بیان تخاصم عقل و عشق به خاطر ناسازگاری فهم ماست

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی فلسفه اسلامی و مواجهه آن با چالش های فرارو صبح امروز با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی و دکتر محمد فنایی اشکوری در سالن همایش های مدرسه عالی دارالشفای قم برگزار شد.

در این نشست علمی فنایی اشکوری، عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درباره همههنگی عقل و عرفان گفت: همه حس و عقل را به عنوان دو منبع فهم قبول دارند حتی تجربه گرایان افراطی هم معرفت عقلی را قبول دارند لکن حوزه عقل را محدود به حوزه حس می دانند و معتقدند ما دانشی فراتر از آنچه مربوط به عالم طبیعت است نمی توانیم داشته باشیم. کانت هم همین دیدگاه را داشت.

وی ادامه داد: دیدگاه دوم این است که علاوه بر حس و عقل راه سوم شهود یا تجربه باطنی است. حتی کسانی که پیرو ادیان الهی نیستند نوعی شهود را می پذیرند. دیدگاه چهارم راه وحی است که راه معرفت برای کسی است که مستقیما آن را دریافت می کند و برای دیگران از راه اعتماد به پیامبر(ص) و راهی با واسطه است.

فنایی درباره میزان کارکرد حوزه عقل در فهم از واقع بیان داشت: در این مساله بین پیروان ادیان اختلاف وجود دارد. برخی حوزه عقل را فقط در محدوده فهم وحی می دانند نه منبع مستقلی برای فهم حقایق عالم و اختلاف بر سر تفکر فلسفی از همینجا ناشی می شود. با این بیان قلمرو فهم عقلی محدود به فهم وحی است.

وی با اشاره به این که برخی معرفت عرفانی را ملحق به معرفت شهودی می کنند اظهار داشت: گواهی عرفا از تجربه های خودشان دلیلی بر این نوع از معرفت است. در فرهنگ ها و ادیان مختلف این مساله وجود دارد و خیلی ها بر اساس این گواهی این ادعا را می پذیرند چرا که تواتر گسترده ای پشتوانه این گواهی است و نوعی اجماع در این زمینه وجود دارد.

عضو هیات علمی موسسه امام خمینی (ره) ادامه داد: معرفت عرفانی و شهودی را از طریق وحی نیز می توان ثابت کرد. در قرآن و روایات مطالبی آمده که این راه را تایید می کند. در قرآن آیات متعددی آمده که بین تقوا و هدایت ارتباط برقرار کرده است از جمله آیه «أُوْلَـئِکَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» وآیه «ان تتّقوا الله یجعل لکم فرقانا» و آیات بسیار دیگر بر این مساله تاکید دارند.

وی درباره نسبت معرفت عرفانی و عقلی گفت: در طول تاریخ بسیاری از صوفیه و عرفا معرفت عقلی را مورد خدشه قرار داده اند و نزاعی بین عقل و عشق را مطرح کردند که گویی این دو هم دیگر را نفی می کنند و با هم متخاصمند. در مصباح الانس, اشعار حافظ و دیگر آثار ادبیات این مساله به وضوح دیده می شود لکن در این مساله باید تفکیک قائل شد که آیا همه اینها به رد و تخطئه عقل پرداخته اند یا منظورشان چیز دیگری بوده است.

فنایی بیان داشت: این عرفا در صدد این بودند که بگویند تنها راه معرفت، عقل و تنها نوع معرفت، معرفت عقلی نیست. البته همه آنچه عرفا در این مورد گفته اند قابل دفاع نیست. برخی اوقات گفته اند منظور ما عقل جزیی و عقلی است که در استخدام هوای نفس قرار گرفته است و اگر تنها سرمایه ما عقل باشد بهره ما از معرفت اندک خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: این دسته از عرفا در واقع به رد عقل نپرداخته اند بلکه به نقد و بررسی حدود آن پرداخته اند و نفی برتری و انحصار فهم عقلی کرده اند چون اگرعقل را به طور کلی رد کنند در حقیقت عرفان را هم نفی کرده اند چرا که سیر و سلوک مبتنی بر جهان بینی است که از راه عقل حاصل می شود. پس اگر عقل را تخطئه کنیم راهی برای ایمان و عرفان باقی نمی ماند. بنابراین آنچه عرفان اقتضا دارد این است که راه دیگری برای معرفت داریم.

استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: هرجا که شهود می رود عقل هم به آنجا راه دارد و برعکس لکن تفاوت در علم حضوری و حصولی است عرفا معرفت حصولی را رد نمی کنند ولی به آن قانع نیستند. خود عرفان و عقل با هم ناسازگار نیستند و موید هم هستند منتها هر کدام ما را به نوعی از معرفت می رسانند.

وی افزود: در معرفت شهودی ما نیازمند به عقل هستیم. عرفا در عرفان نظری تجربیات شهودی خود را تجزیه و تحلیل عقلی می کنند. عقل به تنهایی نمی توانند علم تجربی تولید کند در علم تجربی مشاهده و آزمایش داریم لکن آنچه علم به ما می دهد تجزیه و تجلیل عقلی آن است، شبیه این در عرفان نظری وجود دارد.

فنایی بیان داشت: عرفان نظری نوعی هستی شناسی ارائه می دهد که مبتنی بر تحلیل عقلی داده های شهودی است. همچنین در آن از عقل به عنوان یک میزان برای سنجش یافته های شهودی استفاده می شود. پس عارفی که می خواهد وارد این راه شود نیازمند عقل و پس از ورود به این مسیر هم برای تجلیل داده ها به آن نیازمند است. در آثار سهرودی و ملاصدرا اوج همکاری عقل و شهود را می توان دید.

وی خاطرنشان کرد: همان قدر که وحی موهبت الهی است عقل و دل هم موهبت الهی هستند و این سه با هم ناسازگاری ندارند. ناسازگاری در فهم ما رخ می دهد چرا که حقایقی در عالم وجود دارد که تنها با یکی از این راه ها می توان به آن رسید.

عضو هیات علمی موسسه امام خمینی (ره) بیان داد: نزاع بین عقل و دل وقتی در می گیرد که فقط یک راه را ببینیم. اگر نگاه انحصارگرایانه را کنار بگذاریم معرفتی که از طرق مختلف به دست می آید متنوع تر از معرفتی است که تنها از یک راه به دست آید./916/پ202/ع