گزارشی از نشست علمی نظام اخلاق اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، صحبت از وجود نظام در یک زمینه، در حقیقت از هدفمند بودن و حکیمانه بودن آموزه‌ها از طرف مکتب و فعالیت‌ها از طرف انسان خبر می‌دهد؛ وقتی نظام اخلاق اسلامی مجموعه‌ای به هم پیوسته و به هم وابسته است که برای رساندن انسان به یک هدف معین یا هدف‌های معینی با هم هماهنگ‌اند.
این نوشتار بخشی از سخنان حجت‌الاسلام محمدرضا جباران، مدیر گروه اخلاق جامعةالزهرا(س) در نشست علمی نظام اخلاق اسلامی بود که 18 اردیبهشت‌ماه در سالن همایش‌های معاونت پژوهش جامعةالزهرا(س) با حضور جمعی از طلاب خواهر این مرکز حوزوی برگزار شد.
مدیر گروه اخلاق جامعةالزهرا(س) در ادامه تصریح کرد: آموزه‌های اخلاقی اسلام در واقع از حکیمی صادر شده و هدفمند است و مسلمانی که این آموزه‌ها را به کار می‌بندد و به آن عمل می‌کند، هدفمند و حکیمانه عمل می‌کند.
وی با بیان این‌که نظام اخلاقی هر مکتبی زیر نظامِ نظام اجتماعی آن مکتب است، افزود: اجزای نظام اجتماعی از مردم، روابط مردم و رفتارهای مردم تشکیل می‌شود و چون رفتارهای انسان‌ها برخواسته و مبتنی بر بینش‌ها، اعتقادات و ارزش‌هایی است که آنها قائل هستند، بنابراین نظام اخلاق اسلامی بر ارزش‌ها و بینش‌هایی هم استوار است.
اثبات ادله نظام اخلاق اسلامی
در ادامه این مراسم، حجت‌الاسلام امیر غنوی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به ارائه تعریفی از نظام اخلاق اسلامی و در ادامه اثبات ادله آن پرداخت و گفت: این نوع گفت‌وگو درباره نظام‌های اسلامی در جامعه نخستین بار در فضای پیش از انقلاب و در مواجهه با مکاتبی که در آن دوران رواج داشت، مطرح شد.
وی با بیان این‌که فضای اندیشه ایران بلکه فضای اندیشه جهانی پیش از انقلاب اسلامی تحت تأثیر ایدئولوژی مسلط مارکسیسم بود، افزود: سؤالی که در آن دوران در برابر اندیشه اسلامی مطرح شد، این بود که آیا اسلام هم در حوزه‌ها و ساحت‌های مختلف زندگی بشر دارای طرحی منسجم و مرتب هست یا نیست.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ارائه پاسخ به این سؤال را به صورت جزئی صحیح ندانست و خاطرنشان کرد: اگر در برابر یک طرح منظم و منسجم غربی چند احکام جزئی و موردی مطرح شود، چیزی شبیه کاریکاتور بدون شرح است و وهنی برای تفکر دینی خواهد بود.
وی اظهار داشت: همان‌طور که نظام‌های مختلفی در حوزه‌های فردی و اجتماعی مطرح‌اند، اسلام هم متناسب با این عصر، طرح و نظامی را عرضه کرده است؛ بنابراین در مواجهه و مقابله با اندیشه‌های مسلط و منسجمی که هر کدام نظام‌های مختلفی را برای زندگی بشری عرضه می‌کردند، اندیشمندان مجبور شدند به این سمت حرکت کنند.
حجت‌الاسلام غنوی با اشاره به ضرورت طرح نظام‌های اسلامی پس از انقلاب در عرصه اجرا، شرط اجرای اخلاق، سیاست و اقتصاد در فضای اجتماعی و آن هم به نحوی اسلامی را نیازمند طرحی کامل، منسجم و مرتب دانست که اهداف مشخصی را تعریف، مبانی منظم و طرح‌های منسجمی را در خود دارا باشد.
وی با بیان این‌که پس از انقلاب اسلامی با مطالبه برنامه‌ریزانی مواجه بودیم که شرط دارا بودن برنامه‌های اسلامی را در حوزه اخلاق و سایر حوزه‌ها، ارائه طرحی منسجم در این حوزه‌ها می‌دانستند، از مقابله و مواجهه با مکاتب و ضرورت‌های اجرا و برنامه‌ریزی به عنوان دو ضرورت عمده که سبب حرکت اندیشمندان به این سمت شده بود، نام برد.
این استاد حوزه و دانشگاه با طرح این سؤال که موضوع بحث نظام‌های اسلامی چیست، ابراز داشت: برخی از اندیشمندان مسلمان در تلاش بودند تا از علم فقه، نظامی برای یک حوزه خاص و بیشتر با نگاه به محتویات علمی آن زمینه طراحی کنند که البته این موضوع مورد بحث ما نیست.
وی با طرح دو سؤال مبنی بر این‌که آیا اخلاق طرح منظم و منسجمی دارد که مسیرهای مشخصی را برای حرکت‌های فردی مشخص کند و آیا اسلام مبانی متفاوتی در اندیشه اخلاقی دارد، گفت: در فضای نظام اخلاقی اسلام با پرسش‌های مشخصی روبرو هستیم و از موضوع مشخصی گفت‌وگو می‌کنیم.
حجت‌الاسلام غنوی تعبیر نظام اخلاقی اسلامی را از بعد لغوی مورد اشاره قرار داد و با بیان این‌که نظام مجموعه آموزه‌های اخلاق اسلامی را به هم مرتبت می‌کند و حجم بزرگی از آموزه‌های دین به اخلاق و اسلام ارتباط دارد به ارائه تعریفی از نظام پرداخت و گفت: نظام اخلاقی عرضه کردن یعنی تبیین و تعریف یک حرکت که این حرکت در حوزه اخلاقیات است، هدف‌های مشخصی دارد و از یک تصویر و اندیشه خاصی نسبت به انسان، جهان و رابطه این دو با هم برخوردار است.
وی تصریح کرد: نظام مجموعه مبانی اندیشه اسلامی در حوزه اخلاق، اهداف اندیشه اسلامی در حوزه اخلاق و طرح‌هایی است که اسلام در حوزه اخلاق برای انسان و جامعه انسانی آورده تا به آن وضعیت مطلوب برسد.
مقدمات مبانی نظام اخلاق اسلامی
در ادامه این مراسم، حجت‌الاسلام علی محمد حسین‌زاده، استاد حوزه و دانشگاه به بیان مقدمات مبانی نظام اخلاق اسلامی پرداخت و گفت: در اخلاق نقلی یا دینی بیشتر یک مجموعه آموزه‌های جدا و گسسته به عنوان اخلاق نقلی معرفی می‌شود.
وی با بیان این‌که اخلاق عقلی و عرفانی در مقابل اخلاق نقلی یک مجموعه نظام‌مند را برای رسیدن به اهداف طراحی می‌کند، افزود: آموزه‌های اخلاقی در مواجهه با آموزه‌های دینی به صورت گسسته و پراکنده معرفی می‌شود و هیچ طرح منسجمی در رسیدن به اخلاق اسلامی ندارد.
عضو هیأت علمی گروه اخلاق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه خواستار تعمق بخشیدن در حوزه اخلاق دینی و اخلاق نقلی شد و ارائه تفکری سیستمی و نظام‌مند را در حوزه اخلاق ضروری دانست.
وی خاطرنشان کرد: اگر نظام‌مندی دین در حوزه اخلاق را بپذیریم و تصویر جامعی در ناحیه ارزش‌ها و وظایف اخلاقی در راستای رسیدن به هدف ارائه دهیم، خواهیم دید که این هدف مشخص چه خارج از نظام یا داخل نظام دارای اخلاقیاتی است که با هر تفکری مجموعه‌ای از ارزش‌ها و الزامات اخلاقی را شکل می‌دهد.
حجت‌الاسلام حسین‌زاده ادامه داد: با تعریف اخلاقیات در راستای یک هدف مشخص، می‌توان گفت که اخلاقیات در قالب آموزه‌های اسلامی، نظام‌مند است و الزامات اخلاقی با داشتن ایده سیستمی و نظام‌مند، باید دارای ایده منسجمی باشد که ارزش‌ها و الزامات آن بتواند ما را به یک هدف مشخص برساند.
وی با بیان این‌که نظام اخلاقی ما برگرفته از دو رکن اساسی اجزای مرتبط و هماهنگ و هدفی است که این اجزا، ما را به آن هدف می‌رساند، گفت: این اجزا و هدف مبتنی بر پایه‌ها و بنیادهایی است، که این پایه‌ها و بنیادها را به نام مبانی اخلاق اسلامی می‌توان ارائه کرد.
ضرورت ترسیم مبانی عام و مبانی فلسفی نظام اخلاق اسلامی
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اقسام متفاوت زیرساخت‌های نظام اخلاق اسلامی به توضیح مبانی فلسفی آن پرداخت و ابراز داشت: اخلاق سامان دادن و مدیریت دادن به بخش وجودی، رفتار و اراده‌های انسان است و مبانی انسان‌شناسی خاصی در پی این تحلیل وجود دارد.
وی با بیان این‌که هر مبانی انسان‌شناسی خاصی ما را به یک نوع سطح تحلیل‌های متفاوت خواهد رساند و افزون بر این مبانی انسان‌شناسی، مبانی هستی‌شناسی و مبانی معرفت‌شناسی هم مطرح است، اضافه کرد: بحث معرفت‌شناسی از معرفت اخلاقی گفت‌وگو می‌کند و پایه‌ای برای مفاهیم اخلاقی است که در نظریه‌ها و سیستم‌های مورد نظر قرار گرفته و دارای خروجی مشخصی است.
حجت‌الاسلام حسین‌زاده در بخش دیگری از سخنان خود مبانی عام و مبانی فلسفی نظام اخلاق اسلامی را نیازمند ترسیم دانست و تصریح کرد: مبانی انسان‌شناسی انسان و ساحت‌ها و ویژگی‌های خاص انسانی که برای رسیدن به هدف مورد توجه است، باید مورد تحلیل قرار گیرد.
وی با اشاره به مبانی اخلاقی نظام اخلاق اسلامی، اظهار داشت: چه در حوزه مباحث و نظریه‌های هنجاری و چه در حوزه فرااخلاق که بحث تحلیل گزاره‌ها و جملات اخلاقی است، امروزه بدون ارائه تفکرات فلسفی اخلاق نمی‌توان نظام اخلاقی را طراحی کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: بدون ارائه تحلیل مناسب نسبت به مفهوم‌شناسی جمله‌های اخلاقی و معرفت‌شناسی گزاره‌های اخلاقی، یک نظام اخلاقی نخواهد توانست موضع روشنی درباره تحلیل مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی داشته و در ترسیم یک نظام اخلاقی موفق نخواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: زمانی که از هنجار خاصی مانند راستگویی، عدالت و مهرورزی سخن رانده می‌شود، اگر در تحلیل هنجاری آن، اصول حاکم بر ارزش‌های نظام اخلاق اسلامی مشخص نباشد، نظام اخلاق اسلامی مبتنی بر مبانی فلسفی و مهم‌تر از آن مبانی هنجاری و فرااخلاقی است که اگر تبیین درستی در این حوزه نشود، قطعآً نظام عقیم خواهد ماند و نمی‌توان پاسخ روشنی به این مسائل داد.
مبانی انسان‌شناسی و جهان‌شناسی نظام اخلاقی اسلام
در بخش دیگری از این مراسم، حجت‌الاسلام غنوی در توضیح مطالب پیشین خود به علم طب اشاره کرد و با بیان این‌که این علم مبانی انسان‌شناسی و مبانی هستی‌شناسی دارد، گفت: نگاه انسان‌شناسانه و تصویر ترسیم شده از آدم در طرح طبی اثر می‌گذارد به طوری‌که پزشک با توجه به این دو نگاه به تجویز دارو و معالجه بیمار می‌پردازد.
وی با طرح این سؤال که جامعه انسانی چگونه می‌تواند از وضع بدی که دارد متحول شده و به ارزش‌های خوب برسد، افزود: مبانی انسان‌شناسانه یعنی این‌که فرد باید دارای ویژگی‌هایی باشد که با توجه به آن خصوصیات، بتوان گفت این انسان چگونه باید تغییر کند تا به نقطه مطلوب برسد.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به دو اثر گرانبهای معراج‌السعاده و جامع‌السعاده، گفت: بر اساس مطالبی که در این دو اثر ذکر شده، انسان دارای قوایی است که اگر بخواهد تغییر کند راه‌حل‌هایی بر اساس تصویری که از انسان ابتداعاً داده بودند، ارائه می‌شود.
وی در ادامه بیان مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی اخلاق اسلامی، به بیان مبانی جهان‌شناختی آن پرداخت و ابراز داشت: در فضای فرهنگ غربی چیزی به عنوان مبانی جهان‌شناسی در اخلاق و تربیت نمی‌توان پیدا کرد؛ چراکه در تصور مکاتب غربی، هستی دارای ویژگی‌ها و خصوصیات مؤثر در اخلاق، تحول و تغییر انسان مطرح نیست.
حجت‌الاسلام غنوی با بیان این‌که در فضای فرهنگ شرقی تصویری جهان‌شناسانه ارائه شده، چهره هستی در برابر عملکردها تغییر می‌کند و دنیا را مانند موجود زنده‌ای می‌بیند که در برابر رفتار بد و خوب عکس‌العمل نشان می‌دهد، تصریح کرد: نخستین نکته در مبانی جهان‌شناختی اخلاق دینی آن است که چهره هستی به تفاوت عملکرد انسان تغییر کند.
وی اضافه کرد: اگر انسان از آنچه دارد درست بهره ببرد و از هدایت‌ها به درستی استفاده کند، آنجایی که نیاز به هدایت‌های بیشتری دارد، هدایت‌ها منتظر او خواهند بود و این نکته کلیدی در شناخت از جهان و فهم از هستی است که مستقیماً در اخلاق اثر می‌گذارد و نگاه فرد را عوض می‌کند.
تبیین مبانی هنجاری نظام اخلاقی اسلام
همچنین حجت‌الاسلام حسین‌زاده در بخش پایانی سخنان خود به تبیین مبانی هنجاری نظام اخلاقی اسلامی پرداخت و اظهار داشت: مبنای تفکرات و پژوهش‌های اخلاقی در مغرب‌زمین نوعاً بحث رویکرد اخلاقی مبتنی بر یک فرهنگ سکولار است و با ایده‌ای که مبتنی بر اخلاق دینی است، تفاوت می‌کند.
وی با بیان این‌که در نظریه‌های هنجاری چند رویکرد مطرح است، افزود: برخی از نظریات هنجاری مبتنی بر آن است که به غایت و نتیجه یک عمل و رفتار می‌رسیم؛ اینجا سؤالی که مطرح می‌شود آن است که آیا خروجی اجتماعی زیستی پیام‌های مثبتی برای آدمی دارد که براساس این رویکرد، معیار و ملاک ارزش‌گذاری اخلاقی به اوصاف و پیامدهایی برمی‌گردد که این رفتار در زندگی دارد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با طرح این سؤال که ارزش اخلاقی در نظام اخلاق اسلامی از کجا قابل شناسایی است، تصریح کرد: هر نوع تلقی در نظام اخلاقی به عنوان این‌که آیا ارزش است و براساس این ارزش بخواهد برنامه‌ریزی کند تأثیر دارد و در آن دخالت خواهد داشت.
وی در این‌باره سؤال دیگری را مبنی بر این‌که آیا نظام اخلاق اسلامی یک نظریه غایت‌گرایانه در پیش می‌گیرد یا یک نظریه وظیفه‌گرایانه مطرح کرد و گفت: براساس نگاه وظیفه‌گرایانه، تا انگیزه‌های قرب الهی نداشته باشیم نمی‌توان به عمل ارزش اخلاقی داد؛ ارزشمندی اخلاق در حوزه نظام اخلاق اسلامی مبتنی بر رویکرد غایت‌اندیشانه و وظیفه‌مدارانه است.
گفتنی است، در پایان این مراسم، حجت‌الاسلام محمدرضا جباران، مدیر گروه اخلاق جامعةالزهرا(س) با اشاره به اهداف برگزاری این نشست علمی به خبرنگاران گفت: برای پیشبرد کارهای تخصصی و پرورش محققان زبده و برجسته در حوزه اخلاق، نیازمند تقویت زیرساخت‌های علم اخلاق هستیم و این امر در پژوهشکده حضرت معصومه(س) اتفاق افتاده است. /920/ز502/ع