دانش تخریج؛ تازه‌ترین نوآوری در فقه شیعه
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نخستین جلسه از نشست‌های نظریه پردازی در علوم و معارف قرآن و حدیث از پیوسته نشست‌های سید مرتضی شب گذشته با موضوع «دانش تخریج؛ چیستی و چرایی؟» و با ارائه حجت‌الاسلام عباس محمودی، محقق و پژوهشگر علوم حدیث در مؤسسه تخصصی علوم حدیث برگزار شد.
این استاد حوزه علمیه قم در ابتدای سخنان خود، بهترین شناخت درباره انسان را به خالق او نسبت داد و اظهار داشت: خالق با توجه به شناختی که مخلوقات خود دارد و بر اساس حکمت، قدرت و لطف، راه رشد را بر ما تعیین کرده است.
وی افزود: سه راه برای رسیدن به رشد وجود دارد که بهره گیری از کتاب‌های آسمانی، ائمه معصومین(ع) و عقل از جمله این راه‌ها است.
معنای لغوی سنت و مراد اصطلاحی از آن
حجت‌الاسلام محمودی با بیان اینکه راه دسترسی به معصوم از طریق سنت است، خاطرنشان کرد: سنت از ریشه «س ن ن» گرفته شده و به معنای امر و سیره تکرار شده و محکم شده است همچون دندانی که ریشه‌ای در لثهها دارد و جدا کردن آن از لثهها به سختی صورت می‌گیرد.
وی با بیان اینکه سنت از لحاظ لغوی به معنای امر دارای ریشه، پشتوانه و مستند است، عنوان کرد: همچنین مراد اصطلاحی از سنت، انجام هر کاری بر اساس مبنا و قائده است که در موارد مشابه تکرار خواهد شد؛ کاری که از گذشته آغاز شده و ماندگار است یا به جهت قاعده مند بودن شأنیت ماندگاری دارد.
محقق و پژوهشگر علوم حدیث ادامه داد: آن‌چه از معصوم صادر می‌شود، سنت است چون ریشه آن شناخت انسان بوده و دارای پشتوانه الهی، مستند به وحی و بر اساس قاعده و مبنا است؛ همچنین در موارد مشابه، تکرار شدنی است.
وی بیان کرد: امروزه به صورت ظاهری، سنت در اختیار ما نیست زیرا امام زمان(عج) در غیبت بسر می‌برند اما یک راه وجود دارد و آن تکیه بر حدیث به عنوان گزارشگر سنت است.
حدیث، پلی برای رسیدن به سنت است
حجت‌الاسلام محمودی ابراز کرد: حدیث پلی است که ما را به سنت و راه هدایت می‌رساند؛ بنابراین ابتدا باید حجیت این گزارشگر تأیید شود.
آسیب‌های وارده به احادیث و عوامل آن
وی با بیان اینکه احادیث اهل‌بیت(ع) تاکنون دچار آسیب‌هایی شده است، اظهار داشت: از جمله عوامل آسیب دیدگی احادیث اهل‌بیت طاهرین(ع) می‌توان به عوامل مربوط به صدور حدیث، عوامل مربوط به اخذ و نشر حدیث و آسیب‌های مربوط به فهم اشاره کرد.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه یکی از عوامل مربوط به صدور در آسیب دیدن احادیث، قانون منع تدوین حدیث در زمان خللفای بعد رسول خدا(ص) است، افزود: هرچند به دلیل کتابت حدیث از سوی برخی اصحاب خاص پیامبر اکرم(ص) همچون امیرالمومنین(ع) حسن بن علی(ع)، جابر بن عبدالله انصاری، معاذ بن جبل، ابوذر غفاری، سعد بن عباده و سلمان فارسی، قانون منع حدیث تأثیر کمی را بر حدیث شیعه گذاشت اما به سبب سخت‌گیری‌ها و جریمه‌هایی که از طرف حکومت برای نگارنده حدیث وضع شده بود، بسیاری از افراد را بر آن داشت که از تدوین حدیث خودداری کنند و همین اتفاق افزون بر تأخیر تاریخی تدوین حدیث از زمان شنیدن آن، راه را برای ورود برخی از آسیب‌ها به حدیث گشود.
وی یادآور شد: برخی محققان معاصر، تحریف، تصحیف، زیاده، نقصان، تبدیل، تغییر و نقل به معنا را از آفات و ثمرات منع تدوین حدیث دانسته و نقش این پدیده در ورود آسیب‌ها به متن احادیث را تا آن‌جا می‌دانند که علت جواز نقل به معنا را منع تدوین حدیث و از بین رفتن مکتوبات حدیثی شمرده‌اند.
حجت‌الاسلام محمودی با بیان اینکه تقیه یکی دیگر از عوامل مربوط به صدور در آسیب دیدن احادیث است، گفت: گرچه علم امام(ع) الهی و خطا ناپذیر است اما به دلیل شرایط سیاسی جامعه و حفظ جان شیعیان، ضرورت ایجاب می‌کرد تا امام(ع) گزاره‌های دینی را به گونه‌های مختلف و حتی گاهی متناقض، به شیعیان القاء کند که خود باعث اختلاف و تناقض در برخی روایات شد.
وی تبدیل شدن قضیه خارجیه به حقیقیه و بالعکس را نیز از جمله عوامل مربوط به صدور در آسیب دیدن احادیث دانست و عنوان کرد: قضیه خارجی به معنای گزاره‌ای است که حالت یا حکمی را برای شخص خاصی بیان می کند اما در قضیه حقیقیه، موضوع و عنوانی کلی بدون لحاظ افراد خارجی آن بیان می‌شود.
محقق و پژوهشگر علوم حدیث تصریح کرد: اشتباه دیدن، اشتباه شنیدن و یا اشتباه گفتن راویان احادیث، یکی از عوامل مربوط به اخذ و نشر در آسیب دیدن حدیث است؛ چنانچه نسخه نگار یک روایت از امام صادق(ع) به علت خطای دید، یک سطر از روایت را حذف کرده است.
حجت‌الاسلام محمودی تقطیع را هم یکی از عوامل مربوط به اخذ و نشر در آسیب دیدن احادیث دانست و اضافه کرد: خلط معنای لغوی و اصطلاحی، تطور واژگان (تحول زبان) و خلط معنای فارسی با عربی از جمله عوامل مربوط به فهم در آسیب دیدن احادیث است.
مثالی جالب از خلط معنای عربی و فارسی در تدوین حدیث
وی با اشاره به مثالی در خصوص خلط معنای عربی و فارسی در تدوین و آسیب دیدن احادیث ابراز کرد: در روایتی از سوی یک راوی عرب زبان آمده است که امیر مؤمنان علی(ع) در مواجهه با مردی از شهر اصفهان، نصایحی را بیان می‌کنند؛ سپس مرد اصفهانی درخواست نصایح بیشتری کرده و ایشان به زبان اهل اصفهان می‌فرمایند «اروت این وس»! در این روایت با توجه به اینکه راوی حدیث عرب زبان بوده است به جای کلمه ( امروزت این بسه)، کلمه ( اروت این وس) را ذکر کرده است.
استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: آسیب دیدگی احادیث در مرحله صدور، اخذ و فهم غیر قابل انکار است اما نمی‌توان حدیث را کنار گذاشت زیرا بر رشد انسانی خلل ایجاد می‌کند و ائمه معصومین(ع) نیز بر مراجعه به حدیث تأکید دارند؛ بدون قید و شرط هم نمی‌توان از تمامی احادیث بهره گیری کرد چون خلل در رشد ایجاد کرده و اهل‌بیت طاهرین(ع) نیز بر رفع آسیب‌های حدیث همت گمارده‌اند؛ بنابراین بهترین راهکار رفع آسیب‌های احادیث است.
راهکار رفع آسیب‌های حدیث
وی اضافه کرد: رفع آسیب‌های حدیث تنها با بررسی سند اتفاق نمی‌افتد؛ زیرا گاهی سند ضعیف است اما روایت مستند به آن، از معصوم صادر است؛ همچون روایاتی در کتب شلمغانی و کتاب‌های بنی فضال. گاهی نیز گاهی سند معتبر است اما در جای غیر معتبر آمده است.
حجت‌الاسلام محمودی یادآور شد: برخی تنها به بررسی محتوایی حدیث می‌پردازند؛ در حالی که همه فرمایشات معصومان(ع) درست است اما همه حرف‌های درست از معصومان(ع) صادر نشده است.
وی اظهار داشت: بررسی متن و بررسی منبع هم به تنهایی راهکار مناسبی برای رفع آسیب‌های حدیث نیست زیرا ممکن است کتابی معتبرترین منبع حدیثی ما باشد اما با این حال در حد قرآن کریم نیست که از هیچ خطایی بریء نباشد.
بهره گیری از دانش تخریج
محقق و پژوهشگر علوم حدیث با اشاره به راهکار صحیح و نهایی در شیوه رفع آسیب‌های حدیث، عنوان کرد: پیمودن همه این راه‌ها و بهره گیری از همه این ابزارها برای سنجش اعتبار حدیث ضروری است؛ این راهکار جز با بهره گیری از دانش تخریج امکان پذیر نیست.
حجت‌الاسلام محمودی افزود: دانش تخریج راهی برای غلبه بر آسیب‌های حدیثی، شناسایی حدیث درست از نادرست و اعتبار سنجی حدیث است.
وی با بیان اینکه تخریح حدیث با دانش تخریج دو مبحث مختلف است به تعریفی از دانش تخریج پرداخت و گفت: دانش تخریخ، قواعد و طرقی است که به وسیله آن دست یابی به متن اصیل حدیث، شناخت طرق نقل حدیث، شناخت منابع حدیث، شناخت اسناد حدیث، شناخت متون مشابه، شناخت مضامین مشابه ممکن می‌شود.
دانش تخریج؛ نوآوری جدید در فقه شیعه
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه تاکنون تخریج اصطلاحی در میان فقهای شیعه وجود نداشته است، گفت: تا به امروز در شیعه و حتی اگر به دقت نگریسته شود، در اهل سنت تعریفی جامع و دقیق از تخریج حدیث ارائه نشده است؛ بنابراین به دلیل تازگی این مبحث، لازم است برای شناخت کامل معنای تخریج، مفهوم شناسی دقیقی از آن انجام گیرد که نخستین قدم در شناخت هر دانش محسوب می‌شود.
معنای لغوی تخریج
وی با اشاره به معنای لغوی تخریج گفت: تخریج در لغت، از ریشه (خ رج) و مصدر باب تفعیل است؛ این ریشه در دو اصل معنایی به کار رفته است. یکی در معنای خارج شدن و آشکار شدن که ضد معنای دخول است و دیگری در معنای اجتماع دو رنگ مختلف در یک شیء.
تعریف محدثان اهل‌سنت از تخریج
حجت‌الاسلام محمودی با بیان اینکه تاکنون دانشمندان شیعه تعریفی از تخریج نداشته‌اند، ابراز کرد: از نظر محدثانِ اهل‌سنت، تخریج، حداقل در چهار معنا به کار رفته است که معنای نخست آن مترادف با اخرج به معنای ابراز و آشکار کردن حدیث با ذکر راویان آن حدیث است.
وی با بیان اینکه تخریج در معنای دوم نزد محدثان اهل‌سنت مترادف با کتاب مستخرج است، اضافه کرد: مستخرج، یکی از انواع نگاشته‌های حدیثی است که نویسنده در آن، روایات یکی از کتاب‌های حدیثی را به غیر از اسناد صاحب کتاب، بلکه با سندی که خود از شیوخ و اساتیدش در دست دارد نقل می‌کند.
محقق و پژوهشگر علوم حدیث ادامه داد: سومین معنای تخریج نزد محدثان اهل‌سنت، بیرون آوردن احادیث از لابه لای کتاب‌های حدیثی و روایت کردن آنها با سند است؛ همچنین چهارمین معنای تخریج، دلالت و راهنمایی به معنای مشخص شدن مصادر اصلی حدیث و ارجاع و نسبت دادن به روایت به آنها است.
تعریفی جامع و کامل از «تخریج حدیث» و «دانش تخریج»
وی به بیان تعریفی جامع از تخریج پرداخت و اظهار داشت: تخریج حدیث به معنای خارج کردن طرق، متن‌ها، محتواها، موضوعات و منابع مختلف و متعدد یک روایت بوده و و دانش تخریج به معنای قواعد، شیوه‌ها و راه‌هایی است که با استفاده از آنها می توان به منابع، طرق و متن‌های مختلف یک حدیث و نیز محتواهای مشابه آن دست یافت.
حجت‌الاسلام محمودی در بیان علت تعریف فوق از تخریج به ذکر چهار دلیل پرداخت و خاطرنشان کرد: بزرگان اهل‌سنت هنگام بیان طرق تخریج حدیث، به تخریج سند، متن، موضوع و محتوا اشاره کرده و انواع تخریج حدیث را به شناخت راوی حدیث، کلمات ابتدای متن حدیث، کلمات بارز متن (کلیدواژه)، موضوع حدیث و وصف خاص حدیث گسترانده‌اند.
وی عملکرد عالمان اهل‌سنت در کتاب‌های تخریج حدیث و نیز عملکرد عالمان شیعه در کتاب‌های حدیثی را علت دوم و سوم تعریف فوق از تخریج دانست و گفت: مرحوم کلینی در آوردن و چینش روایات به تخریج موضوعی و محتوایی هم توجه داشته است که در برخی موارد، شگفت انگیز بوده و نشانی از رویکرد این عالم شیعه به شیوه تخریج حدیث است.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه تخریج اصطلاحی در میان فقهای شیعه وجود نداشته است، گفت: علمای شیعه از متقدمین تا متأخرین فراوان به تخریج حدیث پرداخته‌اند و برخی تخریج‌های ایشان حتی از تخریج‌های اهل‌سنت هم بالاتر است.
وی در پایان گفت: اگر از سیره علمای شیعه هم نتوان تخریج را استخراج کرد اما ما آن را توسعه می‌دهیم چون ضوابط و قواعد تخریج این ظرفیت را دارد همان‌طور که علمای ما بحث اسناد را تا مرحله اجازات توسعه داده‌اند.
شایان ذکر است، در آینده و در ادامه سلسله نشست‌های نظریه پردازی در علوم و معارف قرآن و حدیث، مباحث دیگری در خصوص «دانش تخریج» مطرح خواهد شد که از جمله این مباحث می‌توان به کابردها و فواید دانش تخریج اشاره کرد./997/ز503/س