خیبر، بزرگ‌ترین عملیات آبی و خاکی در تاریخ جنگ‌های مدرن

در عملیات خیبر که از آن به عنوان نخستین عملیات آبی و خاکی در تاریخ جنگ‌های مدرن یاد می‌کنند، فرماندهان نخبه نظامی ایران توانستند با نبوغ و خلاقیت نظامی خود، پلی را به طول ۱۳ کیلومتر بر روی آب‌های هور احداث کنند که مبدا تحول و دگرگونى در اقدامات نظامى ايران در سال‌هاى بعد از فتح خرمشهر بود. در حقیقت ابتكار عملیاتی فرماندهان نظامی ایران در هورالهويزه و پيگيرى شكل جديدى از جنگ در برابر دشمن باعث شد، عقب‌ماندگى جبهه خودى در برابر پيچيده شدن جنگ پس از ورود به خاک عراق جبران شود. شایان ذکر است که به دست گرفتن ابتكار عمل منطقه عملیاتی خیبر(هور) توسط فرماندهان سپاه با سه ویژگی برجسته ضعف و ناتوانی دشمن در عملیات آبی و خاکی، عدم توانایی در انطباق سریع با موقعیت جدید و سرعت عمل و غافلگیری همراه بود.

عمليات خیبر‌ با ۲۲۰ گردان‌ سپاه‌ پاسداران‌ در هورالهويزه‌ و جزاير مجنون‌ و۶ گردان‌ از ارتش‌ در پاسگاه‌ زيد با سازماندهی قرارگاه‌هايی عملياتی نجف وكربلا و پشتيبانی قرارگاه‌ نوح در شب سوم اسفندماه‌ ۱۳۶۲ و با رمز يا رسول‌‌الله (ص) آغاز شد.

اهداف مهم عملیات خیبر عبارت از ادامه‌ تاكتيک تعقيب‌ متجاوز و گشودن جبهه جدید علیه دشمن و قطع محور بصره-العماره و نیز تصرف‌ و تأمين‌ جزاير مجنون‌ شمالى و جنوبى و بخشی از هورالهويزه‌ بود كه از لحاظ اقتصادی و نظامی بسیار حائز اهمیت بودند.

علاوه بر این، تهدید شهرهای تنومه، بصره و تصرف خشکى شرق دجله از طریق هور و همچنین انهدام نيروهاى سپاه سوم ارتش عراق مورد انتظار فرماندهان ایرن بود. به گفته هاشمی رفسنجانی هدف اصلی عملیات خیبر قطع جاده بصره و بغداد بود و این‌که عراقی‌ها نتوانند از بصره و دریا استفاده کنند. البته آقای هاشمی که به‌تازگی فرماندهی جنگ را در آن مقطع قبول کرده بودند به فرماندهان اعلام می‌کنند که اگر با پیروزی به اهداف این عملیات برسند قول اتمام جنگ را خواهند داد.

همچنین در این عملیات دو قرارگاه کربلا (ارتش) و نجف (سپاه) ماموریت داشتند ضمن تامین اهداف محوله، روی پل دوعیجی در شمال نشوه (غرب نهر کتیبان) به یکدیگر ملحق شوند و سپس عملیات را به سوی بصره ادامه دهند. در تاریخ ۴ اسفند ۱۳۶۲ قرارگاه خاتم‌الانبیاء در راستای ماموریت جز به جز، دستورات لازم را به دو قرارگاه کربلا و نجف صادر کرد. ضمن آن‌که نیروی هوایی ارتش نیز ماموریت یافت نیروهای قرارگاه نجف (سپاه) را توسط بالگردهای هوانیروز با عبور از هورالهویزه به منطقه خضر در محور بصره به العماره و بین شهرهای القرنه و العُذیر هلی‌برن کند. هدف از این اقدام الحاق  این نیروها با نیروهای قرارگاه کربلا (ارتش) (که قرار بود از دو محور طلائیه به نشوه و حسینیه به تنومه از راه زمینی حمله کنند) در محور بصره به العماره، تصرف این محور و شهر العماره و در ادامه محاصره و تصرف بصره بود.

بنا به گفته یکی از فرماندهان هوانیروز، قبل از شروع عملیات خیبر سه موضوع نگران‌کننده برای هوانیروز وجود داشت: اول این‌که برتری هوایی یا بهتر است بگوییم حاکمیت هوایی با عراق بود. مخصوصاً با خرید و به‌کارگیری هواپیماهای شناسایی «پی.سی.سِوِن»  از سوئیس، دوم این‌که هوانیروز و به طور کلی ارتش هیچ‌گونه شناسایی از منطقه عملیاتی نداشت، کلیه شناسایی‌ها را سپاه پاسداران انجام داده بود و اجازه نمی‌داد حتی هوانیروزهم که می‌خواست نیروهای رزمنده آن را هلی‌برن نماید به آن منطقه آشنایی پیدا کند،  نگرانی سوم نیز ناوبری شبانه بود.

علیرغم این مشکلات هوانیروز موفق شد ظرف مدت ۱۷ شب حدود ۱۹۵۰۰ نفر از نیروهای سپاه پاسداران را به منطقه هدف برساند. این اقدام هوانیروز کمک خوبی برای رزمندگان ایران جهت تصرف جزایر مجنون بود. اگرچه به فاصله کمی از تصرف جزایر مجنون، نیروهای عراقی جزیره را بمباران شیمیایی کردند و متاسفانه نیروهای ایرانی متحمل تلفات زیادی شدند.

در هشتم اسفند ماه ۱۳۶۲، یعنی درست پنج روز بعد از اجرای عملیات که اخبار اوضاع جبهه به تهران گزارش شد، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی فرمانده جنگ به منطقه رفت و ضمن گفت‌وگو با فرماندهان  عملیات گفت که هرکس هرچه در توان دارد باید میدان بیاورد. بنابراین در ۱۰ اسفند ۱۳۶۲، حمله رزمندگان در طلائیه مجدد آغاز شد، اما آب‌گرفتگی و باتلاق بودن زمین، عبور رزمندگان را غیرممکن کرد و نیروها در هنگام پیش‌روی در میدان مین و باتلاق، گیر کردند و متوقف شدند. شهید ابراهیم همت و سید رضا دستواره به قرارگاه رفتند و وضعیت زمین را که دشمن به آن آب انداخته بود به آقای هاشمی گزارش دادند، اما آقای هاشمی رفسنجانی با این‌که خیلی ناراحت بود به آن‌ها اعلام کرد که نباید عقب بکشیم چراکه این امر امام است و در هر شرایطی باید جلو برویم.  فرماندهان نیز قبول کردند که تا پای شهادت ادامه دهند.

 به دنبال بمباران بمباران شدید عراق در جزایر مجنون، سرتیپ قاسمعلی ظهیرنژاد فرمانده ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی دستورات و توصیه‌های لازم را به تمامی قرارگاه‌های مستقر در منطقه عملیاتی خیبر صادر کرد.

نکته مهم دیگر آن‌که کلیه مستندات و مدارک بیانگر این است که شناسایی‌ها، برنامه‌ها و اقدامات اولیه این عملیات، در اختفای کامل و از یک سال قبل توسط فرماندهان سپاه انجام شده بود و حتی  صیاد شیرازی فرمانده نیروی زمینی ارتش نیز کمتر از یک ماه قبل از شروع این عملیات از آن آگاهی یافت. اگرچه در بررسی نتیجه نهایی عملیات خیبر آمار تلفات نسبت به حجم عملیات بسیار اندک بود و ایران توانست طی آن بیش از ۲۳ یگان دشمن را منهدم و حدود ۱۱۸۰ کیلومتر از از زمین‌های منطقه را آزاد کند؛ اما از نظر فرماندهان ارتش این عملیات رضایت‌بخش نبود.

ازجمله علل عدم موفقیت کامل در عملیات خیبر می‌توان به لزوم مکرر تغییرات در طرح عملیاتی، کمبود اطلاعات از دشمن، عدم فرصت جهت سازماندهی و تلفیق یگان‌های سپاه و ارتش، عدم همکاری لازم بین سپاه و ارتش، بی‌اطلاع نگه داشتن ارتش از طرح سپاه که حدود یک سال بر روی آن کار شده بود و عدم اطلاع قرارگاه کربلا (ارتش) از وضعیت پیشرفت عملیات قرارگاه نجف (سپاه) اشاره کرد.

محسن رضایی نیز مهم‌ترین عامل اساسی در ناکامی عملیات خیبر را ضعف تدارکات و پشتیبانی نیروها می‌داند به گونه‌ای که حتی در شب عملیات تعداد قایق‌های مورد نیاز کامل نشد.

منابع

۱-     حماسه‌های نامداران گمنام، خاطرات و پژوهش‌های سرتیپ دوم پاسدار حاج رضا میرازیی، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۴

۲-     هاشمی‌ رفسنجانی، اکبر، به سوی سرنوشت: کارنامه و خاطرات، به اهتمام محسن هاشمی، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب‏‫، ۱۳۸۵.

۳-     مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،  پرونده نزاجا، سند شماره ۰۰۲۲۳

۴-     تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، مصاحبه امیر سرتیپ  طاعتی، ۲۳ر۷ر۱۳۹۲، تهران: موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.

۵-     جنگ به روایت فرمانده، درس گفتارهای جنگ، محسن رضایی میرقائد، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۰