شماره 25 فصلنامه «مطالعات قرآن و حدیث» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بیست و پنجمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «مطالعات قرآن و حدیث» به صاحب امتیازی دانشگاه امام صادق(ع) با مدیر مسؤولی عباس مصلایی پور و سردبیری مهدی ایزدی ویژه پاییز وزمستان 98 منتشر شد.

در این فصلنامه در 12 مقاله و در 250 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بررسی و نقد مبانی نصرحامد ابوزید در اثبات تاریخ‌مندی قرآن کریم

حسن زرنوشه فراهانی و حسین صفره

چکیده: مهم‌ترین موضوعی که نصرحامد ابوزید(1943-2010 م) در مباحث تأویلی خویش بر آن تأکید دارد تاریخ‌مندی قرآن کریم است. به این معنا که خداوند، قرآن را در برهه‌ی زمانی خاصی و مبتنی بر نظام فرهنگی و زبانی مردم آن زمان نازل کرده است. از این رو متن قرآن محصولی فرهنگی است و آموزه های آن مطابق با فرهنگ و نیازهای زمان نزول است و در ارتباط با بافت همان زمان معنا پیدا می کند و کارکرد چندانی در دیگر زمان ها ندارد. ابوزید برای اثبات این مدعا، به نظریه‌های مختلفی از متقدمان و متأخران تمسک جسته است. در این مقاله با روش «توصیف و تحلیل»، به بررسی هریک از این نظریه‌ها و چگونگی استفاده­ی ابوزید از آن‌ها در اثبات تاریخ‌مندی قرآن پرداخته می ­شود، و معلوم می­گردد که استفاده‌ی ابوزید کاملاً‌ به‌ صورت گزینشی بوده و او بدون پای­بندی به تمام نتایج آن نظریه ­ها، صرفاً هر آنچه را مؤید نظر خویش یافته، برگزیده است.

بررسی تحلیلی ـ استقرائی أهمّ قواعد دانش وجوه و نظائر

داود اسدیان، علیرضا دل افکار و سید ضیاءالدین علیانسب

چکیده: دانش وجوه و نظائر یکی از دانش‌های مهمی است که زیرشاخه‌ دانش تفسیر شمرده می‌شود و به تحلیل معناشناختی واژگان قرآنی نظیر همدیگر می‌پردازد. در طول تاریخ علوم قرآنی، کتاب‌های گوناگونی در موضوع دانش وجوه و نظائر به رشته تحریر درآمده است. نویسندگان این آثار، در تحلیل‌های معناشناختی واژگان قرآنی از قواعد گوناگون تفسیری بهره جسته‌اند، ولی جز در موارد بسیار اندک، هیچ‌یک،  قواعد این دانش را به‌صورت جداگانه بیان نکرده و مورد بررسی قرار نداده‌اند. ضرورت تحلیل و واکاوی قواعد دانش وجوه و نظائر، از آن روست که می‌تواند زمینه را برای تحلیل‌های معناشناختی منطقی و نظام‌مند از واژگان قرآنی نظیر هم، فراهم آورد و از این رهگذر، مفسران را در پرده‌برداری از مدلول مطابقی و موضوع‌له یا مدلول التزامی و مستعمل‌فیه واژگان نظایر یاری رساند. در جستار حاضر، با شیوه توصیفی - تحلیلی و با روش استقرائی، برخی از مهم‌ترین قواعد دانش وجوه و نظائر با رجوع به برخی از مهم‌ترین آثار، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در پایان، قواعد مرتبط با دانش  وجوه و نظایر نیز در دو دسته درون متنی (قاعده منع ترادف، قواعد بلاغی، سیاق، وضع الفاظ برای روح معنا و قاعده شناخت اشیاء با اضدادش) و برون متنی (مانند تطور لغت و اسباب نزول) استخراج گردیده است.      

بنات الله و چالش ارزش‌ گذاری جنسیتی ایشان در قرآن کریم

زهرا محققیان

چکیده: اصطلاح «بنات الله»  انگاره‌ای تاریخی است که در میان مردمان باستان از جمله اعراب عصر پیامبر اکرم(ص) سابقه‌ای دیرینه داشت و آیین‌ها و سنت‌های مختلفی را نیز رقم زده بود. تقبیح شدید قرآن کریم نسبت به این انگاره تاریخی و سپس انهدام این خدابانوان در دوره اسلامی موجب آن گردیده تا محققان و اندیشمندان مختلف، از مفسران مسلمان گرفته تا پژوهشگران غربی، در مورد ماهیت و هویت این الهگان در اندیشه دینی اعراب جاهلی و کارکردهای ایشان در قرآن کریم تأملاتی داشته باشند. در این میان، یکی از چالش‌های قابل توجه چالش جنسیتی این الهگان است که ممکن است در بادی امر موهم شرانگاری جنس مؤنث تلقی شود و از آنجا جنسیت به عنوان عاملی اساسی در طرد ایشان توسط قرآن به شمار آید. درحالی‌که دشوار است در آموزه‌های قرآنی بین جنسیت مادینه و ارزش‌گذاری منفی رابطه‌ای مستقیم برقرار گردد؛ به همین دلیل در این پژوهش برآنیم براساس یک شناخت فرهنگی پیشااسلامی پیرامون موقعیت زن در ساختار اجتماعی و نیز نظام مذهبی عرب جاهلی، به واکاوی آیات قرآن کریم ذیل بنات الله بپردازیم و بدین طریق راهی برای برون رفت از این چالش تفسیری بیابیم. می‌توان با تکیه بر مستندات ادعا کرد باوجود آن‌که پیش‌فرض نقادان امروزی آن است که در قرآن رویکرد مردسالارانه حاکم است اما واکاوی آیات مرتبط با بنات الله و بت‌های مادینه مشرکان نشان می‌دهد که موضع قرآن کریم در قبال ارزش‌گذاری جنسیت مادینه این دختران، امری حساس بوده و از داوری منفی نسبت به کلیت جنس زن و شرانگاری آن پرهیز جدی داشته است.

تحلیل انتقادی ادلّه اشاعره و معتزله درباره رؤیت الهی مبتنی بر روایات اهل‌بیت (ع)

رسول محمدجعفری و محمود صیدی

چکیده: از برخی آیات قرآن، امکان رؤیت خداوند و از برخی دیگر امتناع آن قابل برداشت است، این امر موجب گردیده است تا باورهای مختلفی در جامعه اسلامی مطرح گردد. گروهی با استدلال به دسته اول آیات و استشهاد به برخی روایات نبوی(ص) و اقامه براهین عقلی، امکان رؤیت را نتیجه گرفتند و گروهی دیگر با بهره‌گیری از دسته دوم آیات و طرح استدلال‌های عقلی، امتناع مطلق رؤیت را استنتاج کردند. اشاعره باورمندان دیدگاه نخست و معتزله معتقدان دیدگاه دوم می‌باشند. به دلیل طرح هر دو دیدگاه در دوران حضور اهل‌بیت(ع) هر دوی آن‌ها با نقد ایشان مواجه گردید، لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی در پی آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که تحلیل ادله اشاعره و معتزله درباره رؤیت الهی و نقد آن‌ها با روایات اهل‌بیت(ع) چگونه است؟ پس از تحلیل ادله عقلی، قرآنی و حدیثی اشاعره و معتزله روشن گردید که استدلال‌های آن‌ها با دو مواجهه سلبی و ایجابی روایات اهل‌بیت(ع) مورد نقد است. در مواجهه سلبی؛ اولاً، رؤیت جسمانی خداوند خواه در دنیا، خواه در خواب و خواه در بهشت غیرممکن است، ثانیاً، تمام روایاتی که خداوند را چون مخلوقاتش توصیف می‌کنند، نقد و ردّ می­شوند، ثالثاً، رؤیت غیر جسمانی امری مطلقاً محال نمی‌باشد. در مواجهه ایجابی نیز طبق روایات، خداوند با قلب پیراسته از زنگار گناهان و آلودگی‌های شبهات قابل رؤیت است و این مهم برای اولیای دین و تطهیر یافتگان الهی محقق گردیده است.  

تحلیلی از گزارش‌های تازه یاب شامی در مورد کاتب نعمانی

عمیدرضا اکبری

چکیده: روایات ابوعبدالله محمد‌بن‌ابراهیم معروف به کاتب نعمانی و صاحب کتاب شیعی الغیبة در منابع امامیه، عموماً ارتباط روشنی با عقاید رسمی جریان غلو ندارد، اما بر اساس منابع تازه‌یاب فرقه غالی نصیریه در شام، نعمانی در میان آنان شخصیت مشهوری بوده که علاوه بر گزارش‌های ارتباط او با بزرگان نصیری مانند خصیبی، جلی، ابن‌شعبه، قطیعی بغدادی، غسانی مهلبی و... تألیف چند کتاب (الإخلاص، المقنع، التسلی و التقوی و...) هم به او نسبت داده شده است. البته در میان اخبار و اقوال مروی از او در این منابع، علاوه بر مطالب صحیح، موارد زیادی از عقاید شدیداً غالیانه و حتی روایت کتاب غالیانه و تناسخی «السبعین» نیز وجود دارد. نشانه‌های منصب حکومتی او در شام نیز در آثار نصیری آشکارتر است. گفتنی است این گزارش‌های فراوان علی‌رغم ضعف آن، مؤیدهایی نیز در منابع امامیه دارد که مهم‌ترین آن نصیری بودن راوی اصلی کتاب الغیبة است. ولی پیش‌تر هیچ‌یک از این مسائل مورد تحقیق و ارزیابی واقع نشده و ارتباط نعمانی با فرقه نصیریه خالی از برخی ابهامات نیست. این مقاله ضمن تأیید اصل این ارتباط، قرائن صحت و سقم نسبت‌های نصیریان به او را بررسی کند.  

تناقض‌ نمایی آیات پرسمان گناهکاران در قرآن کریم

فرهاد محمدی نژاد، محمدعلی رضائی اصفهانی و حسین آقایارلو

چکیده: بخشی از آیات قرآن کریم به توصیف قیامت و رویدادهای آن از جمله وضع مجرمان در قیامت می‌ پردازد. از این میان، آیاتی استنطاق و پرسش از مجرمان و اعمالشان را حتمی می‌انگارد و به تأکید، پرسش از عموم مردم، گناهکاران و حتی فرستادگان الهی را گزارش می‌دهد و پاره‌ ای دیگر از آن، بر عدم پرسش از مجرمان و افعال مجرمانه‌شان دلالت دارد. از این‌ رو، بین دلالات این دودسته از آیات، ناسازگاری و تناقض (ظاهری) پدیدار شده است. مفسران قرآن کریم کوشیده‌ اند با تبیین درست آیات، تناقض یاد شده را مرتفع سازند. عدم توجه به موقعیت مکانی پرسش، اختلاف موضوع پرسش در آیات، توجه نداشتن به شرائط تناقض بین دو گزاره و نهایتاً عدم توجه به قواعد تفسیر از جمله پاسخ‌هایی است که به این تناقض ظاهری داده شده است. پژوهش حاضر می‌کوشد با بررسی آیات مورد نظر و گونه‌ شناسی آیات پرسمان گناهکاران، ضمن بهره‌مندی از قواعد تفسیر، تعدد پرسش‌ها، نفی پرسش حقیقی و اثبات پرسش‌های مجازی و نیز بیان تعدد مواقف در آخرت را تبیین نموده و به تناقض ‌نمایی‌های این دسته آیات قرآنی، پاسخی مستدل ارائه کند.

شبکه مضامین عوامل ایجاد فقر در جامعه اسلامی از منظر آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع)

محمد عترت دوست، امید نصیری و هادی غیاثی

چکیده: فقر از جمله مهم‌ترین معضلات جامعه بشری است که جایگاه ویژه‌ ای در میان مسائل اقتصادی و اجتماعی جوامع بشری دارد. یکی از ضرورت‌های نظری پژوهش در این حوزه، شناسایی عواملی است که عدم رعایت و اهتمام بدان‌ها موجب ایجاد و گسترش فقر در جامعه می‌شود. بدیهی است که پرداختن به این عوامل به منظور پیشگیری به‌ مراتب ضروری‌تر و حیاتی‌تر از پرداختن به عوامل نابودکننده برای مبارزه با فقر است. اگر با عوامل پیشگیری آشنا شده و آنها را در زندگی فردی و اجتماعی خود مدنظر قرار دهیم، در نتیجه با فقر و گسترش آن مواجه نشده و نیازی به مبارزه با آن نیز وجود نخواهد داشت. در دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کامل‌ترین دین، آموزه‌های متعددی به منظور پیشگری از ایجاد و گسترش فقر بیان شده که لازم است با روشی متن محور، نظام‌مند و دقیق، شناسایی و تبیین شود. به همین دلیل در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل مضمون» به مطالعه گسترده‌ایات اقتصادی قرآن کریم و نیز روایات مرتبط با موضوع در مجامع حدیثی پرداخته و از ره‌آورد تحلیل مضمونی و ترسیم شبکه مضامین گسترده آنها، عوامل مؤثر در ایجاد و گسترش فقر در جامعه اسلامی را از منظر قرآن کریم و اهل بیت(ع) تبیین نمائیم. یافته‌های تحقیق نشان می دهند که در آموزه‌ های دینی مجموعاً 30 مضمون کلیدی و مهم به عنوان عوامل مؤثر بر ایجاد فقر در جامعه اسلامی اشاره شده که در دو دسته عوامل خُرد و کلان طبقه‌بندی‌ شده و هرکدام نیز به دو دسته عوامل معنوی ـ معیشتی و عوامل اجتماعی ـ حکومتی تقسیم می‌شوند.          

فرایند نظریه‌پردازی قرآنی در حوزه تفسیر موضوعی

مصطفی کریمی

چکیده: قرآن کریم،کامل‌ترین برنامه خداوند برای بشریت بوده و پیشرفت و سعادت انسان‌ها در سایه بهره‌مندی از هدایت آن است. برای بهره‌مندی از هدایت قرآن به‌دست‌‌‌ آوردن نظر آن ضروری است.کشف نظر قرآن منوط به آشنایی با فرایند درست نظریه‌پردازی قرآنی و طی مراحل آن است. این تحقیق با هدف فراهم‌ سازی زمینه استخراج صحیح نظریه قرآن در مسائل مختلف، فرایند نظریه‌پردازی قرآنی را بررسی می‌کند. گردآوری اطلاعات به روش مطالعه کتابخانه‌‌ای و فیش‌برداری و پردازش به روش توصیفی و تحلیلی است. بررسی نشان می‌ دهد، فرایند نظریه‌پردازی قرآنی 12 مرحله دارد که عبارتند از: انتخاب مسئله، ایضاح مفاهیم کلیدی مسأله، تهیه ساختار، آگاهی از پیشینه و دستاوردهای بشری درباره مسأله، به‌ دست‌آوردن دیدگاه‌ های مهم در مسئله، مطالعه اکتشافی قرآن و استخراج آیات، ارائه فرضیه، دسته‌بندی و مرتب کردن آیات، تفسیر آیات گردآوری شده در جایگاه خود، مشخص کردن حد دلالت آیات، استخراج نظریه، ارزیابی نظریه.          

تحلیلی بر مفهوم کرامت ذاتی انسان در قرآن و چالش‌های فراروی آن

داود سلمان پور، مهدی مهریزی و سید محمد علی ایازی

چکیده: کرامت انسان و ارزش‌های انسانی از موضوعات محوری قرآن کریم است؛ برخی از عالمان دینی، قائل به کرامت ذاتی انسانند و او را موجودی برتر از سایر مخلوقات می­دانند و مطلق بودنِ فعلِ کرامت در آیه 70 سوره اسراء را دلیل بر ادّعای خود  می­دانند. برخی دیگر، قائل به کرامت اکتسابی­ هستند و قابلیت‌های بالقوه انسان ازجمله تقوا، ایمان و اعمال مثبت انسان را دلیل بر کرامت او می­ دانند. اما ادّعای موافقان کرامت ذاتی در ظاهر با چالش‌هایی مانند ارتداد، جهاد ابتدایی، نجاست مشرکین و دوگانگی اوصاف انسان روبروست. رفع این چالش‌ها با هدف درک اعتبار و موقعیت انسان نسبت به سایر مخلوقات است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی تحلیلی از نوع کتابخانه ­ای و با اتکاء به آیات قرآن، نخست به این نتیجه دست یافته که قرآن کریم بین آزادی اندیشه و انکار دین از روی عناد، تفکیک قائل است؛ دوم: دستورات قرآن کریم در بحث جهاد، غالباً جنبه دفاعی داشته و به قیودی نظیر ایجاد فتنه، ظلم و تعدّی و... مقید شده است؛ سوم: نجس دانستن مشرکین در آیه «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» هرگز به معنای نجاست ظاهری نیست؛ چراکه انسانِ مشرک با شرک خود، دچار یک نوع آلودگی روحی و نجاست باطنی است. چهارم: اوصاف مذمّت آمیز، ناظر به برخی انسان‌هاست که فطرت الهی خود را نادیده انگاشته‌اند؛ لذا این چالش‌ها جنبه‌های عارضی وجودِ انسان است و نمی­تواند کرامت ذاتی انسان را مخدوش نماید.    

مبانی تعامل مردم و حکومت از منظر تفسیر المیزان

میثم لطیفی، حسن دانایی فرد و فاطمه رحمانی

چکیده: تحول علوم انسانی از طریق جنبش نرم ­افزاری و نظریه ­پردازی، ضرورتی است که در سال­ های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. لازمه این تحول، رجوع به منابع اصیل و ارزشمند قرآن و حدیث می‌باشد چرا که بر اساس کلام معصوم و آیات متعددی از قرآن کریم، اصول و مبانی کلیه علوم از قرآن کریم قابل برداشت است. استفاده روش­مند و اصولی از قرآن کریم برای نظریه‌پردازی در علوم انسانی نیز مسئله مهم دیگری است که باید به آن توجه ویژه­ای شود تا پژوهشگر در ورطه هولناک تفسیر به رأی و التقاط غوطه‌ور نشده و نظریه ­ای به‌ واقع برآمده از قرآن تدوین کند. هدف این مقاله کشف مبانی اسلامی تعامل مردم و حکومت است که با رویکرد کیفی و بر اساس روش دلالت‌ پژوهشی در تفسیر شریف المیزان و تدبر مسئله‌محور در آیات قرآن کریم، از دل 272 آیه و 73 مضمون برآمده از آنها، مبانی ده­گانه تعامل مردم و حکومت مفهوم‌پردازی شد. این مفاهیم عبارتند از: توحید محوری در تعاملات، ربوبیت در امتداد حاکمیت مطلق خدا و اطاعت از فرامین خدا و ولی خدا، معادمحوری در تعاملات، باور به حضور در محضر الهی، باور به تقدم جامعه بر فرد، تلازم حق و تکلیف، حق­ گرایی به جای کثرت­ گرایی، حاکمیت عقل بر احساسات، آزادی در محدوده اصول، برادری و اصلاح.                        

نقد متنی و محتوایی روایات نهی از روستانشینی

رسول عطایی و رضا عطایی

چکیده: روستانشینی، در برخی از روایات معصومان(ع) به شدت مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است. این احادیث، ساکنین روستا را افرادی جاهل و غافل از حدود و احکام الهی دانسته و از سکونت در روستا نهی می­ کنند. امروزه با وجود رشد و ارتقای علمی و معنوی جامعه، اوصاف مذکور در بسیاری از مناطق روستایی تا حدودی منتفی است. از سوی دیگر توصیه­ های امروزی مبنی بر مهاجرت به روستا، حفظ منابع روستایی و تقویت روستانشینی، مخالف با این احادیث دانسته می­شود. به همین خاطر بررسی و تحلیل روایات نهی از روستانشینی و تبیین معنای مقصود آن احادیث، ضرورت نگاشته حاضر است. مقاله پیش رو با روش تحلیلی ـ توصیفی (کتابخانه‌ای)، به تشکیل خانواده حدیث، منبع‌یابی و مفهوم‌ شناسی این روایات پرداخته است. دستاورد پژوهش حاضر ارائه این نظریه است که روایات ناظر به روستانشینی به معنای نکوهش و نهی از سکونت در روستا نیستند. بلکه در مقام ارائه الگوی اجتماعی، برای محل سکونت هستند و مذمت آن مناطق، به جهت شیوع اوصاف ذکر شده برای روستا در زمان صدور احادیث است.                             

واکاوی کیفیت نزول سوره علق به صورت پیوسته یا گسسته

محمد علی حیدری مزرعه آخوند، منیره السادات مدنی و الهام حمادی

چکیده: برخی بر این عقیده‌اند که 5 آیه ابتدایی سورة علق با فاصله زمانی نسبت به دیگر آیات این سوره نازل شده است و بین آیات ابتدایی و انتهایی سوره علق با سوره‌های مدثر، ضحی و قلم نازل گشته. در این پژوهش به بیان بسامد این اقوال مشهور در منابع اسلامی پرداخته و عدم صحّت اقوال فوق را آشکار نموده‌ ایم. ضرورت بحث اثبات پیوستگی آیات یک سوره و اثبات ارتباط لفظی و معنایی آن‌ها و در نهایت تفسیر منسجم از یک سوره و  متن است. پذیرش وقفه بین آیات ابتدایی و انتهایی سوره علق با آیات قرآن کریم و روایات ترتیب نزول در تضاد است. در این تحقیق اثبات شده است که آیات سوره علق پیوسته و با همدیگر نازل شده است.