین شود تا بتواند یک مقدار هجمه شدیدی که توسط اسلام سلفی شکل گرفته کنترل شود و آن مساله عقلانیت است از طریق عقل همه خصلت های بیدار را بیدارتر کند و آن کسانی که دنبال معارف هستند را سیراب کند.

حجت الاسلام حق پرست خاطرنشان کرد: جهت دوم نیز نفس کار است اگر بخواهیم به عنوان یک شیعه که دارای چه ویژگی هایی است و چه شاخصه هایی دارد این باید شناخته شود که یکی از شاخصه های مهم شیعه، عقلانیت است، یکی دیگر از ویژگی ها نیز استقامت است، اگر فرد شیعه تشیع تقلیدی داشته باشد و تشیع تحققیقی نداشته باشد بعد از مدتی آماج حملات شبهات دشمن او را از پای در می آورد و او را از مسیر دور می کند.

وی گفت: پس اگر بخواهیم افراد را به معرفت نابی برسانیم باید عقلانیت شیعی را دنبال می کنیم که یکی از شاخص های مهم شیعه است در برابر اسلام سلفی که در جهان مطرح می‌شود ما به عنوان شیعه از عقلانیت دفاع می کنیم و برای پذیرش حق و حقیقت دفاع می کنیم.

وی در مورد چیستی تمدن اسلامی افزود: تمدن اسلامی به معنای مجموعه ای از نظام های اخلاقی و فکری و تربیتی و اقتصادی و سیاسی و اجتماعی مبتنی بر شریعت محوری است یعنی تمام این نظام ها را مبتنی بر شرع مقئس اسلام تعریف کرده اند؛ همراه با آن تفسیر و تحلیلی که معصوم در این جا به ما ارائه می کند یعنی اگر تمدن اسلامی را بخواهیم از منظر یک محققی که در مکتب اهل بیت حرکت کرده تعریف کنیم به همه این نظام های فکری و اخلاقی و سیاسی  و اجتماعی با توجه به آن فهم و تفسیر عمیقی که اهل بیت در ان نقش ایفا کرده و هدایت گری کرده اند تمدن اسلامی معنا می شود.

استاد حوزه بیان کرد: به این معنا اسلام در بعد رفتار و اخلاقیات و اعتقادات  و سیاست و حکومت نظریه پردازی کرده و توانسته جوامعی را به این سمت بکشاند و هدایت گری کند منتها اگر بر مبنای تفکر اهل بیت و باشد و در مدرسه اهل بیت گام برداشته شود این تمدن، یک تمدن فاخر و ارزشمند و غیر قابل اعتجاج خواهد بود مشکل این است که اگر ما از منبع درست استفاده نکنیم به انحراف کشیده می شود از این جهت تمدن اسلامی در این عنوان بحث مقصود مجموعه اموری است که از کانال و مبنا و منبع اهل بیت به دست ما می رسد.

نقش عقلانیت شیعی در پیشبرد تمدن اسلامی

حجت الاسلام حق پرست در خصوص نقش عقلانیت شیعی در پیشبرد تمدن اسلامی عنوان کرد: در این قسمت ابعاد مختلفی دنبال می شود مثلا در بعد علوم اسلامی فقط کافیست به علم کلام رجوع کنیم و علم تفسیر و یا سایر علوم . در علم کلام مکتب های کلامی شیعه و مدارس شیعه از دوران غیبت کبری تا دوران ما مکاتب متعددی وجود داشت، اما هر جا مدارس شیعه به سمت عقل گرایی کشیده شدند توانستند فتح بابی برای بسیاری از سوالات مهم و پاسخ دادن به بسیاری از شبهات و معضلات فکری و معرفتی شوند و اساسا موجب هدایت دینی و مذهبی دیگران شدند.

 وی در ادامه افزود: در عصر ائمه که جنگ اعتقادی بسیار جدی مطرح شده بود به ویژه در زمان امام صادق و امام جواد می بینیم در بحث اعتقادات امامان معصوم شاگرانی تربیت می کردند که این شاگردان از طریق تعقل این ها را راهنمایی کنند مسیر را نشان دهند ما شخصیت های سترگی را می بینیم که امام در برابر این شاگردان فرمودند آفرین به کسی که از قلبش و با زبان و دست اش دارد ما حمایت می کند این حمایت عقلی بود و امامی که از این حمایت دفاع می کند مفهوم دارد یعنی ما اهل بیت از عقلانیت شیعه دفاع می کنیم

حجت الاسلام حق پرست ابراز کرد: در دوره غیبت کبری شیخ مفید ر قرن پنجم ظهور می کند مکتب کلامی عقلگرا را تاسیس می کند و در برابر همه هجمه هایی که در مورد عصمت امام و معجزات و وحی و مقوله امامت بحث های نابی را ارائه و عقل ها را مجاب می کند و تاثیری که روی سایر فرقه ها می گذارد بسیار عجیب است بعد در زمان مرحوم خواجه نصیر طوسی در قرن هفتم می بینیم ایشان از متکلان فلسفی می شود و عقل فلسفی را دنبال می کند و این موجب می شود فتج بابی شود برای عشائره بعد از ایشان

وی در ادامه افزود: این نشان می دهد این تاثیر برای دوست و مخالف کاملا مشهود است که تاثیر تفکر عقلی بر روند بحث های کلامی است یا تفکر عقلانی شیعه موجب شده که بسیاری از بزرگان و اندیشمندان تفسیر ما وقتی به بحث های مهم معرفتی به ویژه در بحث های خداشناسی راه پیدا می کنند نوع نگاهشان را تغییر می دهند و خدا را از آن زاویه مطالعه کند که کاملا در ان تفکر ناب شیعی دیده می شود حتی برخی از مفسران معاصر اهل سنت یا بعضی از شخصیت های مطرح ما وقتی وارد مباحث مخلف می شوند می بینیم مساله عقلایت شیعه برایشان ارزش دارد و یا صاحب المنار جناب شیخ محمد عبدو می بینیم در بحث جبر و اختیار به سبک تفکر شیعی کشیده می شود نشان می دهد اگر روزی از عقلانیت شیعه دفاع نمی شد یا بی توجهی می شد امروز بشر دارد به سمتی کشیده می شود که باید از عقلانیت  ب همان معنایی که امامان حرکت کرده اند حرکت کنند و مسیر را دنبال کنند.

حجت الاسلام حق پرست در مورد اینکه مواضع اهل بیت در مورد عقلانیت و عقل چیست خاطرنشان کرد: شاگردان اهل بیت دو گروه هستند یک گروه به سمت نقل گرایی کشیده شده اند و اهل بیت این ها را تربیت کردند که در حوزه مسائل روایت وحدیث وارد شوند ولی یک عده از شاگردان را مشخصا به سمت عقل گرایی کشانده اند و آنها را تشویق در تعقل در امور مختلف به خصوص معارف دینی کرده اند از جمله این شخصیت هایی که ائمه اطهار یک حسابی ویژ ه برای آنها باز کرده اند هشام بن حکم است.

وی تصریح کرد: در منابع شیعه مانند مانند کافی مرحوم کلینی دقیقا روایاتی که در فضیلت و اهمیت و ارزش عقل بیان شده به هشام تعمیم می دهند که بسیار ارزنده و جالب است.این همه سخن از عقل گفتن آن هم به بعضی از شاگردان حکایت از این دارد که بحث عقلانیت، ظرفیت می خواهد و اگر کسی بخواهد وارد مباحث عقلی شود و خود رهبریت این جریان را بر عده بگیرد و عهده دار مسئولیت خطیر ترویج تفکر عقلی شود باید خود چنان خودساخته باشد و چنان بتواند در تفکر عقلی گام برداشته باشد تا بتواند خوب بدرخشد.

استاد فلسفه اظهار داشت: اهل بیت از زمان امیرالمومنین تا زمان امام حسن عسگری حتی در دوره غیبت صغری شاگردانی دارند که به سمت تفکر عقلی تشویق می شوند و گفته‌اند که باید بحث های عقلی را دنبال کنید، در کتاب ها و آثار و بحث ها این نشان می دهد اهل بیت یک موضع بسیار شفاف و روشن در مورد عقل دارند لیکن عقل با قیاس فقهی متفاوت است، چون قیاس شبیه به عقل است ولی برهانی نیست.

وی ادامه داد: اهل بیت مرز میان قیاس فقهی را با آن برهان عقلی تفکیک کرده اند لذا بعضی از شیعیانی که گمان می کردند مراد از عقلانیتی که اهل بیت دفاع می کردند قیاس حنفی است اهل بیت مقابل آن می ایستادند و می گفتند بلکه مقصود برهانی است که مبتنی بر معرفت اصولی و عمیق باشد این خود زاویه جدیدی را برای شیعه باز کرد و آن بود که شیعه در در بحث های معارفی خودش کوشید به سمت قیاس حرکت نکند بلکه به سمت برهان حرکت کند از منابع مهم معرفتی شیعه در حوزه معارف و مخصوصا معارف توحیدی و معادشناسانه بحث های عقلی است چون عقل با آن چه در قیاس مطرح شود تفاوت دارد.

حجت الاسلام حق پرست بیان کرد: به همین دلیل این تمایز را اهل بیت ایجاد کردند و حاکی از توجه خاص اهل بیت به عقل است لذا شخصی نزد امام صادق و گفت از عقل صحبت می کنید معاویه نیز عقل داشت گفت خیر شبیه عقل بود، ولی مکاری و شیطنت به نام عقل بود فرمود ما این عقل را از شیعه نمی خواهیم آن عقلی را می خواهیم که این شیعه بتواند افراد را در مسیر حق هدایت کند و از مسیر باطل نجاتش دهد، برخی از روش ها شاید نامش عقل باشد ولی روشی که اهل بیت از آن دفاع کرده اند نیست.

عقلایت شیعی با همه لوازم باید در نظر گرفته شود

وی گفت: عقلایت شیعی با همه لوازم باید در نظر گرفته شود نه فقط یک تعریف بسیط به این معنا باشد که اظهار نظری کند و بگوییم صاحب عقل است، لذا ممکن است معاویه هایی بیایند و فکر و طراحی کنند و برنامه های منظمی بریزند که از نظر عقلی هم فکر کرده اند اما این عقلانیت شیعی نیست، اینکه پسوند شیعی را آورده ایم آن عقلانیت های نسبی گرایانه و عقلانیت های شیطنت امیز و ضد بشری و عقلانیت های ضداخلاقی و ضد عدالتی را خارج می کند.

استاد حوزه عنوان کرد:یعنی عقلانیت شیعه یک تعریف کامل اهل بیتی دارد این گونه نیست که تعریف عامی و شامل همه چیز باشد عقلانیت شیعه عقلی است که در حوزه عقل عملی و در حوزه نظری حق از باطل جدا شود.

وی در خصوص شاگردان ممتاز اهل بیت تصریح کرد: در زمان امیر المومنین که در اوج جریان قرار می گیرد جناب مالک اشتر است که شناخته شده بود و خوب می اندیشید و بصیرت عظیمی در این عرصه دارد و برخی از شخصیت هایی چون میثم تمار او نیز از افراد صاحب عقل و مورد توجه بود سپس دوران های بعد در عصر امام صادق که 4 هزار شاگرد دارد.

حجت الاسلام حق پرست اظهار کرد: برخی از شاگردان امام صادق و امام کاظم در اوج قرار می گیرند مثلا جناب مومن الطاق آنقدر در مسیر معرفت مکتب اهل بیت به لحاظ عقلی کار را دنبال می کند و شاگردی نابی از خود نشان می دهد که قرن ها مخالفان اهل بیت از اهل سنت متعصب وی را شیطان الطاق معرفی می کردند تا قرن پنجم این ادامه داشت به حدی که قاضی عبدالجبار معتزلی در کتاب خودش « المغنی فی ابواب التوحید و العدل» که در 20 جلد است وقتی به کلمه مومن الطاق میرسد می گوید به شیطان الطاق معروف است؛ علت اینکه لقب شیطان را به او می دهند این است که از بس ایشان در مباحث مهم عقلی خوب حرکت می کرد و در زمان خودش برخی از اهل سنت دوران را به سمت شیعه دعوت کرد و مخالفان این نام را نام نهادند.

وی ادامه داد: حتی در منابع سلفی امروز که تدریس می شود این گونه نام می برند این قدر نمی توانند این شخصیت را تحمل کنند و این برای ما مساله مهمی است چون یک شاگرد اهل بیت تا قرن ها مورد هجمه دشمن قرار بگیرد و چون شدت ارتباط با امام و شاگردی امام را پیدا می کند و می تواند با این معارف دیگران را مجاب کند و این نشان می دهد اهل بیت شاگردانی بزرگ دارند.

این استاد حوزه خاطرنشان کرد: همچنین هشام ابن سالم معروف در مسائل فسلفه است و این‌ها هر یک در حوزه ای حرکت می کردند مثلا هشام ابن حکم در حوزه امامت و استدلال های عقلی به مناظره می پرداخت و حتی در مناظره از پیرمرد و از بزرگان در این مناظره پرسید شما چشم و پا و دست دارید؟ گفت بله.فرمود وظیفه قلب چیست؟ گفت فرماندهی همه اعضای بدن را برعهده دارد فرمود خدای متعال برای چنین جثه کوچکی یک فرمانده می خواهد.آیا جامعه اسلامی فرمانده نمی خواهد؟ وقتی جلسه تمام شد پرسید شما شاگرد چه کسی هستید و گفت من شاگرد امام صادق هستم .این نشان می دهد که امام صادق شاگردان خود را چگونه تربیت کرده است.

حوزه علمی امام صادق یک حوزه تخصصی بود

وی افزود: حوزه علمی امام صادق یک حوزه تخصصی بود در تخصص فقه و کلام و تخصص درتفسیر و علوم قرآنی و در شیمی و زیست و جغرافیا، شاگردانی داشت که در جغرافیا استاد بودند و یا در شیمی و هیئت و نجوم بسیار قوی هستند این ها نشان می دهد امام صادق(ع) از همان اول در سیاست گذاری کلی و کلانشان متخصص تربیت کردن بود و متخصص متعهد در راه تشیع بود.

جایگاه عقل از منظر اهل بیت بسیار مهم است

 استاد حوزه گفت: وقتی هشام خدمت امام صادق وارد جلسه شد بزرگان و مشایخ شیعه نیز نشسته بودند امام برای این نوجوان 17 ساله از جای تمام قامت بلند شد همه متعجب شدند. و گفت ماجرا را تعریف کن و و هشام داستان را تعریف کرد بعد فرمود تو روح القدس نگهدارت هست تا زمانی که در خدمت اهل بیت باشی آن جا بود فرمود اهل بیت شاگردانی که پرظرفیت بودن را انتخاب می کرد این ها را عمیق بار می آورند تا در جای جای جامعه اسلامی بتوانند پاسخگو باشند این نشان می دهد جایگاه عقل از منظر اهل بیت بسیار مهم است.

حجت الاسلام حق پرست پیرامون تمدن نوین اسلامی متذکر شد:کلمه نوین وقتی گفته می شود که یک چیزی از قبل بوده ولی در یک جاهایی خلاء پیدا می کند یک سری نارسایی هایی به وجود می آید که یا ذاتی و یا عارضی است ما معتقدیم تمدن اسلامی که به وجود آمد مسلما مزایای بسیار زیادی داشت اما یک سری نقایصی نیز داشت که این نقایص با حضور جدی عالمان شیعی و اسلامی کاملا از بین رفت.

وی ادامه داد: اما در دوران ما به دلیل آن تحولات عظیمی که در اجتماع و سیاست و علم و فلسفه به وجود آمده و در مقابل ما تمدن غرب را نشانده است پس اگر ما بخواهیم از تمدن اسلامی به معنای دقیق کلمه آن گونه که در مکتب اهل بیت یاد گرفتیم به جهان امروز ارائه دهیم باید تمدن اسلامی گذشته و آن مبانی ناب و زیرساختها را محور قرار دهیم و لیکن با توجه به آن چه امروز برای بشر مورد نیاز است این تمدن را از نو بسازیم و آن خلاها و نارسایی ها را و برخی از کمبودهایی را که وجود داشت را پر کنیم اما فقط رخنه پوشی نمی‌کنیم بلکه خود تولیدگر برخی از فضاها هستیم که بشریت امروز از آن بی اطلاع است.

استاد فلسفه عنوان کرد:برای اینکه بتوانیم بشر را مطلع سازیم باید در حوزه هستی شناسی و معرفت شناسی و انسان شناسی گام های بسیار عمیق برداریم و هستی شناسی ناب و حکت الهی را تحویل دهیم، دوم اینکه در بعد معرفت شناسی مبنا گرا بشر را دعوت کنیم نه معرفت شناسی نسبی گرا؛ و سوم در حوزه انسانی شناسی مبتنی بر انسان فطرت گرای شریعت محور، اگر توانستیم بشر را به این سمت ببریم این تمدن اسلامی را که مطالعه می کنیم آن جهات که باید تکمیل شود را تکمیل می کنیم امید است در راستای تمدن اسلامی آن گونه که شایسته است حرکت کنیم.