مسئولیت حکمرانان در قرآن کریم

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حکمرانان در نظام و حکومت اسلامی، نقش کلیدی در هدایت جامعه و اجرای قوانین الهی دارند. مسئولیت آنها تنها محدود به اداره امور مادی نیست، بلکه شامل هدایت معنوی، تحقق عدالت، حفظ حقوق مردم و اجرای شریعت الهی است. در این جلسه، با استناد به آیات قرآن، روایات و منابع معتبر اسلامی، مسئولیت‌های حکمرانان را بررسی می‌کنیم.  

الف: مسئولیت حکمرانان در برابر خداوند

حکمرانان در اسلام، در درجه اول در برابر خداوند مسئول هستند. آنها موظفند قوانین الهی را به درستی اجرا کنند و از هرگونه انحراف از مسیر عدالت و شریعت پرهیز نمایند.

خداوند متعال در آیه ۵۸ سوره نساء میفرماید:  «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ...» (خداوند به شما فرمان میدهد که امانتها را به صاحبانشان بازگردانید و هنگامی که میان مردم داوری میکنید، به عدالت داوری کنید...).  

رهبر معظم انقلاب خطاب به رئیس جمهور منتخب میفرماید: این مسئولیّت را، این توانایی را، امانت بدانید؛ همچنان‌‌که امیرالمؤمنین فرمود: این در گردن تو یک امانتی است؛ وَ اِنَّما هِیَ فی عُنُقِکَ اَمانَة؛( نامه ۵ :از نامه هاى آن حضرت است به اشعث به قيس عامل آذربايجان) این مسئولیّت، امانت الهی است در اختیار من و شما؛ امانت‌داری باید کرد؛ حفظ امانت باید کرد. این آیه‌ی شریفه‌ی «اِنَّ اللهَ یَأمُرُکُم اَن تُؤَدُّوا الاَمانٰتِ‌ اِلىٰ‌ اَهلِها»،(۲) فقط [درباره‌ی] این امانتهای مادّیِ محسوس نیست؛ این امانت مهمّ معنوی -که این مسئولیّت است- مصداق برتر آنها است.۱۳۹۶/۰۵/۱۲ 

این آیه نشان می‌دهد که حکمرانان موظف به رعایت امانت و اجرای عدالت هستند. امانت در اینجا شامل مسئولیت‌های حکومتی و حقوق مردم است و در آیه دیگر خداوند متعال خطاب به داوود در آیه ۲۶ سوره ص می فرمایند: «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ...» (ای داوود، ما تو را خلیفه در زمین قرار دادیم، پس میان مردم به حق داوری کن...).

خدواند متعال به عنوان آخرین سخن به داوود، وی را مخاطب ساخته و ضمن بیان مقام والای او، وظائف و مسؤولیتهای سنگین وی را با لحنی قاطع و تعبیراتی پر معنا شرح داده، می‌فرماید: «ای داود! ما تو را خلیفه (و نماینده خود) در زمین قرار دادیم پس در میان مردم بحق داوری کن، و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد، کسانی که از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند»  (برگزیده تفسیر نمونه، ج4، ص184)

این آیه نشان می‌دهد که حکومت در زمین باید از حکومت الهی نشأت گیرد و هر حکومتی از غیر این طریق باشد حکومتی است ظالمانه و غاصبانه. و همچنین این آیه به مسئولیت حاکمان در اجرای حق و عدالت تأکید میکند. 

ب: مسئولیت حکمرانان در برابر مردم

حکمرانان در اسلام، مسئولیت‌هایی در قبال مردم نیز دارند. این مسئولیتها شامل تأمین امنیت، رفاه، عدالت و حفظ حقوق همه افراد جامعه است. در آیه ۲۵ سوره حدید آمده است : «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...» (ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و ترازو را نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند...). گنجینه‌ی بی‌نظیر قسط، عدالتِ بدون تبعیض، چه در زمینه‌ی مسائل اقتصادی، چه در زمینه‌ی مسائل بشری و به طور کلّی عدالت اجتماعی؛ این هم یکی از گنجینه‌هایی است که بعثت به ما داده. زندگی را با «قسط» مدیریّت کنید. لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط؛ خود بشر بتواند زندگی‌اش را با قسط اداره کند.۱۴۰۱/۱۱/۲۹  این آیه نشان میدهد که یکی از اهداف اصلی حکومت اسلامی، برقراری عدالت در جامعه است. 

در آیه ۱۰ سوره حجرات نیز بیان شده: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ...» (مؤمنان برادر یکدیگرند، پس میان برادران خود صلح برقرار کنید...). این آیه به مسئولیت حکمرانان در ایجاد صلح و آشتی میان مردم اشاره و به این ترتیب یکی از مهمترین مسؤولیتهای اجتماعی مسلمانان در برابر یکدیگر و در اجرای عدالت اجتماعی [توسط مسئولین] با تمام ابعادش روشن می‌شود. ( برگزیده تفسیر نمونه، ج4، ص499) 

ج: ویژگیهای حکمرانان عادل

حکمرانان عادل در اسلام باید دارای ویژگیهای خاصی باشند که در آیات قرآن و روایات به آنها اشاره شده است. عدالت از مهمترین ویژگی های حکمرانی اسلامی است: در آیه ۸ سوره مائده آمده: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ...» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید...). این آیه تأکید میکند که حکمرانان باید عادل باشند و به عدالت رفتار کنند و نظام اسلامی با بی عدالتی مخالفت می‌کند، رهبری معظم انقلاب می فرماید: نظام اسلامی با دست‌درازی کردن به منافع ملّتها مخالف است. حتّی اگر در عقیده و رفتار همسان هم نباشند. وَ لَا یَجرِمَنَّکُم ‌شَنَآنُ قَومٍ عَلَىٰ اَلّا تَعدِلُوا؛ (۱) در مواجهه‌ی با ملّتها، با دادگری و عدالت رفتار بکنید، حتّی اگر چنانچه با شما هم‌عقیده ‌نیستند. شَنَآنُ قَومٍ، یعنی با شما حتّی مخالفت هم دارند، امّا در برخورد با آنها بی‌عدالتی نباید بکنید. خب، رژیم‌هایی که ‌مبنای کارشان بی‌عدالتی است، اینها طبعاً مخالفند.‌۱۴۰۲/۰۵/۲۶ 

تقوا از دیگر ویژگی‌ها حکمران اسلامی بود و اولین شرط صلاحیت مسئولین است و در آیه ۱۳ سوره حجرات آمده است : «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ...»  (گرامیترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست...). این آیه نشان میدهد که حکمرانان باید دارای تقوا باشند و از گناهان دوری کنند. رهبر انقلاب اسلامی در خطاب به نمایندگان مجلس میفرماید: بنده این را می‌شناسم که کسی که می‌آید به مجلس، باید با تقوا باشد. اوّلین شرط تقواست: «انّ اکرمکم عنداللَّه اتقاکم. ۱۳۸۲/۱۰/۱۸ 

نکته دیگر در ویژگی های حکمرانان شفقت و مهربانی با مردم و شجاعت است است : «فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم ۖ وَلَو كُنتَ فَظًّا غَليظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِكَ ۖ فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَشاوِرهُم فِي الأَمرِ ۖ فَإِذا عَزَمتَ فَتَوَكَّل عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ المُتَوَكِّلينَ»   (به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم‌] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد). سوره آل عمران، آیه ۱۵۹ 

  این آیه به حکمرانان می‌آموزد که با مردم با مهربانی و نرمی و در کار ها با شجاعت رفتار کنند. رهبری انقلاب اسلامی می‌فرماید : شجاعت در قبال مسائل جهانی، مثل مسائل داخلی یک اصل است. بحمداللَّه آدم می‌بیند که این معنا وجود دارد. البته تأکید میکنم و تکرار میکنم این شجاعت به معنای گز نکرده پاره کردن نیست و نباید باشد؛ بفهمیم چه کار میکنیم، ملتفت باشیم چه اقدامی داریم انجام میدهیم؛ محاسبه‌ی لازم را بکنیم و بعد قدم را محکم برداریم؛ فتوکّل علی اللَّه. خدای متعال هم کمک کرده تا امروز، بعد از این هم همیشه کمک خواهد کرد.۱۳۸۶/۰۴/۰۹

نتیجه‌گیری

حکمرانان در حکومت اسلامی مسئولیت‌های سنگینی بر عهده دارند که شامل اجرای عدالت، حفظ حقوق مردم، هدایت معنوی جامعه و رعایت تقوا است. این مسئولیت‌ها در آیات قرآن و روایات به وضوح بیان شده است و حکمرانان عادل باید دارای ویژگی‌هایی مانند عدالت، تقوا و مهربانی و شجاعت باشند. در جلسات آینده، به بررسی جزئیات بیشتر درباره اصول و ارکان حکومت اسلامی خواهیم پرداخت. 

حامد میرزاخان پژوهشگر و عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم