ظرفیت بالای ادبیات اسارت در جلب مخاطبان جهانی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، احمد شاکری عضو هیات علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه در گفت‌وگویی، ضمن گرامیداشت فرارسیدن ۲۶ مرداد، سالروز ورود نخستین گروه آزادگان به کشورمان از ادبیات دفاع مقدس به عنوان غنی‌ترین گونه ادبی در تاریخ ادبیات پس از پیروزی انقلاب اسلامی یاد کرد و توضیح داد: گرچه در طول تاریخ معاصر رخدادهای برجسته‌ای پدید آمده‌اند که چه از نظر ابعاد و اهمیت موضوعی و چه از نظر اصالت و عمق معنایی و یا از حیث نوبودگی و غنای تجربی ظرفیت بالقوه‌ای برای شکل‌دهی گونه ادبیات متناظر با خود را داشته‌اند، با این وجود دفاع مقدس هشت ساله با تامین تمام این شرایط در طول چهار دهه گذشته به عنوان گونه‌ای پرمخاطب، نوآور، غنی و پیشتاز ظهور کرده است. تنوع موضوعی، تکثر شخصیتی و استمرار تجربی موجب شده تا این گونه در طول چند دهه به حیات خود ادامه داده و تکثیر یابد، به نحوی که باید آن را به عنوان کلان‌گونه شناسایی کرد که ریزگونه‌ها و ضد‌گونه‌هایی را در ضمن و ذیل خود جای داده و تعبیر مشهور «این جنگ یک گنج است» علاوه بر قابلیت تطبیق بر ارزش‌های تجربی و مضمونی دفاع مقدس در ساحت ادبیات نیز صادق و قابل اثبات است.

شاکری از اسارت به‌عنوان یکی از موقعیت‌های ممتاز و برجسته ادبیات دفاع مقدس یاد کرد و افزود: اسارت موقعیت شناخته‌شده‌ای در ادبیات و سینمای جنگ جهان است که آثار ارزشمند جهانی درباره آن نوشته و تولید شده است.

وی درباره ویژگی‌های ادبیات اسارت کشورمان توضیح داد: از جمله این ویژگی‌ها، شروع روایت‌گری آن پس از ورود اسراست. با آغاز ورود ازادگان به کشور در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ ادبیات اسارت که نتیجه روایتگری آزادگان است در انواع خاطره‌نگاری و داستان‌نویسی به صورت رسمی شکل گرفت. در دهه ۶۰ و تا پیش از بازگشت آزادگان تنها روایت‌های اندکی درباره اسارت نوشته شده که برخی از این داستان‌ها از جمله «نفر پانزدهم» نوشته مرحوم جهانگیر خسروشاهی به زندان‌های کومله در غرب کشور توجه دارند. البته امکان روایت از چنین تجربه‌ای در این دهه به صورت محدود وجود داشته چراکه در تبادل اسرا در غرب کشور که امری معمول بوده  زندانیانی آزاد می‌شده‌اند که می‌توانستند روایتگر ماجرای خود باشند.

شاکری تاخیر را جزو مشخصه‌های ادبیات اسارت عنوان کرد و گفت: شنیدن از راویان نیازمند امکان روایت است و این امکان تنها زمانی فراهم می‌شود که اسرا آزاد شوند. در نتیجه تاخیر روایت از زمان وقوع، شاهد تغییر شرایط برای ادبیات دفاع مقدس و مخاطبان این ادبیات هستیم. ادبیات جنگ و دفاع مقدس از شرایطی که در آن تولید می‌شود به صورت مستقیم تاثیر می‌پذیرد. به همین سبب در تقسیم‌بندی کلی می‌توان خصوصیات ادبیات دوره جنگ را از خصوصیات ادبیات دوره پس از جنگ تمایز بخشید. ویژگی دوره جنگ و ادبیات ان رعایت مصالح عمومی در کارکردهای ادبیات به نفع جنگ و دفاع مقدس است؛ اما ادبیات اسارت که در نتیجه بازگشت اسرا رسمیت و شیوع می‌یابد به دوره‌ای اختصاص دارد که قطعنامه ۵۹۸ پذیرفته شده و شرایط متفاوتی برای ظهور ادبیات دفاع مقدس رقم خورده است.

وی به عنصر مقاومت در ادبیات اسارت اشاره کرد و افزود: در این ادبیات شاهد کسانی هستیم که به واسطه فشارهای اسارت حقیقت ایمانی و باور انقلابی خود را بیش از موقعیت جنگ نشان می‌دهند و در نقطه مقابل کسانی را شاهد هستیم که با فراهم شدن زمینه به دشمن پناه می‌برند.

شاکری همچنین به برجستگی عنصر دشمن‌شناسی در ادبیات اسارت اشاره کرد و توضیح داد: در جبهه جنگ، مرزهای جغرافیایی حیطه زیست و عمل دشمن را از جبهه خودی جدا می‌کنند. دشمن در سویی و جبهه خودی در سوی دیگری قراردارد و ارتباط و گفت‌وگو به ندرت رخ می‌دهد. در نتیجه شناخت دشمن به نحو ضعیف‌تری محقق می‌شود در حالی که در ادبیات اسارت هم‌زیستی و هم‌مکانی و ارتباط شناخت عمیق‌تری از دشمن به دست می‌آید. به عبارت دیگر میزان شناختی که آزادگان در اردوگاه‌های ارتش بعث از دشمن پیدا کردند چندین برابر شناختی است که پیش از قرار گرفتن در این موقعیت در اختیار داشتند.

این منتقد ادبی به مولفه هویت در ادبیات اسارت نیز پرداخت و گفت: اسیر فردی است که از موطن خود جدا شده و زیست و رفتارش تحت ضابطه سخت‌گیرانه و ممانعت‌های بسیاری قرار دارد، بنابراین بسیاری از مولفه‌های هویت‌بخش از اسیر منع می‌شوند یا ظهوری نسبت به آنها نمی‌توان داشت. از سوی دیگر بخش عمده‌ای از عناصر هویت‌ساز این موقعیت در ذهنیت و خاطرات اسیر وجود دارند و اسیر تلاش می‌کند گذشته را حفظ و بازسازی کند و ابزارهای جایگزینی را برای حفظ هویت دینی، ملی و انقلابی خود بیابد.

وی همچنین ادبیات اسارت را ادبیات بیم و امید دانست و تصریح کرد: اسیر همواره در ذهن خود امید به بازگشت به وطن را زنده نگاه می‌دارد و لحظه لحظه اسارت با این امید ساخته و پرورده می‌شود. این مضمون به عنوان تجربه‌ای عمیق و مضمونی ناب در بسیاری از آثار ادبیات اسارت وجود دارد.

شاکری در پایان با تاکید بر اینکه ادبیات اسارت در نیل به زبان جهانی برای ارتباط‌گیری با مخاطب غیرهم‌وطن یا غیرهمزبان یا غیرهم‌عقیده دست گشاده‌تر و ظرفیت‌های بیشتری دارد، گفت: نفس موقعیت اسارت، اثبات کننده حقی برای فرد اسیر است زیرا زندگی عادی از او سلب شده است. بنابراین بعد فطری ادبیات اسارت می‌تواند مخاطبان بیشتری را جذب و با مضامین این زیرگونه همراه کند.