اگر بتوانیم زمان و مکان گویش روایات را مشخص کنیم کار بزرگی انجام داده‌ایم/ دو حُسن تهیه اطلس تاریخ اسلام از نظر مقام معظم رهبری
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام ابوالفضل بنایی کاشی، مسؤول مؤسسه «اطلس تاریخ شیعه» افزون‌بر کار تدریس و تألیف کتابهایی همانند «رساله چند مرجع»، «اخلاق اسلامی» و «آغاز راه» در سال 82 با پیشنهاد و راهنمایی آیت‌الله خوشوقت کار تهیه کتاب «اطلس تاریخ اسلام» را شروع کرده که در این کتاب با استناد به کتب اهل‌سنت موضوعات تاریخی شیعه مورد بررسی قرار گرفته است.
در گفت‌وگو با وی به بررسی وضعیت مؤسسه «اطلس تاریخ شیعه» پرداختیم که در ادامه متن آن را ملاحظه می‌کنید؛
رسا ـ مقداری درباره تاریخ و اهداف تأسیس مؤسسه بفرمایید.
موسسه فرهنگی ـ هنری «اطلس تاریخ شیعه» تحت اشراف حضرت آیت‌الله خوشوقت(ره) با رویکرد نوآوری در روش‌ها و ایجاد جاذبه‌های هنری و دیداری در طول 10 سال فعالیت خود تولیدات نو، علمی و چشم نوازی پدید آورده است. آیت‌الله خوشوقت در سفر به اروپا در کشور آلمان از کتابخانه بزرگ هامبورگ دیدار می‌کنند که یکی از پرفسوران ایرانی آنجا به آقای خوشوقت می‌گوید: «بنده قریب به 30 سال است که اینجا مشغول کار هستم و توانستم دو قفسه از کتابخانه هامبورگ را به کتابهای شیعی اختصاص دهم.»
آیت‌الله خوشوقت نیز پس از بازدید دو قفسه کتابخانه هامبورگ می‌فرماید: بنده مشاهده کردم که این کتابخانه از کتابهای متقن شیعه اثنا عشری خالی است. آیت‌الله خوشوقت ادامه می‌دهد: وقتی این موضوع را از پرفسور جویا شدم، اظهار کرد: «کتابهای اثنا عشری از جهت علمی متن‌های متقنی دارند، ولی قلم آن‌ها برای 300 سال پیش است. همچنین کتابهایی با قلم امروز وجود دارد ولی از استحکام علمی برخوردار نیست. شما که در ایران هستید اگر می‌شود کتابهایی برای ما بفرستید که قلم به روز و متن متقنی داشته باشد.»
آقای خوشوقت نیز پس از بازگشت از سفر اروپا این موضوع را بیان کردند و ما طرحی را با عنوان «تاریخ اطلس شیعه» آماده کردیم تا بتوانیم به وسیله آن تاریخ 250 ساله زندگی اهل‌بیت(ع) و رویکرد این بزرگواران را با استناد به کتب‌های اصلی اهل‌سنت بیان کنیم. آیت‌الله خوشوقت نیز با این کار موافقت کردند و خودشان از نظر محتوایی بر کار نظارت داشتند.
در کنار آیت‌الله خوشوقت نیز علامه جعفر مرتضی ناظر محتوایی کارهای تهیه کتاب «تاریخ اطلس اسلام» بود. این کار پس از 14 ماه منبع شناسی، کارهای مقدماتی تحقیق و دوره‌های دانشنامه نویسی برای افراد اصلی، کلید خورد و تحقیقات شروع شد. متن‌ها نیز نوشته شد.
سال 89 نخستین جلد این کتاب با عنوان «اطلس تاریخ اسلام» با کمک معاونت فرهنگی وزارت ارشاد آن زمان به چاپ رسید. یعنی خود آن‌ها درخواست کردند تا این کار را چاپ کنند و جلد یک در همان سال چاپ شد. اکنون نیز جلد پنج آن چاپ شده است.
رسا ـ مقداری بیشتر درباره محتوای کتاب «اطلس تاریخ اسلام» بفرمایید.
این مجموع مبتنی بر واقعه‌نگاری پیشرفته است که اکنون به سال‌های امامت امام مجتبی(ع) رسیده‌ایم. یکی از حُسن‌های کار، شکل اطلسی داشتن آن است. یعنی در کنار متن‌های تاریخی برای تسهیل فهم بیشتر مخاطب و روشن‌تر شدن هر چه بیشتر وقایع از تصاویر، نقشه‌ها، نمودارها و جداول مناسب استفاده شده است.
نقشه‌هایی که عموماً در این اطلس به کار رفته با زمینه ماهواره‌ای است و این کار را برای محققان از جهت تطبیق اماکن تاریخ با نقاطی که امروز وجود دارد، دشوار کرده است. ولی ارزش کار به قدری زیاد بود که دوستان این زحمت را به جان خریدند. استفاده از جدول نیز سبب شده تا از زیاده نویسی پرهیز شود.
متن «اطلس تاریخ اسلام» یک متن علمی و به صورت دانشنامه نویسی است. به همین دلیل 8 نفر از اساتید دایرة المعارف بزرگ اسلامی را دعوت کردیم تا برای پژوهشگران این مجموعه کلاس‌هایی را برگزار کنند تا این اطلس متناسب با متن دانشنامه‌های امروزی تهیه شود.
در این اطلس سعی کردیم تمام وقایعی که در طول تاریخ پیامبری رسول خدا(ص) رخ داده را با متن علمی و در کنار آن تصاویر و نقشه‌ها بیاوریم تا مشخص شود حضرت(ص) در چه امکان و مناطقی تردد داشتند. جنگ‌ها و مشکلات این منطقه چه بوده است؟ یعنی تمام وقایعی که در تاریخ اسلام مؤثر بوده را به نوعی به تصویر بکشیم.
یکی از بهترین نتایجی که از این نوع کارها می‌توان گرفت این است که مشخص می‌شود اسلام و قرآن در میان چه مردم و چه مکان و جایگاهی ظهور و نزول پیدا کرده است؛ چرا که جغرافیای طبیعی و انسانی دو علمی است که به شناخت زمان و مکان کمک می‌کند. شناخت زمان و مکان نیز در شناخت درست تاریخ بسیار مؤثر است و ما سعی کردیم در «اطلس تاریخ اسلام» به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته و از آن‌ها به خوبی استفاده کنیم.
رسا ـ نظرات بزرگان درباره این سبک کار چگونه است؟
نظرات بزرگان چه از جهت محتوایی و چه شکلی متفاوت است. یکی از نظراتی که برای ما بسیار مؤثر بود و چشم انداز نو و جدیدی را برای ما ایجاد کرد، نظر رهبر معظم انقلاب در نمایشگاه مشکات بود. ایشان در آن نمایشگاه وقتی کار را دیدند، فرمودند: «این کار دو حُسن و خوبی دارد؛ نخست، مجهولات تاریخی را برای محققان گویا می‌کند. دوم، به فقیه کمک می‌کند که بهتر بتواند برخی از مسائل را به خوبی استنباط کند و در فقاهت می‌تواند بسیار مؤثر باشد.» این سخن برای ما بسیار دلگرم کننده بود و چشم انداز خوبی شد تا کار را با دقت و سرعت بیشتری انجام دهیم.
رسا ـ به جز کتاب «اطلس تاریخ اسلام» کتابهای شاخص دیگری نیز تهیه کرده‌اید؟
در کنار این کار متوجه شدیم سال 86 سعودی‌ها کاری به نام «اطلس و غزوات رسول خدا» را تهیه کرده‌اند و نقش امیرمؤمنان(ع) را در مجموعه بیش از 80 غزوه زمان حضرت محمد(ص) بسیار کمرنگ بیان کرده‌اند. به همین دلیل در کنار کار «تاریخ اطلس اسلام» کار جدیدی به نام «اطلس غزوات رسول خدا» را تهیه کردیم.
این کتاب یک مجموع تاریخ اطلسی است که تحت نظر آیت‌الله خوشوقت و علامه جعفر مرتضی تهیه شد. در این کتاب مجموعه جنگ‌هایی که در 10 سال حضور پیامبر(ص) در مدینه رخ داد را به صورت متن دانشنامه نویسی، مستند به کتابهای اصلی اهل‌سنت و با تحقیق مناسبی انجام دادیم. در سال 91 نیز این کتاب از سوی سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح چاپ شد.
از دیگر کارهای تاریخی مؤسسه تهیه کتاب «شهدای اسلام» است که در آن زندگینامه شهدای اصحاب چهارده معصوم(ع) بیان شده است. جلد نخست آن سال 90 با عنوان «شهدای عصر پیامبر(ص)» چاپ شد. یکی از تهمت‌های اهل‌سنت به شیعه این است که شما به اصحاب پیامبر(ص) توهین می‌کنید، ولی ما با شکل اطلسی بیوگرافی اصحاب شهید حضرت محمد(ص) را بررسی کردیم. با این کتاب ثابت کردیم ما نه تنها به اصحاب حضرت محمد(ص) توهین نمی‌کنیم، بلکه آن‌ها را به عنوان شهدای صدر اسلام برای خود الگو می‌دانیم.
در این کتاب از تصاویر و نقشه‌های مختلف برای گویا کردن متن، جذابیت کتاب و تسهیل فهم مخاطب استفاده کردیم. در این مجموعه زندگینامه 371 شهید از اصحاب پیامبر(ص) بیان شده است. این اطلس قرار است در شش جلد چاپ شود که جلد دوم آن با عنوان «شهدای عصر علوی»، جلد سوم نیز با عنوان «شهدای عصر حسینی» منتشر می‌شود. این کار قرار است ادامه داشته باشد تا زندگینامه تمام اصحاب معصومان(ع) که شهید شده‌اند، بیان شود.
کتاب «شهدای اسلام» به زبان اردو ترجمه شده و جا دارد به زبان عربی و انگلیسی نیز ترجمه شود. همچنین دو کتاب «اطلس تاریخ اسلام» و «اطلس غزوات رسول خدا» نیز به نوعی بیشتر فراملی هستند تا استفاده داخلی داشته باشند، به همین دلیل کتاب «اطلس تاریخ اسلام» به زبان عربی ترجمه و آماده چاپ است. کتاب «اطلس غزوات رسول خدا» نیز در حال ترجمه به زبان عربی است.
رسا ـ در مؤسسه «اطلس تاریخ شیعه» چند بخش مشغول فعالیت است؟
در حال حاضر فعالیت مؤسسه در قالب سه گروه و یک کانون در جریان است؛ گروه «اطلس قرآن»، «تاریخ»، «جغرافیای تاریخی» و «کانون نشر احکام.» کارهای تاریخی و جغرافیایی را بخش تاریخ و جغرافیا انجام می‌دهد. حتی کارهای فنی مربوط به نقشه‌ها نیز توسط خود بخش جغرافیای مؤسسه صورت می‌گیرد. عملکرد مؤسسه «اطلس تاریخ شیعه» به گونه‌ای است که شاید بتوان گفت در مجامع شیعی بی‌نظیر باشد.
گروه جغرافیا که در مؤسسه اطلس تاریخ شیعه به عنوان گروهی مهم و کاربردی محسوب می‌شود، دارای توان علمی و تولیدی منحصر به فرد در جغرافیای جهان اسلام است که توانسته حرکت‌های با ارزش و مفیدی در راستای فهم دقیق‌تر و روشن‌گری بیش از پیش برای کارشناسان علوم اسلامی بالأخص تاریخ نویسان و فقهای بزرگوار بردارد. به طوری که بررسی جغرافیای تاریخی را می‌توان گامی مؤثر در جهت شفاف سازی زمان و مکان نزول آیات الهی و صدور روایات معصومان(ع) دانست.
اهم کار این گروه در قالب چهار شاخه جغرافیای انسانی، سیاسی، فرهنگی و طبیعی تعریف می‌شود. بخش جغرافیای انسانی به بررسی جمعیت و پراکنش جمعیتی، ترکیب نژادی، تحولات جمعیتی، فرهنگ، بافت جمعیتی و راه‌های ارتباطی می‌پردازد. در بخش جغرافیای سیاسی حکومت‌ها و محدوده و سیطره آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. جغرافیای اقتصادی به بررسی صنایع و معـادن و پراکنش آن‌ها در منطقه مورد نظر و کالاها و راه‌های تجاری آن اختصاص دارد. جغرافیای طبیعی که مهم‌ترین قسمت‌های گروه جغرافیا به شمار می‌رود به موقعیت جغرافیایی، ابعاد هندسی، مرزها، ناهمواری‌ها(توپوگرافی)، دشت‌ها و جلگه‌ها، بیابان‌ها (کویرها)، وادی‌ها، حرّه‌ها، اقـلیــم، ویژگی‌های حرارتی، ویژگی‌های رطوبتی و بارش، سیل‌ها، بـادها، وضعیت آب( هیدرولوژی)، پوشش گیاهی و جانوری و پراکنش آن‌ها در منطقه می‌پردازد.
بخش «کانون نشر احکام» نیز به کارهای احکام می‌پردازد. ما تعمداً تلاش کردیم بالادستی نداشته باشیم تا بتوانیم فکر اولیه‌ای که مبتنی بر همان هدف کار شروع شده است را استمرار دهیم و کار با همان فکر به اتمام برسد؛ لذا کانون نشر احکام را ایجاد کردیم. یکی از مشکلات زمان ما این است که به رساله‌ها کمتر توجه می‌شود، به همین دلیل نخست رساله هفت مرجع را مطرح کردیم. البته سعی کردیم مباحث مبتلابه که قابلیت ارائه در قالب تصویر دارد را عرضه کنیم.
همچنین در این بخش مجموعه احکام عبادات را به صورت مصور کار کردیم. این کار نیز با استقبال بسیار خوبی روبرو شد. در حال حاضر جلد یک و دو کتاب «احکام عبادات» که شامل تقلید، طهارت، وضو، غسل تیمم، نماز، روزه، مسجد و جماعت می‌شود تهیه و چاپ شده است. اکنون نیز به چاپ دهم این کتاب رسیده‌ایم که هر دوره 5 هزار شمارگان از آن چاپ شده است و این تیراژ بالایی به شمار می‌آید.
در همین راستا کتابهای 23 گانه‌ای را در بخش احکام تهیه می‌کنیم. برای نمونه کتاب «احکام پوشش بانوان» اکنون به چاپ یازدهم رسیده و در هر نوبت 5 هزار شمارگان آن چاپ شده که تیراژ بالایی به شمار می‌آید. یعنی بیش از 50 هزار جلد چاپ شده است. همچنین «احکام عزاداری»، «قرآن»، «رساله مصور کودکان» را برای دختران و پسران دبستانی آماده کرده‌ایم و امسال نیز در مدارس شهر قم به صورت آزمایشی استفاده شده است.
قرار است سال آینده نیز برای کلاس‌های سوم تا ششم به صورت جداگانه کتابچه‌های مناسب احکام تهیه شود. در کانون نشر احکام، کتاب «آموزش مصور احکام» مبتنی بر فتاوای حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای را در هشت موضوع عبادات کار کرده‌ایم. اردیبهشت سال 94 چاپ نخست آن بود که اکنون به چاپ پنج رسیده است و در هر چاپ شمارگان 10 هزار عدد را داشتیم که مجموعه انتشارات انقلاب اسلامی وابسته به دفتر رهبری مسؤول چاپ این کتاب بودند. خود دفتر حضرت آقا نیز این کار را تأیید کرده‌اند.
چنین کارهایی در مؤسسه اطلس تاریخ شیعه در حال انجام است، ولی اصل کار همان اطلس تاریخ اسلام است که پایه و اساس مؤسسه به شمار می‌آید. تلاش ما این است که تاریخ 250 ساله دوران اهل‌بیت(ع) را به صورت اطلسی و به روز بیان کنیم. یعنی نقش چهارده معصوم(ع) را با استناد به کتابهای اهل‌سنت به مخاطبان، مسلمانان و غیر مسلمانان معرفی کنیم.
رسا ـ برای تهیه این کتاب‌ها از کدام منابع تاریخی استفاده می‌کنید؟
سعی ما این بوده که منابع تاریخ شیعه و سنی را بتمامه جمع کنیم. ولی آن‌چه مستند تاریخ مکتوب کتاب «اطلس تاریخ اسلام» است مربوط به مستندات اهل‌سنت می‌شود. یعنی کتابهای دسته اولی اهل‌سنت که از قرن پنجم به قبل نوشته شده را مستند خودمان قرار دادیم تا بتوانیم تاریخ شیعه را مستند به کتابهای اهل‌سنت ارائه دهیم و این در وحدت میان شیعه و سنی بسیار مؤثر است. تلاش ما نیز این است که بگوییم میان اهل‌تسنن و تشیع در زمینه تاریخی نیز اشتراکاتی است که در این زمینه موفق بودیم.
تاکنون ما به خوبی توانستیم تمام اعتقادات شیعه درباره تاریخ خودمان را مستند به کتابهای اهل‌سنت جمع‌آوری کنیم و اعتقاد داریم که این کار می‌تواند ادامه داشته باشد. چون کتابهای اهل‌سنت، تاریخ شیعه را در خود جا داده و شاید برای نخستین بار کاری به این شکل انجام می‌گیرد.
رسا ـ با کدام نهادها و دانشگاه داخلی و خارجی ارتباط دارید؟
با مجموعههای علمی همانند دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و دانشکده جغرافیای وزارت دفاع ارتباط تنگاتنگ داریم. دانشکده جغرافیای سازمان نیروهای مسلح از نخستین دانشکده‌های جغرافیای علمی در ایران به شمار می‌آید که قدمت زمانی بالایی دارد و در کشورهای اروپایی همانند انگلیس جایگاه عملی بالایی دارد.
با مؤسسات جغرافیایی و تاریخی در تهران همانند دانشنامه جهان اسلام ارتباط خوبی داریم که از نظراتشان استفاده می‌کنیم. خود آن‌ها نیز گاهی نقشه‌هایی را از ما دریافت می‌کنند. در قم نیز با مؤسسات مختلفی به ویژه انجمن تاریخ حوزه ارتباط داریم. با برخی از افراد نیز در مصر مکاتباتی داریم که از آن‌ها کارهایی را دریافت کرده و نقشه‌هایی را برای آن‌ها فرستاده‌ایم. سعی ما این است که از مجموعه نظرات و یافته‌های علمی به روز مؤسسات و مراکز علمی نهایت استفاده را داشته باشیم.
رسا ـ در حال حاضر چند پژوهشگر و محقق در این مؤسسه مشغول به کار هستند؟
فعلا 21 نفر مشغول به کار هستند که دو نفر آن‌ها از دانشگاهیان و بقیه حوزویان هستند. یعنی کادر اصلی این مؤسسه حوزویان هستند که خود سبب تعجب نهادهای علمی بیرون از حوزه شده است. چون می‌گویند: «چگونه کارهای فاخر علمی به ویژه در بخش جغرافیا را پا‌به‌پای مجموعههای غیر حوزوی تولید می‌کنید؟» چون نقشه‌های کتاب «اطلس تاریخ اسلام» و «اطلس غزوات رسول خدا» به روز و علمی است.
رسا ـ نقاط ضعف و قوت چنین مجموعه‌هایی چیست؟
از نقاط مثبت چنین مجموعه‌هایی استقلال آن‌ها است. استقلال آن‌ها سبب می‌شود که آزاداندیشی در کار تحقیقی و علمی داشته باشند و این از بزرگترین نقاط مثبت چنین مجموعه‌هایی است.
در کنار آن نیز برای حفظ این استقلال مجبورند با مجموعههای بالادستی رسمی بسیار هماهنگ نباشند. ولی به دنبال نبود بودجه کافی مجبورند به سیستم‌هایی بالا دستی مرتبط باشند و آن‌ها نیز بر اساس ضوابطی که دارند سبب می‌شوند استقلال این مؤسسات گرفته و یا کم شود. این ضعف در مؤسسات مختلف وجود دارد و ما سعی کردیم از این مشکل فرار کنیم؛ گرچه با مشکل کمبود بودجه برای گرداندن مؤسسه روبرو هستیم.
رسا ـ خروجی کار شما کجا عرضه می‌شود؟
برخی از کتاب‌ها همانند «اطلس‌ها» کارهای مرجع به حساب می‌آیند و بیشتر در کتابخانه‌های مرجع استفاده می‌شوند. افراد حوزوی و دانشگاهی که تخصص تاریخ اسلام را جزو رشته‌های خود قرار داده‌اند، مخاطبان اصلی این اطلس‌ها هستند.
ولی کتابهای عمومی برای مخاطب عمومی استفاده می‌شود. البته کتابهایی همانند «اطلس‌ها» زمینه و ظرفیت تبدیل شدن برای استفاده عموم را دارند، ولی باید به زبان روز برای عموم مردم عرضه شود. امیدواریم مؤسساتی این کتاب‌ها را به عنوان پایه قرار داده و برای نوجوانان و جوانان و غیره تبدیل کنند.
همچنین مستند 500 دقیقه‌ای با عنوان «مجموعه تاریخ اسلام» در حال تهیه است که مؤسسه متکلف کارهای محتوایی آن است. مراحل ساخت این مستند هر چند کند پیش می‌رود ولی اگر آماده شود مستند جذابی خواهد بود.
رسا ـ حمایت‌های مراکز حوزوی و غیر حوزوی چگونه است؟
مسلما بسیار دوست دارند حمایت کنند و ما نیز دوست داریم حمایت شویم؛ ولی تاکنون حمایت‌ها کم، محدود و گذرا بوده است.
رسا ـ چشم اندازتان برای آینده چیست؟
مهم‌ترین چشم انداز ما این است که ابزار کمکی برای حوزویان و بحث فقاهت که اصل امور حوزوی را به خود اختصاص داده، باشیم. بهترین کاری که ما می‌توانیم انجام دهیم ادامه دادن کار تاریخ اطلس اسلام است که به فرموده مقام معظم رهبری می‌تواند در استنباط بسیار کمک کار اهل فقه و فقاهت باشد. اگر بتوانیم مجموعه 10 جلدی اطلس تاریخ اسلام را قوی‌تر و شفاف‌تر کنیم، کار مفیدی است.
یکی از مسائلی که سبب اختلاف فقها در برداشت‌ها شده این است که زمان و مکان حضرات معصومان(ع) را بسیار واقف نیستند؛ یعنی نمی‌دانیم اهل‌بیت(ع) فلان روایات را در چه مقطع زمانی و میان چه مخاطبان و مردمی بیان کرده است. اگر جغرافیای انسانی روشن‌تر شود اختلاف برداشت از متون روایی بسیار محدود و کم می‌شود.
هدف اصلی ما از پرداختن به «اطلس تاریخ اسلام» این است که به جغرافیای طبیعی و انسانی مقطع 250 ساله زمان معصومان(ع) پرداخته شود. ما اگر بتوانیم زمان و مکان گویش روایات را مشخص کنیم، کار بزرگی انجام داده‌ایم و کمک بزرگی به معارف دینی به معنای کامل کلمه کرده‌ایم.
رسا ـ حوزویان علاقه‌مند چگونه می‌توانند با این مجموعه همکاری کنند؟
سایت «اطلس تاریخ شیعه» را داریم که به راحتی می‌توانند با ما ارتباط برقرار کنند. خوشحال می‌شویم از نیروهای متخصص استفاده کنیم. همچنین می‌توانیم بحث آموزش نیروها در زمینه تاریخ به ویژه جغرافیای تاریخ اسلام که کار نوظهوری است را انجام دهیم.
رسا ـ سخن پایانی شما چیست؟
بنده از شما و مجموعه‌تان تشکر می‌کنم. خبرگزاری رسا از خبرگزاری‌های موفق مجموعه خبررسانی کشور است و توسعه آن نیز کیفیت کار را پایین نیاورده است./993/402/ر