روانشناسی شایعه و جریان فوت مهسا امینی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در جریانات اجتماعی، وقتی اطلاعات ضد و نقیض پخش می‌شوند و تشخیص حق و باطل دشوار می‌شود، بسیاری از افراد سردرگم می‌شوند. این روزها خبر فوت خانم مهسا امینی و سیل تحلیل‌ها و اخبار ضد و نقیض در فضای مجازی، بسیاری از افراد جامعه را درگیر خود کرده است و افرادی که می‌خواهند فارغ از هیجانات غیر منطقی تکلیف خود را بدانند، به دنبال راهکاری برای بیرون رفتن از حالت تحیر هستند.

در این نوشته به بررسی روانشناختی این مسئله می‌پردازیم تا در این مصداق و موارد مشابه، مهارت مقابله صحیح را داشته باشیم.

با توجه به اینکه امکان ندارد همه مطالبی که در تحلیل این قضایا می‌خوانیم، صحیح باشند، لازم است با روانشناسی شایعه (rumor) و راهکارهای مقابله با آن بیشتر آشنا شویم.

شایعه چیست؟
شایعه، خبر یا اطلاعات تأییدنشده‌ای است که مورد توجه بوده و برای ایجاد باور نزد دیگران از فردی به فرد دیگر، بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی، انتقال می‌یابد. درواقع شایعه، خبر یا ادعایی است که هاله‌ای از شک و تردید آن را پوشانده و خط باریکی را بین واقعیت و سراب ترسیم می‌کند.

شایعه، موضوع ظاهراً مهمی است که بدون اینکه صحت و سقم آن معلوم باشد، انتشار می‌یابد و منبع شایعه همواره نامشخص است.

شایعه، پدیده‌ای است که می‌آید و می‌رود و اساساً در موقعیت خاص و به صورت موقت و گذرا پدیدار می‌گردد و گاه نیز شایعات کهنه در موقعیت‌های جدید یا مشابه ظاهر می‌شود.

شایعات، اعم از اینکه به ظاهر مثبت یا منفی باشد، هدفی جز تخریب روانی و افشاندن تخم بی‌اعتمادی به همراه ندارد؛ با اینکه اساساً بستر اصلی جریان انتشار و انتقال شایعه، زبانی و از طریق محاوره‌ای بین فردی است که به صورت‌های جدی و هیجانی یا لطیفه‌گویی قابل ملاحظه است.[1]

عباراتی مانند «می‌گویند»، «خودش خوانده»، «خودش شنیده» و...، نشان از ظهور پدیده‌ای به نام شایعه است. شایعات در واقع گزارش‌ها و اخبار ناموثق و معمولاً نادرست هستند که دهان به دهان در جامعه انتقال می‌یابند و غالباً در دوره‌های استرس اجتماعی و معمولاً در مورد افراد یا رویدادهایی که مورد توجه مردم هستند، اما اطلاعات دقیق در مورد آنها کم است، شکل می‌گیرد.

می‌گویند فوت مهسا امینی در اثر ضرب و شتم بوده، شنیده‌ام ضاربْ پاسداری بوده که بعداً مشخص شد اصلاً آن شخص قبلاً فوت کرده، فلان سلبریتی توئیت زده که به خاطر حجابش کتک خورده، فلان کانال یا پیج فضای مجازی گفته که در رساندن او به بیمارستان کوتاهی شده، همسایه ما گفته که این مسئله به خاطر مشکل سیاسی بوده و هزاران جمله از این دست این روزها در حال انتشار است؛ ولی هیچ دلیل قطعی و منطقی برای آنها بیان نمی‌شود. اینها مصداق شایعه‌پراکنی در جامعه هستند.

شایعه چگونه ساخته می شود؟
آلپورت و پستمن در مطالعات پیرامون ویژگی تغییر شکل‌دهندۀ شایعات، به این نتیجه رسیدند که هر پیام، در جریان انتقال می‌تواند به سه شکل تحریف شود:
1. تقلیل: در این فرآیند، افراد توصیف صحنه، پیام یا پدیده‌ای را کوتاه‌تر می‌کنند تا جایی که به یک شعار تبدیل می‌شود.
2. تشدید: در این فرآیند، بزرگنمایی برخی از عناصر به تحریف محتوای پیام منجر می‌شود. در واقع کلمات و اصطلاحات و وقایعی که در پیام اصلی وجود ندارد، بدان افزوده می‌شود.
3. تشبیه: فرآیندی که نتیجه‌اش تغییر شکل محتواست. در این حالت افراد پیام اصلی را می‌گیرند؛ اما معنا و نظم آن را تغییر می‌دهند.[2]

انگیزه شایعه‌سازان چیست؟
برخی افراد و جریانات سیاسی و اجتماعی از شایعه به عنوان یک ابزار هدفمند جهت رسیدن به برنامه‌های خود سودجویی می‌کنند؛ مثلاً جهت بهره‌برداری سیاسی یا اقتصادی، اول شایعاتی را در جامعه راه‌اندازی نموده، سپس زمانی که هیجان کافی را در مخاطبان ایجاد کردند، گام نهایی را برداشته، برداشت‌های مورد نظر خود را از چنین روندی دنبال می‌کنند.

در برخی دیگر، نیاز به توجه بیشتر از سوی مخاطبان باعث می‌شود تا برای بازدید بیشتر از صفحه شخصی خود، اقدام به توزیع چنین شایعاتی کنند. در مواردی هم، ناآگاهی و عادت به پرگویی سبب می‌شود تا هر آنچه را شنیده‌اند، بر زبان و قلم جاری کنند و در رسانه‌های جمعی مطرح نمایند که خود مقدمات شایعه‌افکنی را فراهم می‌سازد.

وظیفه ما در برخورد با شایعات چیست؟
آگاه نگاه داشتن اقشار مختلف مردم، تلاش در زدودن اضطراب و نگرانی عمومی با فراهم نمودن شرایط مطلوب اجتماعی، دانش‌افزایی عمومی و تعمیق بینش مردم نسبت به ماهیت و آثار مخرب شایعات، هماهنگی و ثبات در اطلاع‌رسانی و بیان رویدادها از سوی کارگزاران نظام و منابع موثق خبری کشور، خنثی کردن شایعه برای مقابله با شایعه‌ای که نسبتاً فراگیر شده با بی‌توجهی به شایعه‌های ضعیف و عدم تکرار شایعه، تأیید حقایق و صدور بیانیه رسمی، برگزاری جلسات حضوری و گفت و شنود صمیمی و اقدامات قانونی، از وظایف مسئولان و شخصیت‌های تاثیرگزار در آرامش روانی جامعه است.

همه افراد جامعه برای اینکه در زندگی روزمره متوجه باشند که به شایعه گوش می‌سپارند یا اخبار و اطلاعات واقعی دریافت می‌کنند، می‌بایست همواره به جست‌وجوی دلایل منطقی، معیارهای عقلانی و شواهد معتبر برخیزند. منابع اخبار رسمی همیشه مشخص و قابل بررسی و ارزیابی است؛ لیکن همان طوری که اشاره شد، سرچشمه شایعات و اخبار ساختگی همواره نامعین، تیره و پنهان است.

پی‌نوشت:
[1]. ر.ک: کتاب روانشناسی شایعه و روش‌های مقابله، Psychological Bases of Rumor، غلامعلی افروز، نشر فرهنگ اسلامی.
[2]. ر.ک: گردن آل‌پورت و لئو پستمن، روانشناسی شایعه، تهران، سروش.

نویسنده محمد اسماعیلی