ننگ کودتای پهلوی در ۲۸ مرداد را با این کتب بهتر بشناسید

هفتاد سال از روز ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ می‌گذرد. روزی که دولت ملی دکتر محمد مصدق با دخالت و برنامه‌ریزی دول بریتانیا و آمریکا و عوامل داخلی‌شان سرنگون شد. کودتای 28 مرداد طلیعه بازگشت دوباره استبداد و دیکتاتوری پهلوی در سپهر سیاست و اجتماع ایرانی بود. این کودتا یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌ساز‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر ایران و سرمنشاء بسیاری از مصائب و حوادث تلخ تاریخ این سرزمین به شمار می‌آید. از آن زمان تاکنون انبوهی از مقالات، گزارش‌ها، خاطرات، گفت‌و‌گوها، رساله‌ها و کتب درباره‌ علل و چرایی وقوع کودتا، نقش و میزان دخالت دول خارجی، تأثیر نیروهای داخلی، ضعف دولت در مهار تورم، مشکلات اقتصادی و نارضایتی‌ها، حاضر نشدن مردم در خیابان برای دفاع از دولت پس از وقوع کودتا و … منتشر شده و در پیشخان کتاب‌فروشی‌ها قرار گرفته است. 

در ادامه سعی شده است چند اثر درباره این رخدا سیاسی، نظامی مهم در تاریخ معاصر کشورمان را به مخاطبان معرفی کنیم تا در جهت اعتلای فرهنگ سیاسی آن‌ها را مطالعه کنند. 

«کودتا» از یرواند آبراهامیان

«کودتا» اثر یرواند آبراهامیان کتابی است که درباره‌ کودتای سال ۱۳۳۲ که طی آن دولت دکتر مصدق سرنگون شد و حکومت محمدرضا پهلوی شکل استبدادی به خود گرفت. این اثر با گاه‌شماری آغاز شده است که در آن وقایع سیاسی مهم ایران از امضای عهدنامه‌ ننگین دارسی در سال ۱۲۸۰ شمسی یا ۱۹۰۱ میلادی تا شهریور ۱۳۳۳ و صدور موافقت‌نامه نفتی تشکیل کنسرسیوم برای کنترل نفت ایران به شکل موردی آمده است. با نگاهی به این گاه‌شمار می‌توان به آن‌چه در یک دوره‌ ۵۰۰ ساله‌ بسیار مهم بر سر ایران آمده است، پی برد.

پس‌ از این گاه‌شمار، آبراهامیان فهرستی از چهره‌های شاخص و مشهوری که در کتابش به آن‌‌ها اشاره ‌کرده آورده است و به اختصار زندگی‌شان را مرور ‌کرده است. در پیشگفتار نیز به دلایل اختلاف میان ایران و آمریکا و تبدیل‌شدن این دو کشور به دشمنان خونی یکدیگر اشاره شده است.

«مردم در سیاست ایران؛ پنج پژوهش موردی» از یرواند آبراهامیان

نقش و جایگاهِ مردم در سیاست، از آغاز بخش مهمی از فعالیت‌های پژوهشی یرواند آبراهامیان بوده است. او در تاریخ‌نگاری‌هایش بیشتر روی تحولاتی که آدم‌ها به واسطه‌ خیابان باعث شده‌اند، تمرکز داشته تا تغییراتی که سیاستمداران سرِ میز مذاکره تصمیم آن را گرفته‌اند. دو مقاله‌ نخست کتاب، اواخرِ دهه‌ شصتِ میلادی نوشته شده‌اند، اولی به نقشِ جمعیت‌های مردمی در تحولاتی می‌پردازد که نهایتاً به انقلابِ مشروطه انجامید و دومی، رد این اثرگذاری‌های مردمی را تا مقطعِ کودتای ۱۳۳۲ پی می‌گیرد. مقاله‌ سوم که چهل سال بعد از آن دو مقاله نوشته شده، سهمِ جمعیت‌های مردمی را در پیشبرد و پیروزیِ انقلابِ ۱۳۵۷ می‌سنجد و نشان می‌دهد دلبستگی به بررسیِ جایگاهِ مردم در سیاست، همه‌ عمرِ پژوهشیِ آبراهامیان ادامه و دوام داشته است.

چهارمی مقاله‌ای است درباره‌ سرخوردگیِ جمعی مردمی، بنیان‌گذارانِ فرقه‌ دموکراتِ آذربایجان، حزبِ توده، و رو آوردن‌شان به مبارزه‌ خودبنیاد و پنجمین مقاله که متن ویراسته‌ یک سخنرانی دانشگاهی است، گزارشی از فراز و فرودهای جنبش کارگری ایران در مقطعی کوتاه از تاریخِ ایران مدرن می‌دهد که آدم‌های خیابان در آن جنبش توانستند بسیاری از خواسته‌های‌شان را به حاکمان تحمیل کنند.

«کارنامه مصدق» از ارسلان پوریا

ارسلان پوریا از اعضای پیشین حزب توده ایران و معاون نادر شرمینی در سازمان جوانان توده بود که پس از کودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ به زندان افتاد. این کتاب حاصل پژوهش‌ها و تجربه‌های شخصی وی از دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق و نقش حزب توده ایران در آن دوران است. نویسنده که در آن دوران شاهد بلافصل وقایع و حوادث بوده، «کارنامه مصدق» را در چهار بخش و سی و دو فصل تدوین کرده تا سندی تاریخی از اتفاقات مهم تاریخ معاصر ایران به دست دهد و به پرسش‌های پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ آن پاسخ دهد.

«کودتای ایرانی» از مارک گازیوروسکی

۶ مقاله مارک گازیوروسکی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تولن آمریکا که در سه دهه‌ گذشته پژوهش‌ درباره‌ دخالت‌های آمریکا در ایران به دغدغه‌ اصلی‌اش تبدیل شده، کتاب «کودتای ایرانی» را شکل داده‌اند. مقاله‌ اول، به ایجاد، گسترش و فعالیت‌های شبکه تی پی بدامن می‌پردازد که آمریکایی‌ها آن را به کمک عوامل ایرانی برای تبلیغات آشکار و پنهان علیه حزب توده و بعدتر جبهه‌ ملی ایران به راه انداختند.

مقاله‌ دوم، روایتی است از کودتا: ارزیابی‌های اولیه، رسیدن به این نظر که انجام کودتا ضروری است، طراحی‌های چند‌ باره کلیات و جزئیاتش، و نهایتاً شکست تلاش ابتدایی برای کودتا و به ثمر رسیدن تلاش بعدی. مقاله‌ سوم، گزارشی است از تلاش سرلشکر قرنی و همراهانش برای طراحی و اجرای کودتایی که در نطفه خفه شد و احتمال دخالت آمریکا در طراحی، اجرا و احتمالاً لو رفتن‌اش.

مقاله‌‌ چهارم، شرحی است از کودتای نوژه که مخالفان درون ارتش ایران طراحی کردند که در تابستان سال ۵۹ لو رفت. دو مقاله‌ دیگر با تکیه بر اسناد به جا مانده از سفارت آمریکا در ایران به این سؤال پاسخ می‌دهند که آیا در ایران بعد انقلاب اسلامی، آمریکا قصد سرنگونی نظام نوپا را داشت یا نه. نکته‌ حائز اهمیت، استفاده‌ نویسنده از بایگانی‌های اطلاعاتی ایالات متحد و بریتانیا و گفت‌و‌گو با افسران سی آی ای و وزارت خارجه‌ آمریکا برای نگارش این مقالات است.