از زیارت فیزیکی تا زیارت نیابتی

سرکار خانم معصومه ظهیری استاد حوزه علمیه خواهران و پژوهشگر مطالعات زنان در گفت و گو با خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، با تأکید بر ظرفیت عظیم گردشگری مذهبی در کشور، آن را فرصتی بی‌بدیل برای تعمیق پیوندهای فرهنگی، رشد اقتصادی و تقویت دیپلماسی معنوی دانست و نقش آن را در آرام‌سازی روان جامعه و مقابله با آسیب‌های اجتماعی حیاتی توصیف کرد.

وی گفت: کشور ما با دارا بودن اماکن مقدس همچون حرم‌های اهل بیت (ع)، ظرفیت عظیمی در گردشگری مذهبی دارد که می‌تواند به‌عنوان یکی از ارکان توسعه فرهنگی، اقتصادی و حتی دیپلماسی معنوی کشور مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این ظرفیت، بستر مناسبی برای ایجاد همگرایی ملی و بین‌المللی و گسترش تعاملات فرهنگی و مذهبی است.

سرکار خانم ظهیری در ادامه افزود: این اماکن مقدس، به‌ویژه در ایام خاصی همچون ماه‌های محرم، صفر، رمضان و اعیاد مذهبی، پذیرای میلیون‌ها زائر از اقصی نقاط کشور و حتی خارج از مرزها هستند. به عنوان نمونه، در استان قم که بارگاه حضرت فاطمه معصومه (س) قرار دارد، سالانه بیش از ۲۰ میلیون زائر حضور پیدا می‌کنند. این حضور میلیونی زائران نه تنها نشان از عشق و ارادت مردم به اهل‌بیت (ع) دارد، بلکه ظرفیت عظیمی را برای مدیریت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد می‌کند.

وی تأکید کرد که این ظرفیت، نیازمند برنامه‌ریزی کلان و رویکرد جامع‌نگر است. چنین ظرفیتی نیازمند زیرساخت‌های مناسب، راهکارهای نوآورانه و مدیریت صحیح است تا بتوان از آن به بهترین شکل در جهت رشد و توسعه جامعه استفاده کرد.

سرکار خانم ظهیری در بخش دیگری از سخنان خود به جنبه‌های اقتصادی گردشگری مذهبی اشاره کرد و اظهار داشت: گردشگری مذهبی می‌تواند منشأ رشد اقتصادی در سطوح مختلف باشد؛ از ایجاد اشتغال در بخش‌های حمل و نقل، اقامت، تغذیه و خدمات گرفته تا حمایت از صنایع کوچک و بومی. حضور زائران به رونق مشاغل مرتبط با زیارت و تولید کالاهای مذهبی همچون مهر و تسبیح، چادر و سجاده کمک می‌کند.

وی در ادامه بیان کرد: در این زمینه، تولید و عرضه محصولات فرهنگی مانند کتب مذهبی، زندگی‌نامه علما و اهل‌بیت (ع)، آثار هنری با موضوعات دینی و محصولات چندرسانه‌ای، از جمله بخش‌هایی هستند که به تقویت اقتصاد فرهنگی کشور کمک می‌کنند. 

این استاد حوزه همچنین بر اهمیت تنوع خدمات گردشگری تأکید کرد و افزود: تنوع در خدمات اقامتی و رفاهی به تقویت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و ارتقاء کیفیت خدمات گردشگری مذهبی کمک خواهد کرد. این خدمات می‌توانند نقش مهمی در جذب بیشتر زائران و رونق گردشگری مذهبی ایفا کنند.

سرکار خانم ظهیری در ادامه با اشاره به تأثیرات فرهنگی گردشگری مذهبی بر تعاملات اجتماعی اظهار داشت: حضور زائران در این اماکن مقدس، زمینه‌ساز تعامل میان استان‌ها و اقوام مختلف کشور می‌شود و درک متقابل فرهنگی را تقویت می‌کند. این هم‌گرایی فرهنگی، عامل مهمی در تقویت انسجام ملی و تقویت وحدت اجتماعی است.

وی افزود: فراتر از مرزهای جغرافیایی، این ظرفیت می‌تواند برای تقویت دیپلماسی فرهنگی استفاده شود. به‌ویژه آنکه زائران بسیاری از کشورهای همسایه و منطقه برای زیارت به ایران سفر می‌کنند و این تجربه معنوی آنها با فرهنگ غنی دینی ایران پیوند می‌خورد. این تعاملات نه‌تنها به گسترش روابط فرهنگی و دینی کمک می‌کند، بلکه در بهبود روابط دیپلماتیک و اقتصادی نیز مؤثر است.

سرکار خانم ظهیری تأکید کرد: گردشگری مذهبی نه‌تنها ظرفیتی فرهنگی و معنوی، بلکه سرمایه‌ای راهبردی برای توسعه متوازن کشور است. با تدبیر و نگاه بلندمدت، می‌توان از این ظرفیت برای اعتلاء فرهنگ، تقویت وحدت ملی و توسعه روابط اجتماعی و بین‌المللی بهره برد.

وی با اشاره به چالش‌ها و آسیب‌های احتمالی این حوزه گفت: در کنار زائران با نیت خالص، گاهی افرادی نیز وارد این فضا می‌شوند که اهداف دیگری دارند. با این حال، تجربه نشان داده که حتی این افراد نیز در معرض فضای معنوی و روح‌بخش حاکم بر اماکن مقدس قرار می‌گیرند و گاهی دچار تحول درونی می‌شوند.

سرکار خانم ظهیری همچنین به پدیده کاروان‌های نیابتی اشاره کرد و افزود: این پدیده نوین، به‌ویژه برای گروه‌های محروم از سفر زیارتی، مشارکت معنوی را ممکن می‌سازد. این حرکت‌ها به ارتقاء مفهوم زیارت به سطحی اجتماعی‌تر و مشارکت‌جویانه‌تر کمک کرده و تقویت‌کننده انسجام مذهبی است.

وی در پایان به نقش فضای مجازی در تقویت تجربه زیارت اشاره کرد و گفت: امروز، با استفاده از بستر اینترنت، مردم می‌توانند در برنامه‌های مذهبی آنلاین مشارکت کنند و حتی زیارت نیابتی سفارش دهند. اگرچه هیچ‌چیز جای حضور قلبی و فیزیکی در بارگاه اهل‌بیت (ع) را نمی‌گیرد، اما این ابزار دیجیتال توانسته است راه را برای آشنایی بیشتر نسل جوان با فرهنگ زیارت هموار کند.