گزارش نشست علمی «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی»
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست علمی «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی؛ فرصتها و تهدیدهای الگوریتمی برای تمدنسازی نوین اسلامی» صبح امروز با حضور جمعی از پژوهشگران، اساتید حوزه و دانشگاه و صاحبنظران عرصه فناوری در مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزار شد.
در این نشست، ابعاد مختلف فلسفی، تمدنی، فرهنگی، امنیتی و حکمرانی هوش مصنوعی مورد بررسی قرار گرفت و سخنرانان نسبت به فرصتها و تهدیدهای الگوریتمی در مسیر تمدنسازی نوین اسلامی هشدار دادند.

حجتالاسلام محمدرضا برته، مدیر مرکز راهبری جذب حوزههای علمیه، در این نشست به تبیین ابعاد مختلف هوش مصنوعی پرداخت و گفت: امروز شاید با ارزشترین دارایی انسانها «توجه» آنها باشد و اقتصاد توجه به یکی از پرحجمترین حوزههای مالی در دنیای امروز تبدیل شده است که فضای مجازی به عنوان یکی از ابعاد اصلی آن شناخته میشود. از نگاه فلسفی و انسانشناسی باید پرسید آیا هدف نهایی هوش مصنوعی واگذاری نقشهای انسانی به ماشینهاست یا قرار است هوش مصنوعی با همکاری انسانها ضریب اثرگذاری بیشتری پیدا کند؟
وی تصریح کرد: هوش مصنوعی به مثابه منطق تحلیل و فهم واقعیت است که بر اساس آن تصمیمگیری میشود و نباید به صورت محدود و تکبعدی بررسی شود. جداکردن هوش مصنوعی از کلان روندهای فضای مجازی و حتی تاریخ، ریسک بزرگی است. برای فهم درست فرصتها و چالشهای هوش مصنوعی باید آن را در بستر روندهای گستردهتر و همچنین با در نظر گرفتن گذشته آن بررسی کرد.
ترکیب آینده هوش مصنوعی با علوم شناختی
حجتالاسلام برته به اهمیت زبان در انتقال مفاهیم اشاره کرد و گفت: انسان زبان را ساخته است تا مفاهیم ذهنی خود را کدگذاری کند و علوم نوروساینس بر این باور است که این کدگذاری باید ادامه یابد. بدون استفاده از این ابزارها نمیتوان مفاهیم را منتقل کرد و انتقال مفاهیم بدون بسترهایی مانند دانشگاه و مدرسه ممکن نیست. هوش مصنوعی نیز روزی قرار است با علوم نوروساینس ترکیب شود.
وی با اشاره به تاریخچه ورود اینترنت به قم گفت: اینترنت با حمایت رهبر معظم انقلاب وارد قم شد و همراه با داده و متن وارد اندیشه و سپس تصمیمگیری شده است. هوش مصنوعی نیز توانایی ورود به مرحله تصمیمسازی اینترنت را دارد.
مدیر مرکز راهبری جذب حوزههای علمیه، با استناد به آیات قرآن کریم، انسانهای برگزیده و استوار را به ارادههای پولادین معرفی کرد و گفت: جوهر انسانیت در توانایی تصمیمگیری نهفته است و این نکته از منظر قرآن اهمیت بالایی دارد.
حجتالاسلام برته به تبدیل رفتارهای تکراری به عادت و ملکه اشاره کرد و افزود: این عادات در بدن ثبت میشوند و سیستم تصمیمگیری انسان به صورت شرطی درمیآید که باعث دور شدن انسان از تعقل میشود. در فضای مجازی نجات کاربران و ترک آن نیازمند راهکارهای تخصصی است و باید از جایی شروع کرد که بیشترین وابستگی وجود دارد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت «کلاممحوری» در مسیر پیشرفت اشاره و تصریح کرد: باید «کلاممحور» بود نه «تصویرمحور» چرا که این تفاوت، فاصله تمدنی ایجاد میکند. کسانی که صرفاً به دنبال دیدن و دیده شدن هستند حرص بصری دارند، در حالی که دیگران با کشف و تعمق به حقیقت میرسند.
ضرورت ساخت تمدنی انسانی مبتنی بر توجه معنادار
حجتالاسلام برته درباره نقش الگوریتمها گفت: الگوریتمها عمدتاً برای جلب توجه و شهرت طراحی شدهاند و تمدنی که بر اساس توجه انسان ساخته شود، تمدنی انسانی است که انسانهایی تولید میکند که به توجه معنادار اهمیت میدهند.
وی همچنین به دو جریان مقابل در دنیای امروز اشاره کرد و اظهار داشت: امروز دو جریان مقابل هم قرار دارند؛ یکی که سلاحش کشتار جمعی است و دیگری که سلاحش احیای جمعی است؛ یکی تولید و تکثیر علم است و دیگری صرفاً مصرف علمی. هوش مصنوعی باید انسان را به اندیشیدن و تفکر وا دارد، نه اینکه صرفاً اندیشه آماده را در اختیار او بگذارد.
حجتالاسلام محمدرضا برته در پایان هشدار داد: هوش مصنوعی امروزه به شکل جدیدی از بردهداری تبدیل شده است و تأکید کرد که باید با شناخت دقیق و علمی به فرصتها و تهدیدهای آن پاسخ داد تا بتوان از این فناوری برای تمدنسازی نوین اسلامی بهره برد.
الگوریتمها؛ ابزار تثبیت هژمونی فرهنگی و چالشهای هوشمندانه تمدنی
پژوهشگر ارشد جنگ شناختی، در نشست «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی» تأکید کرد: الگوریتمها با اتکا به ارزشها و مبانی فرهنگی خاص طراحی میشوند و نقش اساسی در شکلدهی به ادراکات و تثبیت هژمونی فرهنگی دارند.
نشست علمی «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی؛ فرصتها و تهدیدهای الگوریتمی برای تمدنسازی نوین اسلامی» صبح امروز در مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

در این نشست، دکتر مهدی قریشی، پژوهشگر ارشد جنگ شناختی به تشریح نقش الگوریتمها در بازتولید یا تضعیف «تمدن نوین اسلامی» پرداخت و به فرصتها و تهدیدهای پیشروی پروژه تمدنسازی اسلامی در عرصه هوش مصنوعی اشاره کرد.
قریشی با بیان اینکه هوش مصنوعی مجموعهای از فناوریها است که به ماشینها امکان میدهد کارکردهایی را که پیشتر مختص انسان بود، انجام دهند، افزود: هوش مصنوعی از تحلیل کلاندادهها تا شکلدهی به ادراکات، ترجیحات و الگوهای رفتاری انسان نقشآفرینی میکند و همین ویژگی آن را به کانون منازعه تمدنی بدل کرده است؛ منازعهای میان تمدنهایی که هر یک مدعی هدایت انسان و ترسیم آینده بشر هستند.
وی تصریح کرد: سوگیریهای الگوریتمی صرفاً خطاهای فنی نیستند، بلکه بازتابدهنده پیشفرضها و ارزشهای تمدنی طراحان و نظامهای معرفتی حاکماند.
قریشی ادامه داد: هوش مصنوعی تنها یک فناوری تسهیلگر برای افزایش رفاه و آسایش نیست بلکه میتوان آن را زبان تمدنی دانست که از طریق آن واقعیتها بازتعریف و آیندهها ترسیم میشوند.
الگوریتمها؛ ابزار تثبیت و گسترش هژمونی فرهنگی و معرفتی
این پژوهشگر ارشد جنگ شناختی خاطرنشان کرد: الگوریتمها با اتکا به مبانی فرهنگی، معرفتی و ارزشی خاص طراحی میشوند و در عمل تعیین میکنند چه چیزی مهم است، چه چیزی در حاشیه قرار میگیرد و کدام معنا برجسته میشود؛ بنابراین هوش مصنوعی به ابزاری مؤثر برای تثبیت و گسترش هژمونی معرفتی و فرهنگی تبدیل شده است.
وی به نمونهای از این مسئله اشاره کرد و گفت: الگوریتمهای حاکم بر شبکههای اجتماعی غالباً به ترویج سطحینگری، شتابزدگی و مصرف محتوای کوتاه و پراکنده دامن میزنند که در تضاد با منطق کتاب و سنت مطالعه عمیق، منظم و تأملمحور است. همچنین مدلهای زبانی و سامانههای تولید محتوا، روایتهایی خاص از تاریخ، دین و هویت ارائه میدهند که میتواند در خدمت بازتفسیر یا حتی تحریف معانی بنیادین قرار گیرد.
قریشی در ادامه افزود: هوش مصنوعی صرفاً واجد تهدید نیست بلکه فرصتهای مهمی نیز در دل خود دارد. یکی از این فرصتها، امکان بهرهگیری از هوش مصنوعی در تقویت عقلانیت وحیانی در برابر عقلانیت ماشینی است. در منطق اسلام وحی نه در تقابل با عقل بلکه در متن عقلانیت قرار دارد و مسیر حرکت انسان به سوی قرب الهی را روشن میسازد.
وی تصریح کرد: این در حالی است که در برخی قرائتهای غربی، عقل به فرآیندهای صرفاً عصبی و محاسباتی تقلیل یافته و عقلانیت به معنای فاصله گرفتن از هر امر فراتر از تجربه مادی تلقی میشود
هشدار نسبت به تهدیدهای فرهنگی و امنیتی هوش مصنوعی
قریشی همچنین نسبت به تهدیدهایی همچون همسانسازی فرهنگی، تعمیق سوگیریهای الگوریتمی علیه اسلام و بروز چالشهای امنیتی و اجتماعی ناشی از جهتدهی ناآگاهانه یا عامدانه افکار عمومی هشدار داد و گفت: مواجهه فعال و هوشمندانه با هوش مصنوعی ضرورتی اجتنابناپذیر است.
وی در پایان بر ضرورت تولید دانش عمومی در حوزه هوش مصنوعی، تربیت نخبگان متعهد و متخصص و طراحی الگوریتمهایی مبتنی بر معارف قرآن کریم و آموزههای اهلبیت علیهمالسلام تأکید کرد و خاطرنشان ساخت: تنها از این مسیر است که میتوان هوش مصنوعی را از یک ابزار خنثی یا تهدیدآمیز به ظرفیتی تمدنساز در خدمت اهداف الهی تبدیل کرد.
قریشی در این نشست علمی تأکید کرد: بزرگترین نظریهپرداز اندیشه «تمدن نوین اسلامی» حضرت امام خامنهای (مدظله العالی) هستند و چارچوب کلان مواجهه تمدنی با فناوریهای نوین از جمله هوش مصنوعی در منظومه فکری ایشان قابل تبیین و پیگیری است.
لزوم حکمرانی هوش مصنوعی مبتنی بر فرهنگ و تمدن اسلامی
مدیر مرکز تعاملات پژوهشگاه فضای مجازی با تأکید بر اینکه وابستگی زیرساختی به شرکتهای خارجی و استعمار دادهای، خطری بزرگ برای استقلال فناوری به شمار میرود، بیان کرد: استفاده بهینه از ظرفیتها فقط از طریق حکمرانی هوشمندانه و همکاری مستمر میان حوزه و دانشگاه امکانپذیر است.

حجتالاسلام محمدمهدی چگینی، مدیر مرکز تعاملات پژوهشگاه فضای مجازی در این نشست به تبیین ابعاد مختلف هوش مصنوعی و نقش آن در تمدنسازی نوین اسلامی پرداخت.
وی با اشاره به برداشت رایج از هوش مصنوعی به عنوان حوزهای پیچیده و دشوار گفت: امروزه بسیاری گمان میکنند هوش مصنوعی عرصهای دور از دسترس و تخصصی است، اما واقعیت امر پیچیدگیهای فراتر از این دارد و اثرات آن به صورت مستقیم بر زندگی روزمره مردم و تحولات تمدنی قابل مشاهده است.
حجتالاسلام چگینی به تأثیر الگوریتمهای فضای مجازی در تغییر رفتار اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد و افزود: در گذشته انتخاب و معرفی فیلمها و محتواهای فرهنگی بر اساس پیشنهاد دوستان و آشنایان انجام میشد، اما امروز این جایگزین شده با الگوریتمهایی که تصمیم میگیرند چه محتوایی به ما نمایش داده شود. این موضوع باعث شده انسان معاصر تصور کند به دریایی آزاد از اطلاعات دسترسی دارد، اما در واقع در حباب اطلاعاتی قرار گرفته که الگوریتمها آن را برایش ساختهاند و این حباب شامل تمامی اطلاعات و واقعیتها نیست.
وی ادامه داد: این وضعیت موجب شده بسیاری از مردم جهان نسبت به مسائلی مانند بحران غزه بیتفاوت شوند، زیرا در فضای بسته و الگوریتمی زندگی میکنند که نگرشها و ارزشهای خاصی را به آنها تحمیل میکند.
الگوریتمها فرصتی نابرابر
مدیر مرکز تعاملات پژوهشگاه فضای مجازی با تأکید بر اینکه نباید الگوریتمها را صرفاً به عنوان فرصتی برای توسعه دانست، خاطرنشان کرد: این تصور اشتباه است که الگوریتمها به صورت عادلانه در اختیار همه قرار دارند؛ بلکه ۹۰ درصد منابع و امکانات آنها در دست افراد یا نهادهای درجه اول است و کاربران معمولی تنها مصرفکنندهاند.
وی به تأکید رهبر معظم انقلاب بر لزوم تبدیل شدن از مصرفکننده به توسعهدهنده هوش مصنوعی اشاره و تصریح کرد: دستیابی به این هدف بزرگ، نیازمند تلاش و هزینههای بسیار زیادی است و کار آسانی نیست.
حجتالاسلام چگینی همچنین به اهمیت تغییر حکمرانی مبتنی بر دادهها اشاره کرد و گفت: اجرای موفق چنین حکمرانیای پروژهای بزرگ و پیچیده است که اگر به درستی اجرا شود موفقیت بزرگی به دست خواهد آمد. البته فناوریهای نوین میتوانند این فرایند را تسهیل کنند.
وی در ادامه بر لزوم توانمندسازی در حوزه علوم انسانی تأکید کرد و گفت: باید در این حوزه نظریههای جدی و جایگزینی برای تمدنسازی ارائه شود تا بتوانیم در برابر چالشهای نوین ایستادگی کنیم.
مدیر مرکز تعاملات پژوهشگاه فضای مجازی در موضوع دیپلماسی فناورانه نیز اظهار داشت: بدون داشتن کشورهای همسو، نمیتوان به موفقیتهای چشمگیری دست یافت و هوش مصنوعی میتواند نقش مهمی در تسهیل همکاریها داشته باشد.
وی درباره عدالت اجتماعی و نقش هوش مصنوعی در تخصیص یارانهها افزود: هوش مصنوعی توانایی قابل توجهی در زمینه عدالت اجتماعی دارد و میتواند نقش مؤثری ایفا کند.
تهدید استعمار دادهای و وابستگی زیرساختی
حجتالاسلام چگینی در بخش تهدیدها، به استعمار دادهای و وابستگی زیرساختی اشاره کرد و گفت: زیرساختهای کشور به شدت وابسته است و با وجود تولید دادههای فراوان، بهرهبرداری از آنها در اختیار شرکتهای بزرگ خارجی است. به طوری که حتی یک رویداد کوچک در ایران میتواند به سرعت در جهان منتشر شود.
وی همچنین درباره تأثیر الگوریتمها بر فرهنگهای محلی هشدار داد و بیان داشت: الگوریتمها معمولاً بهصورت هدفمند ارزشها و نگرشهای سکولار خود را تحمیل میکنند که این امر تهدیدی جدی برای فرهنگهای محلی به شمار میرود و ممکن است آنها را از بین ببرد.
حجتالاسلام چگینی در پایان پیشنهاد کرد: برای هوش مصنوعی باید اخلاق و فلسفهای مبتنی بر علوم انسانی و فرهنگ خودمان تدوین کنیم، زیرا این میتواند مزیت رقابتی ما باشد. مرزهای جغرافیایی سنتی جای خود را به پلتفرمها دادهاند و هوش مصنوعی بهترین زمینه برای همکاری حوزه و دانشگاه است تا با مشارکت هم بتوانیم در مسیر توسعه و بهرهبرداری مؤثر گام برداریم.
این نشست با حضور کارشناسان و پژوهشگران حوزه هوش مصنوعی و علوم انسانی برگزار شد و بر اهمیت حکمرانی هوش مصنوعی مبتنی بر فرهنگ و تمدن اسلامی تأکید گردید.
تهدید نوین در نبرد هوش مصنوعی
پژوهشگر فضای مجازی، در نشست علمی «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی» بیان کرد: که دشمنان به جای حملات مستقیم با تغییر آرام و تدریجی دستورات الگوریتمی و تزریق الگوهای رفتاری خاص، تصمیمسازی در سیستمها را هدایت میکنند.

سید عباس موسوی، پژوهشگر فضای مجازی، در نشست علمی «هوش مصنوعی به مثابه میدان نوین منازعه تمدنی؛ فرصتها و تهدیدهای الگوریتمی برای تمدنسازی نوین اسلامی» که صبح امروز در مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، به تشریح ابعاد پیچیده تهدیدات و فرصتهای الگوریتمی در عرصه هوش مصنوعی پرداخت.
وی با بیان اینکه الگوریتمها بخشی جداییناپذیر از هوش مصنوعی هستند، اظهار داشت: الگوریتمها دارای نقطه شروع و پایان مشخصی هستند اما هوش مصنوعی محدود به انتها نیست و به صورت پیوسته در حال توسعه و پیشرفت است. الگوریتمها از طریق پرسش و پاسخ تلاش میکنند خروجی مناسبی تولید کنند.
موسوی تاکید کرد: در بسیاری از سناریوهای واقعی، دشمنان به جای نفوذ مستقیم و هک زیرساختها یا قطع دادهها، از روشهای ظریفتر و پیچیدهتری استفاده میکنند که به تدریج مرز تشخیص مدلهای هوش مصنوعی را تغییر میدهد.
وی افزود: این کار از طریق تزریق آرام الگوهای رفتاری خاص صورت میگیرد و پیش از آغاز درگیری، دادهها به صورت آرام و بدون عبور شاخصها از آستانههای تعیین شده باقی میمانند؛ به گونهای که سیستمها سالم به نظر میرسند. در این روند دکترین دشمن هدایت تصمیمها است نه تخریب آنها.
این پژوهشگر فضای مجازی راهکار مقابله با این تهدیدات را ممیزی مداوم الگوریتمها و نه تنها زیرساختها دانست و تصریح کرد: تفکیک دادههای آموزشی از دادههای عملیاتی، طراحی آستانههای چندلایه و سنجش جهتگیری تصمیمها از جمله راهکارهای اساسی برای مقابله با تغییرات دستورات الگوریتمی توسط دشمن است.
موسوی در ادامه تاکید کرد: نمونههای پیشرفته هوش مصنوعی در کشورهایی مانند آمریکا و اسرائیل به منظور ضربه زدن به جمهوری اسلامی به کار گرفته میشوند و افزود: فریب الگوریتمها یک توانمندی عملیاتی بالفعل است که در قالب سناریوهای فرضی قابل بررسی و مقابله است.
این نشست علمی با هدف بررسی فرصتها و تهدیدهای هوش مصنوعی و الگوریتمها در مسیر تمدنسازی نوین اسلامی برگزار شد و جمعی از پژوهشگران و صاحبنظران در آن حضور داشتند.
رویکرد انفعالی در حوزه هوش مصنوعی خطاست
مدیر گروه فرهنگ و ارتباطات دانشکده دین و رسانه با بیان اینکه برخورد صرفاً واکنشی و منفعلانه نسبت به تحولات هوش مصنوعی نادرست است، تصریح کرد: برای تضمین آیندهای پایدار باید بر تصویب راهبردهای حکمرانی داده و تقویت دانش و دیپلماسی دیجیتال تأکید کرد.

دکتر سید علی محمد رضوی، مدیر گروه فرهنگ و ارتباطات دانشکده دین و رسانه در این نشست به تشریح نقش هوش مصنوعی و چالشهای آن در عرصه تمدنی پرداخت.
رضوی با اشاره به وجود سرمایههای متنوع دادهای، فنی، محاسباتی، نمادین، اقتصادی و فرهنگی در میدان هوش مصنوعی تأکید کرد: این حوزه دارای قواعد و استانداردهای خاصی است و بازیگران آن با سرمایهها و فرصتهای نابرابر، در رقابتی سخت بر سر الگوریتمها و دادهها قرار دارند.
وی افزود: میدان هوش مصنوعی ساختارمند است و بازیگران در این چارچوب عمل کرده و خود این ساختار را بازتولید میکنند. این میدان دارای قواعد خاصی است که میتواند ما را به سمت بیگانگی نمادین سوق دهد؛ تهدیدی جدی برای تمدن نوین اسلامی.
مدیر گروه فرهنگ و ارتباطات دانشکده دین و رسانه هشدار داد: بیتوجهی به این مسئله موجب میشود ارزشهای تمدنی مسلمانان به تدریج کمرنگ شده و به حاشیه رانده شود.
رهبر معظم انقلاب اشاره کرد و گفت: اگر معنای خود را منتقل نکنیم، دیگران معانی خود را تحمیل خواهند کرد.
جنگ سرد جدید در میدان هوش مصنوعی
رضوی با اشاره به اینکه جنگ سرد جدید، جنگ هوش مصنوعی و میدان فناوری قرن بیست و یکم است، یادآور شد: این جنگ سرد ماهیتی تکنولوژیک دارد و جایگاه کشورهای منطقهای از جمله ایران در شاخص جهانی هوش مصنوعی پایین است، اما چشمانداز ملی ایران دستیابی به جمع ۱۰ کشور برتر در این حوزه است.
وی هوش مصنوعی را پاسخی به بحران اخلاقی فناوری جهانی دانست و بر لزوم توجه حوزههای علمیه به این موضوع تأکید کرد.
دکتر رضوی تصریح کرد: هوش مصنوعی میتواند ابزاری اقتدارساز در حوزههای خدمات زائران، آموزش، پژوهش و حکمرانی هوشمند باشد.
وی افزود: پایه قدرت در انسان و زیرساختها است و تربیت نیروی انسانی متخصص از اولویتهای اصلی است. در قطبنمای حکمرانی باید به چارچوبهای اخلاقی و حقوقی مبتنی بر اسلام توجه ویژه شود. امت اسلامی میتواند به سمت حکمرانی سایبری حرکت کرده و با ایجاد ائتلافی اسلامی، همکاری و همافزایی را افزایش دهد.
رضوی در پایان گفت: رویکرد انفعالی و صرفاً واکنشی اشتباه است و باید به تصویب راهبردها و قوانین حکمرانی داده و حمایت از دانش و دیپلماسی دیجیتال اهمیت داده شود. حاکمیت در قرن بیست و یکم با هوش مصنوعی تعریف میشود و هر کس امنیت دادهها را تأمین کند، آینده را نیز امن خواهد ساخت.