امام باقر و خیزش تمدن اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آگاهی از معارف دینی و علوم بشری در راستای هدایت تشریعی، احیاء تفکر اسلامی و فرهنگ غنی اسلامی به منظور اداره امور مسلمین در ابعاد فردی و اجتماعی، لازمه مقام امامت است و حضور علمی امامان باقر(ع) در عصر خود و بی نقص بودن نظریات ایشان و آشکار نمودن علوم خود، حاکی از آن است که سایر امامان(ع) به اندازه ایشان فرصت و موقعیت مناسب پیدا نکردند تا فرهنگ و تمدن ناب اسلامی را تبیین نمایند.

امامان معصوم(ع) پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) که فرهنگ و تمدن اسلامی را پایه ریزی فرمود، در طول حیات پربرکت خویش - با توجه به مقتضیات زمانی موجود - در شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی نقش تأثیرگذاری را ایفا کردند که در این میان، امامان معصوم(ع) قبل از امام باقر و امام صادق(ع) زمینه ها و بسترهای مناسب را برای امامان بعدی از خود (امام باقر و امام صادق  علیهما السلام) فراهم نمودند.

نقش امام باقر در حفاظت از تمدن اسلامی

از مهمترین عناصر شکوفایی تمدن اسلامی، تلاش های علمی و تربیت نسلی عالم برای حفظ و رونق تمدن اسلامی است و اگر تلاش های علمی ائمه معصوم(ع) بویژه حضرت امام باقر(ع) از بُعد علمی تمدن سازی اسلامی جدا شود، قطعاً این تمدن با چالش بزرگی مواجه خواهد شد؛ چراکه ابعاد تاثیرگذاری علمی اهل بیت(ع) و دانش آنان در رونق و شکوفایی تمدن اسلامی بسیار مهم و قابل توجه بوده است.

یکی از وجوه مهم و کارکرد مهم امام باقر(ع) در راستای حفظ تمدن اسلامی، تربیت شاگردان، ترویج دهندگان، حافظان و میراث داران این علوم می باشد که امام باقر(ع) در این زمینه تلاش های سترگ و قابل توجه ای داشته است که این مهم نیازمند بررسی و تحقیق بیشتری است و در این مجال نمی گنجد و در این نوشتار تنها به گوشه ای از آن اشاره می کنیم.

با این که آغاز امامت حضرت باقر(ع) با خلافت ولید بن عبدالملک(م ۹۶) همراه بود و در شرایط نامساعد اجتماعی قرار داشت؛ اما توانست نهضتی علمی را پایه گذاری کند که تا آن زمان در اسلام بی سابقه بود و در آن دورانی که معارف پرارج اسلام به دلیل ممنوعیت نشر احادیث می رفت که کم کم به دست فراموشی سپرده شود[1]. امام با دوراندیشی و تحمل مشکلات بسیار و با جنبش علمی دامنه داری که پدید آورد، توانست مقدمات تأسیس یک دانشگاه بزرگ اسلامی را پی ریزی نماید و معارف والای اسلام را به سراسر جامعه اسلامی برساند؛ دانشگاهی چهار هزار نفره که در زماني تأسيس شد كه حكومت اموي از همه سو دچار خطر شده بود.

امام باقر(ع) با این اقدامات، یک نوع خیزش علمی و فرهنگی را در جهان اسلام شروع کرد که بستر یک نهضت فرهنگی بنیادین شد و ثمرات شکوهمند آن در دوره های بعدی به خوبی نمایان شد.

در جلسات درس امام باقر(ع) همواره صدها تن از نقاط مختلف، براي فراگيري فقه، حديث، تفسير، لغت و ديگر علوم شرکت می کردند و از شهرهایی مثل كوفه، بصره، واسط و حجاز افرادي را به دانشگاه اهل بيت گسيل مي داشتند که نتیجه این فعالیت ها این شد که علماء و راويان بزرگي از دانشگاه اهل بيت(ع) فارغ التحصيل شدند

از معروف ترین یاران و شاگردان امام باقر(ع) علاوه بر جابربن یزید و ابان بن تغلب، می توان از افرادی همچون ابوحمزه ثمالی، حُمران بن اَعْیَن، محمد بن مسلم ثَّقفی، زُرارة بن اَعْین، معروف بن خرّبوذ، بُرَیْد العِجْلی، ابوبصیر اسدی و فُضیل بن یَسار نیز نام برد.

امام باقر و احیای تمدن اسلامی

هر چند سیاست جلوگیری از تدوین احادیث نبوی(ص) با شعار «کافی بودن قرآن» پیش می رفت، اما از عمل به قرآن خبری نبود و فقط از آن به صورت ابزاری برای جلوگیری از نشر معارف اهل بیت علیهم السلام و زنده شدن نام آنها استفاده می شد. کتاب خدا به ابزاری برای دست یابی به اغراض سیاسی و سرکوبی پیروان اهل بیت(ع) با تأویل و تفسیر به رأی، به ابزار سرکوبی مخالفین تبدیل شده و در واقع، قرآن در انزوای شدید بود؛ اما امام باقر (ع) در جایگاه بهترین مفسّر قرآن کریم با بازگو کردن تفسیر درست آیات، بسیاری از ابهام ها را زدود و مشت مخالفین و سودجویان را باز کرد.

ایشان همواره برای به اثبات رسانیدن مدّعاهای خود از آیات قرآن بهره می جست و کلام خدا را گواه بر سخن خویش می گرفت و می فرمود: «هر چه را می گویم از من سؤال کنید در کجای قرآن آمده است تا آیه مربوط به آن را برایتان تلاوت نمایم»[2] امام باقر(ع) به اندازه ای بر آیات قرآن تسلط داشت که «مالک بن اعین جهنی» شاعر هم عصر امام درباره او این گونه سروده است: «اگر مردم در صدد جست وجوی علوم قرآن برآیند، باید بدانند که قریش بهترین دانای آن را دارد و اگر امام باقر(ع) در علوم قرآنی لب به سخن گشاید، فروع زیادی برای آن ترسیم خواهد نمود...[3]

بی شک اقدامات علمی امام صادق(ع) در حیات ارزشمندشان مرهون وضعیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منحصر به فرد آن عصر و اقدامات امام محمد باقر(ع) در راستای اعتلای فرهنگی، تمدنی و زمینه سازی برای تأسیس دانشگاه بزرگ جعفری بود که به گواهی مورخان و محققان اسلامی، امام باقر(ع) در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی در آن مقطع حساس تاریخ اسلام، نقش بسیار مهمی داشت.

[1] . قیومی اصفهانی، ۱۳۸۱، ص 10.

[2] . طبرسی، ۱۴۱۷، ج 2، ص 169.

[3] . ابن عنبة، ۱۳۶۲، ص 195. ‫شیخ مفید، ۱۳۸۰، ج 2، ص 226.