گزارشی از نشست علمی «معقولیت معاد جسمانی روحانی در ترازوی عقل»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی معقولیت معاد جسمانی روحانی در ترازوی عقل، شب گذشته با ارائه حجت الاسلام علیرضا کرمانی استاد کلام اسلامی مؤسسه امام خمینی(ره)، نقد حجت الاسلام صفدر الهی راد استاد حوزه و دانشگاه و داوری حجت الاسلام مجتبی مصباح یزدی، دانشیار مؤسسه امام خمینی(ره) در تالار اندیشه مؤسسه امام خمینی(ره) قم برگزار شد.

در ابتدای این نشست حجت الاسلام کرمانی با اشاره به این که جسمانیت معاد از مسائل پیچیده فلسفی است، اظهار داشت: بحث معاد مبتنی بر تمام فلسفه است و فهم و انتقال این مسائل به راحتی امکان پذیر نیست.

وی با بیان این که دو دیدگاه در مباحث آموزه های دینی و رابطه آنها با عقل وجود دارد، گفت: دیدگاه اول این است که عقل توان دسترسی به آموزه های دینی را ندارد و پذیرش ما از آموزه های دینی مانند معاد جسمانی بر اساس شریعت و تعبدی است.

حجت الاسلام کرمانی ابراز داشت: دیدگاه دوم این است که آموزه های دینی در دسترس عقل است و عقل می تواند آنها را بفهمد، توصیف کند و انتقال دهد؛ در دیدگاه دوم فرق نمی کند که ما فهم عقلی خود را به واسطه شریعت یافته باشیم یا خیر.

وی با بیان این که تصویر عقلی از معاد جسمانی مبتنی بر اصول فلسفی است، گفت: قدمای فلاسفه معاد جسمانی را محال دانسته اند و کاری که برای رد نظر قدما باید انجام داد از بین بردن موانع این تصویر در فلسفه است؛ ما باید ادله قدما را بررسی کنیم که به چه دلیل معاد جسمانی را محال دانسته اند.

استاد فلسفه و کلام اسلامی با بیان اینکه فلاسفه قدیم سه دلیل برای امتناع معاد جسمانی بیان کرده اند، خاطرنشان کرد: مشکل اول تناسخ است و مشکل دوم این است که اگر معاد جسمانی باشد آخرت تکرار دنیا خواهد بود و مشکل سوم هم این است که بدن در آخرت نه تنها مفید بلکه مضر است و سبب محدودیت می شود.

وی در پاسخ به اشکالات قدما ابراز داشت: ما انسان را در دنیا هر چه بدانیم همان در آخرت مبعوث خواهد شد؛ اگر ما حقیقت انسان را عقل محض بدانیم و بگوییم حقیقت انسان از مجردات است که اضافه تجردی به بدن پیدا کرده است غیر قابل قبول است و ما این رانمی پذیریم زیرا بین نفس و عقل تفاوت ماهوی وجود دارد.

حجت الاسلام کرمانی افزود: دیدگاه دوم این است که انسان فقط جسم عنصری است که ما این را هم قبول نداریم؛ دیدگاه اسلام این است که انسان یک حقیقت جامع بین تجرد و ماده است و انسان یک وجود ما بین ماده و تجرد است و هم خواص ماده را دارد و هم خواص مجردات را دارد؛ صدرا انسان را ترکیب اتحادی میان ماده و تجرد می داند.

وی افزود: عرفا هم معتقدند که انسان برزخ و جامع میان تجرد وماده است و به همین دلیل است که در برخی روایات انسان را مجرد و در برخی روایات انسان را مادی می دانند و اگر بتوانیم این را بپذیریم که انسان مابین تجرد و ماده است این ترکیب اتحادی زائل شدنی نیست و بعد از مرگ هم حقیقت انسان باقی است و جامع بین تجرد و ماده خواهد بود.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که تا زمانی که انسان باشد حقیقت او که اتحاد تجرد و ماده است هم خواهد بود، گفت: اگر این را قبول داشته باشیم تناسخ که به معنی دو نفس در یک بدن باشد پیش نمی آید زیرا بدن شأنی از شؤون نفس است و از نفس جدا شدنی نیست و ذی شأن می تواند شأن را ابداء کند و این طور نیست که از قوه به فعل تبدیل شود؛ با این دیدگاه بحث رجعت هم حل می شود.

وی افزود: این دیدگاه که انسان اتحاد بین تجرد و ماده است اشکال تکرار دنیا در آخرت را هم حل می کند زیرا انسان در آخرت در مسیر تکامل به قابلیتی می رسد که شایستگی وجود نفس اخروی را داشته باشد و این بدن وقتی می سوزد به راحتی ترمیم می شود و از طرف دیگر تکرار دنیا نیست زیرا در آخرت معرفت انسان متفاوت از دنیا است؛ ما در آخرت از علل فاعلی و غایی خبر داریم و با این معرفت و علم جامعه محشور می شویم و همین تفاوت کفایت می کند که آخرت تکرار دنیا نباشد.

دانشیار مؤسسه امام خمینی(ره) در پاسخ به سومین اشکال که بدن برای آخرت مضر است و هیچ فایده ای ندارد، اظهار داشت: بدن نه تنها برای جهنمیان بلکه برای بهشتیان هم محدودیت ایجاد نمی کند زیرا این بدن در آخرت تکامل پیدا می کند تا شأنیت قبول نفس تکامل یافته آخرتی را داشته باشد.

وی اظهار داشت: حقیقت انسان به جامعیت بین تجرد و ماده است و به همین خاطر است که در مرتبه بالاتری از ملائکه قرار گرفته ایم و اگر این حقیقت را بتوانیم تصویر کنیم مسأله معاد جسمانی هم حل خواهد شد.

در ادامه حجت الاسلام الهی راد، در نقد مطالب حجت الاسلام کرمانی با بیان این که در بحث معاد جسمانی موضوع امکان و ضرورت مطرح است، گفت: امکان معاد جسمانی قابل بحث نیست و تنها بحث چگونگی اعاده معدوم و این که چه چیزی اعاده خواهد شد مطرح است.

وی افزود: در بحث اعاده در آخرت به این خاطر که بدن انسان مدام در حال تغییر است این بحث مطرح می شود که کدام بدن انسان عود خواهد کرد و این که آیا همین دست و پا و اعضای دیگر عود خواهد کرد یا اعضای اصلی؛ باید استدلال درستی داشته باشیم تا بتوانیم این اعاده را اثبات کنیم.

استاد کلام اسلامی مؤسسه امام خمینی(ره) با طرح سؤال از چگونگی ضرورت معاد جسمانی، خاطرنشان کرد: ما باید روش بحث را مشخص کنیم زیرا اگر بخواهیم از روش عقلی برای اثبات معاد جسمانی استفاده کنیم نیاز به استدلالات و مقدمات عقلانی داریم؛ اگر ما بحث را از مقدمات شروع کنیم حجت الاسلام کرمانی فرمودند که حقیقت انسان نه نفس است و نه بدن این امکان ندارد که چیزی میان جوهر و عرض باشد زیرا یا قدرجامع مجرد است یا ماده.

وی ابراز داشت: اگر حقیقت انسان را هم نفس و هم بدن بدانیم برخی می گویند نفس قابلیت تبدیل امتدادی را ندارد و بدن مدام تغییر می کند و نمی تواند امتداد داشته باشد و حقیقت انسان را تشکیل بدهد.

حجت الاسلام الهی راد افزود: در ایجاد محدودیت بدن مادی در آخرت هیچ فرقی میان جهنمیان و بهشتیان وجود ندارد زیرا پاداش و عذاب در آخرت ادراکی است و تفکیک این فضای جهنم  بهشت ضرورتی ندارد.

حجت الاسلام کرمانی در پاسخ به نقدهای حجت الاسلام الهی ابراز داشت: ادله ترکیب اتحادی میان نفس و ماده بدیهی نیست و نیاز به استدلال های زیادی دارد و بحث ما این است که اگر ما تصویر درستی از حقیقت انسان داشته باشیم می توانیم این اتحاد را در آخرت بپذیریم.

وی با بیان این که اعاده در آخرت عود بدن نیست، گفت: این عود بازگشت به سمت خدا است و این نشان می دهد که ما در گذشته این چنین موجودیتی در عالم دیگر داشته ایم و دوما این که عود نفس به بدنِ تکامل یافته است.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به این اشکال که کدام بدن اعاده خواهد شد، ابراز داشت: اصل، اثبات جسمانی بودن معاد است و این که فرمودید که ما چیزی بین جوهر و عرض و یا ماده و تجرد نداریم باید گفت که خداوند چیزی بین این دو است پس وجود یک حالتی بین تجرد و ماده ممکن است و وجود می تواند نه ماده باشد و نه تجرد.

وی با بیان این که جسمانیت مادی ما یک امر ذاتی است، گفت: جسمانیت که با من وجود پیدا کر فقط با عدم من از بین می رود پس در آخرت هم این جسمانیت با نفس ترکیب شده است و از بین نمی رود.

در ادامه حجت الاسلام مصباح یزدی به عنوان داور بحث در رابطه با کلمه معاد که به معنی عود کردن چیزی به چیز دیگر است، اظهار داشت: معاد در مباحث کلامی یک بحث لغوی نیست بلکه یک اصطلاح است زیرا آنچه در شریعت است بحث بعث و حشر است و ما باید روشن کنیم که منظور ما از معاد همان حشر و بعث شرعی است یا چیز دیگر.

وی با اشاره به امکان و معقولیت معاد جسمانی گفت: حجت الاسلام کرمانی امکان معاد جسمانی را از راه نفی ادله نفی و انکار معاد جسمانی اثبات کردند در حالی که بهتر بود از ادله مستقلی برای اثبات مدعای خود استفاده می کردند.

استاد فلسفه و کلام مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان این که مقسم تقسیم جوهر و عرض ماهیت است، گفت: وجود که با ماهیت متفاوت است، نه جوهر است و نه عرض و خود خداوند هم نه جوهر است و نه عرض؛ از طرف دیگر تعبیر جامعیت تجرد و ماده برای معاد تعبیری لغزنده است و باید مشخص باشد که منظور جمع است یا رفع.

وی افزود: این مطلب که ترکیب اتحادی زوال ناپذیر است و اگر زوال پذیر باشد یک چیز دیگری می شود باید بگوییم که اگر چیز دیگری هم بشود اشکالی پیش نمی آید و اشکال عقلی به وجود نمی آید که حقیقت انسان در این دنیا و دنیای دیگر متفاوت باشد.

حجت الاسلام مصباح یزدی با اشاره به بحث اثبات ضرورت معاد جسمانی گفت: باید صورت منطقی استدلال برای ضرورت معاد جسمانی بیان شود تا کسی که ناقد است بداند که تکیه بحث بر چه پایه و اساسی است./843/پ200/س