استقبال گرم شاه از نیکسون در دوران جنگ سرد

در هفتمین بخش از مقالات حوزه عکس و تاریخ و در ادامه مقاله قرارداد نظامی 1972؛ چک سفید نیکسون به شاه به بهای حفظ منافع امریکا به نشانه‌شناسی عکس‌های مراسم استقبال از نیکسون می‌پردازیم.

همان‌طور که در مقاله خوانشی تاریخی از قاب‌های ماندگار ارتش و مردم در سال 57  در حوزه علم نشانه شناسی عکس  و دیدگاه رولان بارت نشانه شناس فرانسوی آورده شد، بارت به انواع تصویر و البته عکس به عنوان منابعی وسیع از بازنمایی واقعیت معتقد بود و در خواندن تصویر در بافت‌های گوناگونی چون تبلیغات ،ژورنالیسم ،عکس خبری و حتی عکس‌های شخصی سعی نمود.

در عکس نخست شاه و نیکسون را می‌بینیم که در جریان مراسم استقبال در حال حرکت در خیابان هستند. دست نیکسون طوری در عکس بالا رفته که نشان از ابراز توجه به مردمی ست که در حال تماشای مراسم هستند. دال این عکس مبنی بر نوعی احترام است که  باتوجه‌به حضور مردم، دست تکان‌دادن می‌تواند نشانه‌ای ظاهری از احترام یا تشکر تلقی شود. اما با توجه به زاویه دوربین و عکاس در معنای ضمنی این عکس، جنبه تبلیغاتی آن بسیار گویاست. به نظر می‌رسد برای نیکسون این حضور و این استقبال معنایی فراتر از یک مراسم استقبال و احترام دیپلماتیک داشته است در واقع لبخند نیکسون بیش از آنکه یک ژست سیاسی باشد، بیانگر رضایت و شادی او از انجام این سفر بوده است. مردم را نیز در حاشیه عکس می‌بینیم که به تماشای این استقبال به خیابان آمده‌اند. به نظر می‌رسد این مدل و سطح از استقبال توجه آنها را نیز به خود جلب کرده است. جمعیت حاضر را بیشتر مردان در سنین مختلف تشکیل می‌دهند. تنها چند زن که چادربه‌سر دارند و دستان آنها نشان می‌دهد در حال کف‌زدن هستند مشاهده می‌شوند، یا حداقل در زاویه دوربین عکاس حضور دارند. به نظر می‌رسد این حضور نیکسون و این سطح از مراسم استقبال، برای محمدرضا پهلوی هم یک پیروزی و برد سیاسی تلقی می‌شده است.

عکس بعدی نمایی از یک میدان را به تصویر می‌کشد که گرچه امکان تشخیص دقیق مکان وجود ندارد اما باتوجه‌به فیلم و روایت‌های این سفر مشخص است که مکان این عکس میدان آزادی فعلی است. در بالای عکس پرچم‌های برافراشته شده ایران و آمریکا را در ابعاد بسیار بزرگ می‌بینیم. موضوع پرچم مسئله بسیار مهمی در حوزه تشریفات است. در اصول دیپلماسی این امر که پرچم‌ها در میدان شهر به شکل بزرگ به نمایش دربیاید چندان متداول نیست. اما ظاهراً در این مراسم استقبال قصد این بوده که نزدیکی و دوستی عمیق ایران و آمریکا را به همگان القاء کنند. در واقع محمدرضا پهلوی و نیکسون علاقه داشتند این سفر را برگ تازه‌ای از روابط ایران و آمریکا قلمداد کنند که در دوره رئیس‌جمهورهای پیش از نیکسون مثل جانسون و کندی دچار آشفتگی‌ها و تنش‌های متعدد شده بود.

در عکس حاضر جمعی از دختران به چشم می‌خورند که هر کدام از آنها پرچم آمریکا را در دست دارند. سبک ایستادن آنها نشان از تشکیل یک دیوار یا ستون برای ورود است این عکس در ادامه بحثی که آغاز کردیم همچنان روایت یک استقبال است.
در بین دختران عده‌ای لباس مشابه به تن دارند. به نظر می‌رسد همه در یک رده سنی هستند و این دو امر نشان‌دهنده این مسئله است که احتمالاً این گروه دختران از مدرسه یا یک مکان آموزشی خاص با فرم مشخص  برای استقبال به این مراسم آورده شده‌اند به نظر می‌رسد عکاس به شکل ویژه این عکس را برای نشان‌دادن حضور نوجوانان و به خصوص دختران به تصویر کشیده که در ادامه در عکس بعد نیز قابل مشاهده است.

در این تصویر همچون عکس قبلی، جمعی از دختران را می‌بینیم که در مراسم استقبال شرکت کرده‌اند نوع پوشش آنها با گروه قبلی متفاوت است این بار ردی از لباس‌های فرم نمی‌بینیم و رده سنی آنها نیز بزرگ‌تر از دختران حاضر در تصویر قبلی ست. نکته حائز اهمیت نوع پوشش سبک پوشش و لباس این دختران است که در دوران پهلوی دوم در بین نوجوان متداول شده بود. همچنین نکته گویای هر دو عکس، تلاش برگزارکنندگان مراسم برای نمایش دختران نوجوان در مراسم استقبال است که به‌عنوان زنان نسل آینده در لباس و شکل متفاوت و در واقع مطابق با آنچه در دوره پهلوی «مدرن» معرفی می‌شوند. باتوجه‌به عکس دوم و حضور زنان در حاشیه میدان با پوششی خاص و حضور این دختران به نظر می‌‌رسد برگزارکنندگان مراسم قصد داشتند نمایشی از پیشرفت و مدرن‌سازی ایران  در زمینه حضور زنان در اجتماع و نوع پوشش مطلوب آنها ارائه دهند. به همین دلیل هیچ نشانی از زنان محجبه که از تصویر مطلوب پهلوی از زنان فاصله داشتند در این مراسم دیده نمی شود.

در عکس پایانی این یادداشت که  باتوجه‌به قرائن از ادای احترام نیکسون به مقبره رضاشاه پهلوی گرفته شده و در سمت چپ تصویر گنبد شاه عبدالعظیم دیده می شود.  نکته قابل توجه این عکس در کنار حضور اسدالله علم به‌عنوان وزیر دربار، حضور پرتعداد مقامات عالی رتبه نظامی است. حضور این تعداد از نظامیان در یک سفر سیاسی می‌تواند نشانی اهمیت توافقات نظامی در این سفر باشد. چنانکه می دانیم یکی از دستاوردهای این سفر برای محمدرضا پهلوی برداشتن تمام محدودیت ها برای خرید تسلیحات نظامی(به استثناء سلاح هسته ای) از آمریکا بود. زاویه دوربین توسط عکاس که برای ثبت این عکس انتخاب شده است نیز دلالت بر نیت عکاس به‌عنوان نوعی قهرمان‌سازی یا اسطوره‌سازی برای رضا شاه پهلوی ست.

با توجه‌ به مقاله قرارداد نظامی 1972؛ چک سفید نیکسون به شاه به بهای حفظ منافع امریکا و مجموع عکس‌ها، اهمیت این سفر برای محمدرضا شاه پهلوی به لحاظ نظامی و وسعت امکانات که نیکسون برای شاه ایجاد کرده بود بسیار حايز اهمیت بود. با جریانی که نیکسون به راه انداخت، شاه در فاصله ژوئیه تا نوامبر ۱۹۷۲، به قول استفن مک‌گلینچی با نشاطی فوق‌العاده نزدیک به سه و نیم میلیارد دلار تجهیزات نظامی سفارش داد. این رقم بیشتر از تمام مبلغی بود که آمریکا برای کمک نظامی سالیانه به کشورهای دیگر در نظر می‌گرفت.

ایران تنها به‌خاطر شوروی برای آمریکا اهمیت نداشت، خاورمیانه نیز منطقه‌ای پرمناقشه برای آمریکایی‌ها بود. آمریکا در خاورمیانه آن روز دوستان زیادی نداشت. اعراب در دهه شصت میلادی درگیر جنگ با اسرائیل بودند و حمایت بی‌چون و چرای آمریکا از اسرائیل رابطه اعراب و آمریکا را نیز تیره کرده بود.

نیکسون با حمایت تسلیحاتی از اسرائیل در طول جنگ یوم‌کیپور امکان پیروزی اسرائیل و درعین‌حال خشم کشورهای نفتی عربی را فراهم کرد که منجر به بحران نفتی در داخل آمریکا شد؛ اما شاه ایران‌، دوست قدیمی او در تحریم نفتی با اعراب همراهی نکرد و در کنار آمریکا ایستاد. عربستان سعودی تنها کشور عربی بود که تا حدودی روابط خود با آمریکا را متعادل حفظ کرده بود، هر چند نمی‌توانست در مقابل موج پان‌عربیستی آن دوران مقاومت زیادی بکند. رژیم بعث عراق در سال ۱۹۶۷ روابط خود را با ایالات متحده قطع کرده بود.

نیکسون در سفر خود به تهران در ماه می ۱۹۷۲/اردیبهشت 1351 قول داد که هرگونه سلاح آمریکایی (به جز سلاح اتمی) را که شاه بخواهد به او بفروشد. در واقع با خروج بریتانیا از خلیج‌فارس در سال 1971، ایران مسئولیت تأمین امنیت منطقه را برعهده گرفت و این سفر سرآغازی برای دور تازه‌ای از نزدیکی میان منافع آمریکا و ایران در منطقه خلیج‌فارس بود.

پی‌نوشت:

 - بشیریه، حسین، (1379)، نظریه‌های فرهنگ در قرن بیستم، نشر آینده پویان

-  بارت، رولان، (1389) پیام عکس، راز گلستانی فرد، نشر مرکز

-  کولی، میسن، (1382)، رولان بارت، ترجمة خشایار دیهیمی،  نشر ماهی

- ذوالعین ،پرویز،(1400)،آداب و تشریفات دیپلماتیک، نشر میزان

- بیل جیمز(۱۳۷۱)، شیر و عقاب، روابط بد فرجام ایران و آمریکا، اطلاعات، تهران