حقیقت انسان‌ها از نظر ابن سینا و ملاصدرا متفاوت است

به گزارش خبرگزاری رسا در اصفهان، حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی در مراسم بزرگداشت ابن‌سینا در اصفهان با اشاره به دیدگاه‌های فیلسوفان اسلامی درباره حقیقت انسان، گفت: آیات قرآن کریم به روشنی نشان می‌دهد که انسان‌ها از آغاز، دارای حقیقت یکسانی نیستند و در مراتب متفاوتی قرار دارند.

اراده، فعلِ اختیاری است؛ انسان‌ها از آغاز در طینت‌های گوناگون آفریده می‌شوند

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گفت: آیات مبارک قرآن به روشنی دلالت دارد که انسان‌ها حقیقتی یکسان ندارند و در مراتب مختلف خلق شده‌اند؛ این تلقی با تجربه تاریخ اندیشه و سلوک ایمانی جامعه اسلامی نیز همخوان است.

وی افزود: ابن‌سینا بر این باور بود که نوعِ انسان، حقیقتی واحد دارد و نوْع بر کثیرینِ متّحدالحقیقه حمل می‌شود؛ اما ملاصدرا با تکیه بر حرکت جوهری تصریح کرد که انسان‌ها در آغازِ پیدایش مشترک‌اند ولی بر اثر نیت‌ها و اعمال، به چهار قسم متمایز می‌شوند.

حجت‌الاسلام والمسلمین فیاضی تصریح کرد: در تقریر صدرایی، عده‌ای در مرتبه مَلَک، گروهی شیطان، جمعی درنده‌خو و گروهی فهیم قرار می‌گیرند؛ این اقسام جنس‌های متوسط‌اند که هرکدام ذیل خود انواع و مراتب متعدد دارند.

وی بیان کرد: ملاصدرا در آثار تفسیری و حدیثی نیز گزارشی دارد مبنی بر اینکه انسان‌ها از آغاز خلقت در چهار گروه قرار می‌گیرند؛ برخی از طینت علیّین، برخی از سجّین و گروهی نیز ترکیبی از هر دو طینت‌اند.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم توضیح داد: پرسش درباره عدل الهی در این‌جا پدید می‌آید که اگر اقسام از ابتدا متفاوت‌اند، عدالت چگونه معنا می‌شود؛ پاسخ آن است که خداوند از ازل، انتخاب هر انسان را می‌دانسته و بر همان مبنا تقدیر و برنامه‌ریزی می‌فرماید، بی‌آنکه اختیار انسان سلب شود.

وی افزود: از اطلاق آیاتی مانند مَن کانَ یُریدُ العاجِلَهُ عَجَّلنا لَهُ فیها ما نَشاء؛ فهمیده می‌شود که انتخابِ بشر محور است و علمِ ازلی الهی، مطابق با اختیار او جاری می‌گردد؛ لذا هرکس به همان راهی می‌رسد که خود برگزیده است.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گفت: نمونه‌های رفتاری نیز نشان می‌دهد تمایلات انسان‌ها یکسان نیست؛ کسی ممکن است به ستم لذت ببرد و دیگری حتی کُشتن مگسی را روا نداند؛ این تفاوتِ ذوق و میل، نشانه اختلاف طینات و نتایجِ انتخاب‌های مکرر انسانی است.

وی تأکید کرد: در روایات کافی آمده است که خداوند افراد را در اصلاب طاهره و ارحام مطهّره قرار می‌دهد؛ این انتساب‌های خانوادگی نیز در مدار علمِ ازلیِ الهی به اراده‌های بعدیِ شخص شکل می‌گیرد و به هیچ‌روی به سلب اختیار نمی‌انجامد.

حجت‌الاسلام والمسلمین فیاضی تصریح کرد: برخلاف تقریری که اراده را لازمه قهریِ شوق می‌داند، بنابر بیان امام خمینی(ره)، اراده فعلِ اختیاری است؛ انسان حتی در اوجِ شوق، می‌تواند اراده نکند و در فقدان شوق، اراده بکند.

وی افزود: ابن‌سینا معتقد بود همه انسان‌ها حقیقتی واحد دارند، اما ملاصدرا با تکیه بر نظریه حرکت جوهری، نظر دیگری ارائه داد و تأکید کرد که انسان‌ها در آغاز آفرینش، یک حقیقت مشترک دارند ولی در ادامه، بر اساس نیت‌ها و اعمالشان در چهار گروه قرار می‌گیرند؛ گروهی در مرتبه فرشتگان، گروهی در مرتبه شیطان، عده‌ای در زمره درندگان و دسته‌ای دیگر در جایگاه فهم و ادراک است.

حجت‌الاسلام والمسلمین فیاضی تصریح کرد: در کتاب‌های تفسیری ملاصدرا نیز آمده است که انسان‌ها از آغاز خلقت به چهار دسته تقسیم شده‌اند؛ برخی از طینت علیین آفریده شده و اهل بهشت‌اند، گروهی از طینت سجین بوده و اهل جهنم‌اند و برخی دیگر ترکیبی از این دو طینت هستند.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: ممکن است این پرسش مطرح شود که اگر انسان‌ها از ابتدا در چنین دسته‌بندی‌هایی قرار دارند، عدل الهی چگونه معنا می‌یابد؟ پاسخ این است که خداوند از ازل می‌دانسته هر انسان چه انتخابی خواهد داشت و همان انتخاب‌ها را مبنای برنامه‌ریزی برای او قرار داده است؛ به گونه‌ای که مسیر زندگی بر اساس اختیار انسان شکل می‌گیرد و او همواره در دوراهی عبودیت یا غفلت قرار دارد.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در پایان تأکید کرد: انسان موجودی مختار است و همواره می‌تواند میان راه بندگی خدا و راه هوای نفس انتخاب کند؛ عقل و فطرت به او نشان می‌دهد که ارزشمندترین سرمایه، فروش خویشتن به خداوند است، چنان‌که قرآن می‌فرماید که إِنَّ اللَّهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُم.