گزارشی از تجلیل و نقد و بررسی «شکلات ششم»

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست تجلیل از عوامل همراه با نقد و بررسی فیلم سینمایی «شکلات ششم» با حضور جمعی از پژوهشگران، هنرمندان و فعالان فرهنگی روز سه‌شنبه دوم اردیبهشت‌ماه در سالن شهید دهقانی خبرگزاری رسا برگزار شد.

حجت‌الاسلام محمدحسین پیشاهنگ پژوهشگر و مدرس سواد رسانه در این نشست ضمن تأکید بر ضرورت حمایت از تولیدات ارزشی از «شکلات ششم» به عنوان اثری برخاسته از دغدغه‌های اصیل انقلابی و فرهنگی یاد کرد که توانسته است در قالبی هنری، بخشی از واقعیت‌های پنهان تاریخ معاصر را با بیانی زنانه و هنرمندانه روایت کند.

حجت الاسلام پیشاهنگ در این‌باره گفت: هدف ما در این جلسه بیشتر تجلیل و سپاس از عزیزانی است که در مسیر پرچالش تولید یک اثر متعهدانه گام برداشتند، اما بیان تجربه‌ها و بازخوانی نکات مثبت و منفی نیز برای رشد آتی تولیدات رسانه‌ای بسیار مفید خواهد بود.

پژوهشگر حوزه رسانه تصریح کرد: فیلم «شکلات ششم» در عین حال که گوشه‌ای از تاریخ ناگفته دهه شصت را به تصویر کشیده، صدایی تازه و متفاوت در سپهر هنر انقلاب به شمار می‌رود؛ صدایی که باید شنیده شود، فهمیده شود، و در مسیر آینده تقویت گردد.

رسا؛ صدای همراهی با جریان‌های هنری متعهد

حجت‌الاسلام پیشاهنگ در بخشی از سخنان خود به رسالت ذاتی خبرگزاری رسا در همراهی با هنر متعهد اشاره کرد و گفت: خبرگزاری رسا همواره تلاش داشته است تا در کنار نقادی علمی آثار از تولیدات متعهد و جریان‌ساز نیز پشتیبانی رسانه‌ای داشته باشد، ما باور داریم که در میدان فرهنگ تنها نقد کافی نیست، بلکه باید در کنار خالقان آثار ایستاد و از تلاش‌های آنان پاسداری کرد.

وی افزود: برگزاری این نشست نیز در همین راستا شکل گرفته تا ضمن بررسی ویژگی‌ها و نقاط قوت و ضعف فیلم از هنرمندانی که با نگاهی متعهدانه وارد میدان شده‌اند قدردانی شود؛ به‌ویژه دوستان حوزوی ما که نشان دادند می‌توانند در میدان تصویر حضور اثربخش و معناداری داشته باشند.

حجت الاسلام پیشاهنگ در ادامه به محتوای خاص فیلم اشاره کرده و آن را روایتی زنانه از دهه شصت درون سازمان تروریستی منافقین توصیف کرد و گفت: این انتخاب هوشمندانه موجب شده که فیلم از منظری تازه به موضوعی تاریخی و حساس نگاه کند.

وی با اشاره به واکنش برخی رسانه‌های داخلی و خارجی به این اثر گفت: همین بازنمایی شخصیت‌هایی چون مریم رجوی و روایت فضای داخلی سازمان از منظر زنان، باعث شده فیلم از مرزهای یک اثر معمولی تلویزیونی فراتر رود و در سپهر فرهنگی کشور و حتی فراتر از آن بازتاب‌هایی پیدا کند.

حقیقت‌گویی، حتی اگر درد داشته باشد

پژوهشگر حوزه رسانه، ورود به چنین موضوعاتی را مصداق شجاعت در عرصه هنر دانسته و اظهار داشت: ما از بیان حقیقت هراسی نداریم، اگرچه نسبت به سلامت و امنیت دوستان دغدغه داریم اما در برابر تهدیدات تنها به مشیت الهی و فرهنگ ایثار و شهادت می‌اندیشیم، فیلم «شکلات ششم» نشان داد که می‌توان با شجاعت و هنر حقیقت‌های پنهان را به تصویر کشید.

وی تأکید کرد: یکی از رسالت‌های هنر انقلابی شکافتن لایه‌های پنهان تاریخ و انتقال تجربه‌های نسلی به آیندگان است، این فیلم، بی‌تردید در بازنمایی یکی از این دردهای تاریخی موفق بوده است.

سیدمهدی میرغیاثی کارگردان فیلم سینمایی«شکلات ششم» در ادامه این نشست با اشاره به ضرورت روایت از دل تشکیلات منافقین به تحلیل ساختار روایی و شخصیت‌پردازی اثر خود پرداخت و بر نمایش پیچیدگی‌های انسانی در بستر تحولات تاریخی تأکید کرد.

کارگردان اثر، ضمن بیان دغدغه‌های خود در روند تولید این فیلم تلویزیونی به تشریح نگاه خاص خود در روایت قصه، شخصیت‌پردازی، و تحلیل گروه‌های سیاسی دهه‌های گذشته پرداخت.

میرغیاثی اظهار داشت: ساختار قصه‌های قرآنی متفاوت از فیلمنامه‌هاست، در قصه‌های قرآنی، الگوی روایی و تربیتی خاصی نهفته است که الزاماً با قواعد درام کلاسیک هماهنگ نیست، با این حال در تولید فیلم‌های دراماتیک باید شخصیت‌ها را واقعی‌تر و چندبعدی‌تر ترسیم کرد؛ نه صرفاً در قالب‌های سیاه و سفید.

وی با تأکید بر لزوم نمایش وجوه انسانی حتی در شخصیت‌های منفی، افزود: شخصیت‌های ضدقهرمان نیز باید لحظاتی از شکستن، تردید و انسانیت داشته باشند، این امر موجب می‌شود که مخاطب آنها را نه به‌مثابه نمادهای انتزاعی بلکه به‌عنوان انسان‌هایی با تعارضات درونی درک کند.

تحولات شخصیتی و پیچیدگی‌های تاریخی

کارگردان «شکلات ششم» با اشاره به روند تحولات تاریخی گروه‌های سیاسی در دهه‌های گذشته تصریح کرد: برخی از گروه‌ها در دهه ۵۰ دست به ترور مستشاران آمریکایی می‌زنند، در دهه ۶۰ به همان کشور پناه می‌برند و در دهه ۸۰ از همانجا حقوق دریافت می‌کنند، این فراز و فرودها خود گویای تناقضات عمیق و تحولات درونی این سازمان‌ها است.

وی در ادامه با اشاره به انگیزه‌های اولیه برخی از اعضای گروه‌های سیاسی گفت: بسیاری از نیروهای پایین‌دست به دلایلی چون آزادی‌خواهی و عدالت‌طلبی جذب این سازمان‌ها می‌شوند، اما به‌مرور دچار انحراف شده و مسیرهای دیگری را طی می‌کنند، این جوانان اغلب از نوجوانی جذب می‌شوند و تحولات فکری و رفتاری آنان در روند داستان برجسته شده است.

میرغیاثی درباره منشأ ایده‌های این فیلم نیز گفت: ایده‌های فیلم یا از شخصیت‌ها می‌آیند یا از وقایع واقعی، سعی کرده‌ام لوکیشن‌های فیلم هم نقش شخصیت داشته باشند؛ به‌گونه‌ای که خود فضای فیلم نیز روایت‌گر باشد.

نگاهی از درون تشکیلات منافقین

کارگردان «شکلات ششم» با اشاره به ساختار خاص لوکیشن‌های فیلم گفت: از ابتدای کار می‌دانستیم که این داستان نیازمند فضایی بسته، خفاش‌گونه و تاریک است؛ فضایی که بتواند زیست درون‌تشکیلاتی منافقین را بازتاب دهد.

وی تأکید کرد: برخلاف بسیاری از آثار پیشین که از منظر نیروهای اطلاعاتی روایت می‌شدند، این اثر تصمیم گرفت دوربین را وارد تشکیلات کند و ماجرا را از زاویه دید اعضای داخل سازمان روایت کند، این رویکرد اگرچه باعث هزینه بیشتر از استفاده از لوکیشن‌های عمومی مثل خیابان و اداره‌ها بود اما به روح اثر نزدیک‌تر بود و ضرورت مضمون آن را تأمین می‌کرد.

«شکلات ششم» و بازخوانی وجدان تاریخی

میرغیاثی غایت این اثر را بازخوانی وجدان تاریخی جامعه در نسبت با گروه‌هایی دانست که با شعارهای آزادی‌خواهانه آغاز کردند اما به ابزارهای استکبار بدل شدند و گفت: این فیلم به دنبال تبیین این واقعیت است که هیچ گروه و فردی از تغییر مصون نیست؛ و همین انسان است که می‌تواند در بحران‌ها یا به قعر انحطاط سقوط کند یا در اوج ایستادگی بدرخشد.

کارگردان فیلم تلویزیونی «شکلات ششم» در بخشی دیگر از سخنان خود به هدف نهایی این فیلم اشاره کرد و آن را بازخوانی وجدان تاریخی جامعه در مواجهه با تحولات گروه‌های سیاسی دهه‌های گذشته دانست.

میرغیاثی تصریح کرد: هدف ما از تولید این اثر، بازتاب تحولاتی است که گروه‌هایی با شعارهای آزادی‌خواهانه آغاز کردند اما در مسیر زمان به ابزارهایی در دست قدرت‌های استکباری بدل شدند، این روند نه‌تنها نشان‌دهنده سقوط ایدئولوژیک و اخلاقی برخی جریان‌هاست بلکه آینه‌ای است برای بازتاب آن‌چه در وجدان تاریخی جامعه ثبت شده است.

وی با تأکید بر ظرفیت تحول‌پذیری انسان‌ها در بستر بحران افزود: این فیلم بر آن است که نشان دهد هیچ فرد یا گروهی از تغییر و تحول مصون نیست، در شرایط بحرانی انسان یا به قعر انحطاط سقوط می‌کند یا می‌تواند در اوج ایستادگی بدرخشد، این دوگانه، جوهره‌ درام انسانی و اجتماعی است که ما در «شکلات ششم» به آن پرداخته‌ایم.

کارگردان «شکلات ششم» با اشاره به تلاش این فیلم برای تبیین وجوه انسانی و پیچیده‌ شخصیت‌ها، اظهار داشت: هرچند بسیاری از شخصیت‌ها در جریان روایت از بین می‌روند، اما یک شخصیت مثبت باقی می‌ماند که نماینده‌ امید و مقاومت است؛ شخصیتی که پیام ایستادگی در دل تاریکی را منتقل می‌کند.

سید روح‌الله حسینی تهیه‌کننده فیلم تلویزیونی «شکلات ششم» در این نشست با اشاره به روند شکل‌گیری، تولید و پخش فیلم از نقش کلیدی سیدمهدی میرغیاثی به‌عنوان مؤلف اصلی اثر و دشواری‌های متعدد تولید سخن گفت و تاکید کرد: این فیلم، با وجود همه چالش‌ها، نتیجه‌ای قابل دفاع و توجه‌برانگیز داشت.

حسینی با اشاره به نحوه پیوستنش به پروژه، گفت: حضور من در این پروژه نسبتاً دیر بود، در واقع پیش از ورود من سیدمهدی میرغیاثی حدود دو سال تا دو سال و نیم درگیر طرح، پژوهش و نگارش فیلمنامه بود، من در مراحل نهایی به تیم اضافه شدم و همراهی‌ام با پروژه از نوروز سال گذشته آغاز شد.

وی با تأکید بر این‌که این فیلم را باید اثری از میرغیاثی دانست، ادامه داد: می‌توان گفت این فیلم مؤلف‌محور است، سهم اصلی در تولید متعلق به آقای میرغیاثی است و من بیشتر در مرحله اجرا و پیگیری اداری و تولید نهایی همراهی کردم.

راهی طولانی از توافق تا تولید

تهیه‌کننده «شکلات ششم» با بیان اینکه پیگیری ساخت اثر پس از تعطیلات عید سال گذشته به‌صورت جدی آغاز شد، افزود: عمده امور اجرایی در مرکز سیما و خانه تولیدات جوان پیگیری شد، فرآیند برآورد، عقد قرارداد و ورود به مرحله پیش‌تولید حدود هفت تا هشت ماه طول کشید و نهایتاً در آبان‌ماه وارد فاز اجرایی شدیم.

وی تصریح کرد: خوشبختانه برنامه‌ریزی‌ها دقیق انجام شد و همان‌طور که در دفترمان روی تابلو نوشته بودیم فیلم ساخته شد.

حسینی با اشاره به تغییر مهمی که در روند تولید اتفاق افتاد، گفت: در ابتدا لوکیشن مدنظر میرغیاثی یک کارخانه متروکه در جاده کاشان بود و بسیاری از سکانس‌ها نیز بر مبنای آن فضا نگارش شده بود، اما در ادامه با اضافه شدن هادی نائیجی به‌عنوان مشاور پروژه، پیشنهاد شد که از کارخانه سیمان ری استفاده کنیم که تجربه قبلی کار در آن فضا را داشت.

وی افزود: پس از بازدید متوجه شدیم این مکان بسیار مناسب‌تر است و به لحاظ بصری کیفیت اثر را ارتقاء می‌دهد، اگرچه این تغییر هزینه‌های تولید را بالا برد اما تصمیمی بود که در نهایت به نفع فیلم تمام شد و پیشنهاد هادی نائیجی را می‌توان نقطه عطفی در روند تولید این فیلم دانست.

۹۸ درصد فیلم در کارخانه سیمان ری فیلم‌برداری شد

حسینی در ادامه به فرآیند تولید اشاره کرد و گفت: فیلم‌برداری از ۷ آذرماه در کارخانه سیمان ری آغاز شد و طی ۱۹ جلسه ادامه پیدا کرد، حدود ۹۸ درصد صحنه‌ها در همان کارخانه ضبط شد و تنها یک سکانس ابتدایی در فضای بیرونی همان کارخانه فیلم‌برداری شد.

وی با اشاره به ترکیب حرفه‌ای عوامل تولید افزود: بسیاری از اعضای تیم از سینمای حرفه‌ای آمده بودند، از جمله شهرام نجاریان به عنوان مدیر فیلمبرداری، سعید قلی‌زاده در طراحی صحنه و میثم معتمدی در بخش صدا، همین رویکرد باعث شد اثر فراتر از یک فیلم تلویزیونی جلوه کند.

تهیه‌کننده اثر با اشاره به تفاوت‌های تولید این فیلم با آثار معمول تلویزیونی تصریح کرد: این فیلم با نگاه سینمایی تولید شد و از محدوده یک اثر صرفاً تلویزیونی خارج شد، طبیعتاً این رویکرد سختی‌های بیشتری داشت و هزینه‌ها نیز از بودجه پیش‌بینی‌شده فراتر رفت، اما وقتی خروجی را دیدیم متوجه شدیم ارزشش را داشت.

جا ماندن از جشنواره، علی‌رغم شایستگی

وی با اشاره به وضعیت فیلم در جشنواره فجر گفت: متأسفانه زمان ثبت‌نام فیلم گذشته بود اما با رایزنی‌هایی که انجام دادیم پذیرفتند نسخه‌ای را به هیئت انتخاب ارائه دهیم، البته نسخه‌ای که تحویل دادیم هنوز کامل نبود؛ نه اصلاح رنگ شده بود نه صداگذاری و نه موسیقی داشت، طبیعی بود که در این شرایط از رقابت باز بماند.

حسینی با ابراز تأسف از این اتفاق ادامه داد: اگر نسخه نهایی به جشنواره می‌رسید، حتماً می‌توانست در بخش مسابقه حضور داشته باشد، فیلم ما از بسیاری از آثار راه‌یافته قوی‌تر بود، اما متأسفانه فرصت از دست رفت.

وی در ادامه گفت: بعد از جشنواره مدتی پروژه متوقف شد تا اینکه حدود ۱۵ روز مانده به پایان سال، تماس گرفتند و گفتند: فیلم باید برای عید آماده شود، در ابتدا تصور کردم شوخی می‌کنند اما اصرار داشتند که اگر آماده نشود از پخش خارج خواهد شد.

محمدتقی رحمتی کارشناس و ناقد سینما در این نشست ضمن تحسین رویکرد درونی و روان‌شناختی این اثر بر ضرورت توجه به چرخه‌های تکراری تاریخ انسانی در خلق آثار هنری تأکید کرد.

رحمتی در ابتدای سخنان خود به فضای بصری و طراحی صحنه این فیلم اشاره کرد و گفت: برخلاف آثار مشابه که معمولاً در فضای باز و خیابانی ساخته می‌شوند در این اثر با فضایی بسته و تاریک مواجه هستیم؛ فضایی که یادآور زیست خفاش‌گونه منافقین است و به‌صورت هدفمند طراحی شده تا تاریکی درونی شخصیت‌ها را به مخاطب القا کند.

وی این سبک طراحی را در خدمت محتوای اثر دانست و افزود: فضای تنگ و محصور به شکل ناخودآگاه مخاطب را با زندگی نکبت‌بار و خفقان‌آور گروهک نفاق مواجه می‌سازد؛ این همان نکته‌ای است که موجب می‌شود فیلم، اثری تأثیرگذار و متفاوت جلوه کند.

زاویه دید درونی؛ ویژگی ممتاز روایت

این منتقد سینما با اشاره به کلیشه‌های رایج در آثار ضدتروریستی اظهار داشت: بیشتر فیلم‌هایی که به موضوع گروهک منافقین پرداخته‌اند از منظر نیروهای اطلاعاتی یا امنیتی روایت شده‌اند؛ اما ویژگی ممتاز «شکلات ششم» این است که روایت خود را از درون سازمان و از دل مناسبات روزمره اعضای آن ارائه داده است، این زاویه دید متفاوت هرچند هزینه‌بر و دشوار بود اما توانست فیلم را از بسیاری از آثار مشابه متمایز کند.

رحمتی ادامه داد: تلاش برای ترسیم یک فضای درونی و روان‌شناختی حتی اگر به‌طور کامل به نقطه اوج نرسیده باشد در همین سطح نیز توانسته مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد و او را با واقعیت پنهان‌شده در پشت ظاهر شعارزده این گروهک مواجه سازد.

وی درباره کیفیت بازی‌ها نیز گفت: در فیلم تلویزیونی شاهد تنوع شخصیتی قابل‌توجهی بودیم، برخی از بازیگران به‌گونه‌ای نقش خود را ایفا کرده‌اند که تماشاگر ضمن تنفر از شخصیت در ذهن خود با او نوعی همدلی یا تعارض روانی نیز پیدا می‌کند؛ این، هنر پیچیده‌ و دقیقی است که کمتر در تلویزیون شاهد آن هستیم.

رحمتی افزود: سناریو، طراحی صحنه و فیلم‌برداری نیز همگی در راستای تقویت این فضای ذهنی و روان‌شناختی عمل کرده‌اند و در خدمت روایت اثر قرار گرفته‌اند.

تجربه‌ای متفاوت و امید به آینده سینمای معناگرا

رحمتی با اشاره به بی‌مهری برخی جشنواره‌ها نسبت به آثار جدی گفت: هرچند که در جشنواره فجر معمولاً آثار نوگرا و معناگرا مورد توجه قرار نمی‌گیرند، اما این نباید باعث دلسردی شود، این تجربه نقطه شروعی است برای نگاهی نو به موضوعات حساس و تاریخی، و قطعاً می‌تواند زمینه‌ساز تولید آثار قوی‌تر در آینده باشد.

وی در بخشی دیگر از سخنان خود از تمامی فعالان رسانه‌ای و همراهان تولید اثر تقدیر کرد و اظهار داشت: از رسانه‌هایی که چه پیش از پخش و چه پس از آن به دیده شدن این اثر کمک کردند، صمیمانه تشکر می‌کنم.

رحمتی در بخش دیگر از سخنان خود با اشاره به ضرورت تأمل در نسبت میان هنر و قرآن کریم، گفت: قصد من داوری نهایی نیست، بلکه می‌خواهم نکاتی را از منظر جهان‌بینی قرآنی بیان کنم، قرآن دو گونه درام را به ما معرفی می‌کند: یکی درام بزرگ خلقت و تاریخ بشر و دیگری درام‌های خرد که قصه‌های شخصی و قومی را در دل خود دارند.

وی با استناد به سوره نوح، افزود: در این سوره، خداوند چرخه‌ای تاریخی را ترسیم می‌کند؛ ملتی منحرف می‌شود، عذاب می‌بیند، نسلی جدید می‌آید و این روند تکرار می‌شود، در این میان پیامبر به‌مثابه بیدارگر وارد صحنه می‌شود تا انسان را به سوی حقیقت سوق دهد، حال رسالت هنرمند نیز همین است؛ یعنی اثر او باید مخاطب را نسبت به این چرخه‌های انحرافی آگاه کند.

این منتقد با طرح این پرسش که آیا اثر توانسته به این آگاهی تاریخی دست یابد؟ ادامه داد: در نگاه قرآنی تاریخ فقط یک روایت گذشته‌نگر نیست بلکه هشداری است برای انسان امروز، اگر اثر هنری بتواند این هشدار را به مخاطب منتقل کند به وظیفه خود عمل کرده است، سؤال مهم این است که آیا مخاطب فیلم متوجه می‌شود که این انحرافات ممکن است امروز هم در لباسی جدید تکرار شوند؟

آزمون شخصیت‌ها در بستر داستان

وی با اشاره به ساختار سوره احزاب تأکید کرد: خداوند می‌فرماید با مؤمنان میثاق بستیم تا صداقت‌شان در میدان امتحان مشخص شود، در واقع داستان جنگ احزاب تنها بستری است برای محک زدن شخصیت‌ها، نه موضوع اصلی روایت، مؤمنان، منافقان و افراد ضعیف‌الایمان در این قصه زیر ذره‌بین قرار می‌گیرند و رفتارشان سنجیده می‌شود.

رحمتی اظهار کرد: اگر بخواهیم چنین ساختار دقیقی را در نقد آثار هنری مدنظر قرار دهیم نخست باید این پرسش بنیادین را مطرح کنیم: پیام اصلی این اثر چیست؟ آیا فیلم مخاطب را به سوی آگاهی، ایستادگی و مقاومت سوق می‌دهد یا او را صرفاً با شخصیت‌هایی تاریک و بی‌نتیجه مواجه می‌سازد؟

رحمتی افزود: به نظر می‌رسد کارگردان تلاش داشته نشان دهد برخی از شخصیت‌ها - حتی آنان که در ظاهر در مسیر رشد و فرماندهی هستند - در حقیقت قربانی یک سیستم فریبکارانه‌اند، اما این پیام گاه در میان شلوغی روایات و عدم توازن سکانس‌ها با شدت و وضوح کافی منتقل نمی‌شود.

وی با اشاره به خروج اثر از فضای رئال و ورود آن به قلمرو نمادگرایی تصریح کرد: این انتخاب می‌تواند کمک کند تا مفهوم فرقه‌گرایی، تکرار تاریخ،و فریبکاری‌های ساختاری، جهانی‌تر و عمیق‌تر دیده شود.

مهدی الهی