بازنگری مسئله حجاب زائران حج و عمره
مسعود حاجیابراهیمی
موضوع حجاب با توجه به مسائل و وضعیت موجود در ارتباطات بین المللی و جایگاه کشور اسلامیمان از مسائلی است که در سفر زیارتی حج و عمره باید مورد بازخوانی قرار گیرد. وضعیت موجود از هر زاویه که مورد بررسی قرار گیرد به نفع کشور و مبانی دینی ما نخواهد بود. این مقاله در سه محور ارائه شده است:
مقدمه
بحث حجاب و عدم رعایت دقیق آن یکی از موضوعاتی است که بیشتر مسؤولان و کارگزاران کاروانهای اعزامی به مکه مکرمه به ویژه مدیر و روحانی کاروان با آن سروکار داشته و یکی از مشکلات زائران را بد حجابی یاد میکنند. شناخت وضعیت موجود و حساسیتهای ایجاد شده و چه بسا محدودیتهای ناشی از عدم رعایت آن با عث چنین دغدغه ای است که در این کوتاه به بررسی علل اهمیت این موضوع و ارائه بعضی از راهکارهای برونرفت از مسأله اشاره خواهد شد.
علل اهمیت بررسی مسأله حجاب زائران
منطقه خاورمیانه مرکز کشورهای اسلامی شناخته شده و ایران ام القرای جهان تشیع به لحاظ وسعت و مذهب در شرایط ویژهای قرار دارد به عبارت دیگر به لحاظ جغرافیای منطقهای، مرکز کشورهای اسلامی و مرکز جهان تشیع است. پاکستان، افغانستان، ترکیه و بعضی کشورهای شمالی بیشترین جمعیت اهل تسنن را تشکیل میدهند و ایران در قوس تقریبا کاملی از کشورهای غیر شیعی قرار دارد و نشان از حساس بودن موقعیت ایران در منطقه دارد. از زوایه دیگر ایران به لحاظ جغرافیای سیاسی و جایگاه نظامی در منطقه یک ابرقدرت در خاورمیانه شناخته شده و در تیررس کشورهایی است که اساساً با استقلال و رسیدن به تمامیت ارضی و خودکفایی این کشور مخالف هستند.
در این میان، فرقههای تندروی اهل سنت منطقه به هیچ وجه به وجودِ کشورِ مستقل شیعی تمایل ندارند و ایران نیز در چند سال اخیر با رویکردی دقیق به خنثی سازی جریان تفرقه در منطقه مشغول است. تفکر سلفیان با تفکر پویای شیعی در تضاد است. این جریان وارداتی، شیعیان را مسلمان ندانسته و آنها را واجبالقتل میداند و عربستان زادگاه چنین تفکر و صادرکننده چنین مبانی متحجرانه در تمام دنیاست.
موضوع زنِ مسلمان، حجاب و الگوهای رفتاری از موارد جنجال برانگیزی است که باعث تأثیر گذاریهای مثبت و منفی فراوان در حوزه ارتباطات عقیدتی و فرهنگی شده است. در دیدگاه وهابیگری، زن به طور مطلق هویت مستقل ندارد و باید در همه مقاطع تحت قیومیت مرد قرار داشته باشد. زن در زندگی آنان شناسنامه ندارد، به تنهایی سفر نمیکند و هیچ ارتباطی برای او تعریفپذیر نیست. اما شیعه نگاه بسیار دقیق و ظریفی نسبت به حجاب و پوشش زن دارد و آن را صرف داشتنِ چادر نمیداند. طبق آمار داده شده از کشور عربستان بیشترین فساد زیرزمینی در این کشور و در شهرهای مدینه و مکه وجود دارد و این در وضعیتی است که پوشش کامل در این کشور در شهرهای مذهبی اجباری است. تغییر رنگ شیشههای خودروهای سواری، فعال شدن شدید عوامل امر به معروف در داخل، تغییر ادبیات آنها نسبت به شهروندانشان، فشار بیش از حد پلیس و نیروهای امنیتی بر مردم، تنوع برنامههای رسانهای نشان از سیر نزولی حوزه فرهنگی و فرهنگ دینی و اجتماعی در این شهرها دارد.
از سوی دیگر مشکلات اجرایی در روند اعزام زائران برای کارگزاران و مجریان در بعضی موارد منجر به تیرگی روابط بین دو کشور شده است.
آثار سوء بدحجابی زائرین ایرانی
فضای رسانهای، مستمر و پرحجم «حمله به تفکر شیعی» را در دستور کار خود قرار داده و به مردم دیگر کشورها القاء میکند. عدم رعایت کامل حجاب اسلامی باعث میشود جریان تندروان وهابیت، شیعه را به خروج از مبانی اسلامی متهم سازند.نمودِ این اتفاق در میان مردم عربستان که در بستر وهابیت زندگی میکنند بیشتر است. اما در زائران دیگر کشورها تدریجی و کمرنگ ظهور دارد و باعث بیاعتمادی مسلمانان نسبت به کشور ایران و شیعیان میگردد.
بدحجابی برخی زائران، توهم بیاعتقادی و نوعی عدم پایبندی به موازین شریعت محمدی صلوات الله علیهم را به مخاطب کوپه و بازار القا می کند و ادبیات بازاریان و کسبه که در تعامل مستقیم با زائر قرار دارند به بیحرمتی کشیده میشود.
بارها شنیده شده که حضور زن ایرانی را به منزلهی تولید و صادرات جریان مفسدهبرانگیر در کشور عربستان مطرح کردهاند که ناشی از فضای مسموم فرهنگی در آن کشور و دیدگاه عوامانه مردم است.
از دیگر آثار بدحجابی زائران ایرانی در این سفر، تغییر فضای معنوی دیگر زائران در کاروان است. زائران عاشقی که برای زیارت حرم رسول مکرم و مکه مکرمه به انتظار نشستهاند با حال و هوای خاصی وارد حرمین شریفین میشوند و بوی عطر بقیع و روضه شریف نبوی، دیدار از مساجد و اماکن متبرکه، فضای حضور در احد را در دل تداعی میکند اما با حضور اندک افرادی که توجه دقیق (و در مواقعی با تعمد) به این ارزش اسلامی ندارند نورانیت فضا را کم کرده و روح معنویت را از دیگران سلب میکند.
از سوی دیگر روحانیون کاروانها در تیررس اتهام ناتوانی و کوتاهی در امر تبلیغ دین قرار می گیرند. به بیانی دیگر انگشت نشانه در حوزه عمل به سمت روحانیون اعزامی کاروانهاست. در نتیجه عدم رعایت دقیق حجاب مستمسک قدرتمندی برای تندروان اهل سنت در دامن زدن به تفرقه بین شیعه و اهل سنت است و این در حالی است که ایران مدعی وحدت بین مسلمین و دارای مبانی منطقی حجاب است.
ماندگاری وهابیت در تشتّت و اختلاف مسلمانان است و کوشش ایران برای وحدت در بین آنها مفهومی ندارد و رعایت نکردن موازین شرعی همسو با اهداف تفرقه افکنانه این گروه تندرو است.
راههای برونرفت و راهکارهای اجرایی
اصل مسأله حجاب، جایگاه دینی و گسترش آن تنها به یک مجموعه و یا ارگان دولتی و یا غیر دولتی خاص بر نمیگردد. بلکه نیازمند برنامهریزی کلان کشوری با نگاه سیستمی و همگانی است.
حوزه فرهنگ، قانونگذاران، مجریان کل و جزء و حوزه رسانهای همگی باید به صورت مستمر و همهگیر کار فرهنگسازی در این مسأله را آغاز کنند. در این بین سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری، مجموعهای است که مستقیم با بخش عظیمی از اقشار مردم مرتبط و از موقعیت ویژهای برخوردار است و می تواند منشاء بهره برداری درست از یک فرصت تبلغی شود.
مکه و مدینه، فضایی مناسب برای تغییر و تحولات روحی و معنوی است و زائر خانه خدا میتواند خود یک مبلّغ دینی پس از بازگشت از سفر باشد.
ضروری است در حوزه نمایندگی ولی فقیه در سازمان حج و زیارت برنامهای تنظیم شود که کلیه زیر مجموعهها بهطور همزمان و مرتبط کار فرهنگسازی به سمت وضعیت مطلوب را آغاز کنند. دقت در ثبت نام و توجیه زائر نسبت به رعایت این مساله و تعهد لازم و ضمانت اجرا در بادی امر امکان پذیر است.
رفتار و نوع عملکرد مدیر و معاون کاروان از حیث عمل به موازین شرع نیز جایگاه ویژه ای دارد. در صورتی که کارگزاران خود عامل مسائل معنوی اعم از نوع پوشش، چهره و ظاهر اسلامی نباشند به یقین تذکار روحانی و کار فرهنگی تاثیر کمی خواهد داشت. روحانی کاروان نیز که بار معنوی زائر را به دوش میکشد وظیفهی خطیری به عهده دارد . همسفران کاروان باید او را عامل بشناسد. تقیّد به لباس مقدس روحانیت و زی طلبگی در حضور کاروان، زمان جلسات، در خیابان، زمان زیارت و بازدیدها، و مراجعه زائران از نکاتی است که باید مد نظر گرفته شود. همچنین از وظایف اصلی روحانی، تذکر مستمر نسبت به رعایت حجاب است. این تذکرات میتواند در جلسات عمومی مطرح شود.
اختصاص زمان ویژه بانوان زائر چند دقیقه ای در جلسات پیش از سفر و تذکر جدی نسبت به آسیبهای گسترده دینی و ملی و تبعات عدم دقت در آن حساسیت زائر را نسبت به مسأله بیشتر می کند. تبیین شفاف دیدگاه تندروان وهابی نسبت به زن ایرانی تاثیر بسزایی دارد تا بدانند حرکت غیراسلامی و ناشایست از یک زن شیعه باعث خواهد شد آنها علنی و به صراحت به اعتقادات شیعه توهین کنند و حج و عمره و اثری که در نفس انسان میگذارد تحت الشعاع قرار گیرد که خطایی نابخشودنی است.
همچنان که جایگاه ایران و ایرانی بودن را نمیتوان نادیده گرفت. بیدقتی و بیتوجهی نسبت به این امر و رفتار ناپسند وغیرشرعیِ یا غیر قانونی بعضی از زائران، باعث خواهد شد که ایرانی تحقیر شده و عموم زائران مورد اهانت قرار گیرند.
پیشنهاد
ضروری است گروهی از کارشناسان فرهنگی و مدیران و مسؤولان صف در یک کارگروه تخصصی به بررسی دقیق وضعیت موجود پرداخته و راهکار مناسب جهت بهبود وضعیت موجود ارائه دهند. آنچه باید در این کارگروه مورد توجه قرار گیرد آموزش شیوههای جدید ارائه مطالب، استفاده از ابزارهای فرهنگی و دستورالعملهای عملیاتی است. با توجه به نیاز کشور به تبیین بحث حجاب و موقعیت تاثیرپذیری زائر خانه خدا در فضای معنوی، برنامه آموزشی فعال میتواند دامنه فرهنگسازی را در به داخل کشانده و شاهد تغییراتی در این حوزه باشیم.
شیوه آموزش حجاب و هدفگذاری در این موضوع باید وضعیت موجود به صورتی تغییردهد که مخاطب، ضرورت وجود و دقت در آن را در زندگی خود احساس کند. این شیوه می تواند در یک برنامه 2 ساعته نگرش خواهران را نسبت به حجاب، دگرگون سازد.
تذکر و تشکر مستمر روحانی کاروان، مدیر و معاون در طول سفر از ابزارهای فرهنگی مهم و اساسی است که باید در برنامه کارگزاران قرار گیرد. «تذکر فردی و ارشاد جمعی» و «تشکر جمعی از رفتار فردی» زمینه کار فرهنگی و تاثیرگذار را فراهم میکند. زائران که بیشتر آنان به موازین شرعی پایبندند و برای به جا آوردن مناسک دینی و معنوی به این سفر اعزام شده اند اگر این حرکت را به صورت مستمر و زیبا بیابند خود، بازوی کمکی کاروان خواهند بود.
702/ ح