از خدا جوییم توفیق ادب

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، امر تربیت یکى از مهمترین زمینه‏ها در مناسبات انسانى است. در آموزه‌های اسلامی نیز تربیت و تزکیه حتی مقدم بر تعلیم گشته و این نشان از اهمیت تربیت و تزکیه در تعالیم اسلامی دارد. از این رو یکی از وظایف مهم حکومت اسلامی فراهم کردن شرایط برای تربیت و رشد و تعالی جامعه اسلامی است.

تعریف تربیت

تربیت به معنای پروردن است و با ایجاد دگرگونی به منظور دستیابی به کیفیت مطلوب، حاصل می شود، و با عینیت بخشیدن به کمالات بالقوه به طور تدریجی به دست می اید. اگر پدیده ای جاندار و قابل رشد را، از صورت و حالت نامطلوب به سمت کیفیت مطلوب یا بهتر، کمال بخشیدیم، می گوییم او را تربیت کرده ایم، و استعدادهای بالقوه ان را، برای کمال فعلیت بخشیده ایم.

بر اساس این تعریف، موضوع قابل تربیت، پدیده های قابل رشد و تکامل پذیری چون انسان ها، حیوانات و گیاهان می توانند باشند و درغیر این موارد کاربردی ندارد؛ زیرا اشیایی که تمام کمالات بالقوه انها فعلیت یافته یا فاقد کمالات بالقوه اند تربیت هم نمی پذیرند. به همین دلیل است که واژه تربیت در مورد انسان و حیوان و روییدنی ها که رشد و نمو محسوس دارند، به کار می رود و در هر کدام از این موارد نیز معنای خاصی دارد. در مورد انسان، تربیت به معنای رشد گرایش های متعالی واخلاق نیکو و فعلیت یافتن کمالات بالقوه نفسانی است و درباره حیوانات، رشد غرایز یا عادت دادن انها به کاری است که مورد نظر تربیت کننده است و در مورد گیاهان، رشد وباروری بیش از حد معمول مراد است که با ایجاد اوضاع مناسب صورت می گیرد.

تعلیم و تربیت از منظر اسلامی

در اسلام و منابع اسلامی به تربیت به معنای عام آن از همان ابتدای ظهور این دین مقدس الهی اهمیت فوق‌العاده‌ای داده شده است.

انسان موضوع تربیت و یکی از اساسی‌ترین موضوعات مطالعاتی این علم محسوب می‌شود. چرا که تربیت را «فراهم آوردن زمینه برای پرورش دادن و به فعلیت رساندن تمام استعدادهایی می‌داند که خداوند بالقوه در نهاد او به ودیعت نهاده است.»(مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، صدرا، تهران، ص۷۷.)

این انسان تنها به وسیله کسی می‌تواند به درستی شناسانده شود و سپس تربیت گردد که خود خالق اوست. لذا بهترین منبع مطالعه انسان و علم انسان‌شناسی، منابع متصل به وحی الهی، یعنی قرآن و روایات می‌باشد. در منابع اسلامی به این نکته مهم تذکر داده شد که زمام تربیت انسان باید به دست کسی باشد که از رمز و راز او و زوایای آشکار و پنهان و ابعاد مختلف وجودی‌اش، حتی از خود آدمی آگاه‌تر است. کسی که گل وجودش را سرشته، خمیر مایه فطرتش را به دست خویش آفریده باشد، در آن از روح خود دمیده، عقل، ‌عاطفه، وجدان و معنویت‌خواهی را در ذاتش نهاده و همیشه با او می‌باشد که: و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن اقرب الیه من حبل الورید.

در منابع اسلامی آنچه هدف ارسال رسل و بعثت انبیاء الهی (علیهم‌السّلام) شمرده شده است، تربیت انسان و انسان‌سازی و به فعلیت رساندن تمام گنجینه‌ها و استعدادهای نهفته در درون وی بوده است. هدف از آفرینش انسان و تربیت او جز این نمی‌تواند باشد. اتفاقاً در قرآن خداوند نیز به عنوان مربی انسان معرفی شده است.

 مهمترین عناصر در یک نظام تربیتی عبارتند از: اهداف، مبانی، اصول، شیوه‌ها، خط مشی‌ها، و روش‌های تربیتی، ‌که بخش زیادی از آن در منابع اسلامی آمده است، بقیه امور از قبیل، راهبردها، وسایل و ابزار، تکنیک‌ها و فنون، در تعلیم و تربیت اسلامی از جهت منابع علمی تنوع بسیاری مشاهده می‌شود. قرآن کریم و روایات، منابع بسیار غنی و عمیقی در جهت استخراج و استنباط بسیاری از مسائل مربوط به تعلیم و تربیت به حساب می‌آیند.

فلاسفه و مربیان مسلمان تعلیم و تربیت با استفاده از منابع غنی و پایان ناپذیر وحی و میراث گرانقدر انبیاء الهی و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) آثار گرانسنگی را از خود در تربیت به یادگار گذاشته‌اند. منابع موجود در این زمینه که از قدیم توسط فلاسفه و مربیان مسلمان تعلیم و تربیت به نگارش درآمده، می‌تواند شاهد این مدعا باشد.

تربیت و تزکیه در دیدگاه امام خمینی (ره)

حضرت امام خمینی همواره در سخنان خود هنگامیکه به مسائل تعلیم و تربیت اشاره می فرمایند بر یک شرط اساسی بعنوان لازمه تعلیم و تربیت اسلامی تأکید می نمایند. ایشان عقیده داشتند در آموزش نسل جوان در زمینه های مختلف علوم، اولین مسئله ای که باید مورد توجه اولیای آموزشی باشد، اینست که سعی کنند در ابتدا روح جوانان را از هر گونه پیرایه دور کنند و آنها را به تهذیب نفس علاقه مند سازند.

حضرت امام در مورد تزکیه و تعلیم و تربیت با بیان اینکه تعلیم و تربیت یک موهبت الهی است، اینطور می فرمایند:

 «خدای تبارک و تعالی در مورد تزکیه و تعلیم و تربیت، آموزش و پرورش با تعبیر منت گذاشتن بر مردم، می فرماید: «منت گذاشت و پیغمبر را برای آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذکر می فرماید، و یزکیهم ... اول تزکیه است.»

حضرت امام سپس در بیان اینکه تزکیه مقدم بر هر امری حتی آموزش است، بیان می دارند:

 «تزکیه قبل از تعلیم و تعلم است (یزکیهم). پیغمبر آمده است اینها را تزکیه بکند، پرورش بدهد، نفوس را مهیا کند و بعد (یعلمهم الکتاب و الحکمة)، بعد تعلیم کتاب و حکمت بکند که اگر کتاب و حکمت با پرورش توام نباشد و با تزکیه توام نباشد و موجودی که از آن بیرون می آید همین موجوداتی باشد که در مجلس سنا و در مجلس شورای قبل از انقلاب بود.»(سخنرانی در جمع نخست وزیر نمایندگان مجلس 6 / 8 / 59.)

تربیت وتزکیه از منظر امام خامنه‌ای

این بعثت در واقع دعوت مردم به عرصه‌ی تربیت عقلانی و تربیت اخلاقی و تربیت قانونی بود. اینها چیزهائی است که زندگیِ آسوده و رو به تکامل انسان به آنها نیازمند است.(...)

حلم، اخلاق است. در آیه‌ی قرآن هم «یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة» تزکیه را جلوتر می‌آورد. این، تربیت اخلاقی است. امروز ما نهایت نیاز را به این تربیت اخلاقی داریم؛ هم ما مردم ایران، جامعه‌ی اسلامی در این محدوده‌ی جغرافیائی، هم در همه‌ی دنیای اسلام؛ امت بزرگ اسلامی، جوامع مسلمان. این‌ها نیازهای اول ماست.

بعد به دنبال آن تربیت قانونی است، انضباط قانونی. اولْ‌عامل به همه‌‌ی احکام اسلام، خودِ شخص نبی مکرم اسلام بود. از قول ام‌المؤمنین عایشه نقل شده است که سؤال کردند راجع به پیغمبر – اخلاق پیغمبر، رفتار پیغمبر – گفت: «کان خلقه القرآن»؛ اخلاق او، رفتار او، زندگی او، تجسم قرآن بود. یعنی چیزی نبود که به او امر کند، خود او از آن غافل بماند. اینها همه‌اش برای ما درس است؛(۲۹/۰۴/۸۸)

تربیت جامعه از وظایف دولت اسلامی

يكي از شئونات اساسي و مهم دولت اسلامي فراهم نمودن زمينه‌ها و بسترهاي تعليم و تربيت جامعه مي‌باشد. به عبارت ديگر خرده‌نظام تعليم و تربيت جزء لاينفك از نظام سياسي اسلام است و يكي از حقوق حقه مردم مي‌باشد كه دولت اسلامي بايد در اداي آن سعي و اهتمام داشته باشد زيرا در انديشه سياسي اسلام آنچه باعث برقراري رابطه وثيق بين مردم و كارگزاران حكومت مي‌شود، توجه به حقوق و تكاليف في‌ما‌بين است، از اين رو يكي از دستوركارهاي مهم حكومت اسلامي بايد در كنار ساير موضوعات اساسي جامعه نظير امنيت و اقتصاد و سياست و. . . توجه به مقوله آموزش و تربيت همگاني جامعه باشد.

در همين رابطه در فرمايشي از حضرت علي (ع) كه در ايام خلافت حضرتشان خطاب به مردم كوفه ايراد فرمودند، مي‌خوانيم: ايّها النّاس انّ لى عليكم حقّا و. . . فاما حقكم على تعليمكم كيلا تجهلوا و تاءديبكم كيما تعلموا (نهج البلاغه: خطبه 34)

اي مردم! از حقوق شما بر من آموزش دادن به شماست تا در جهالت و ناداني نمانيد و تربيت شماست تا راه و رسم زندگي بياموزيد.

در فرمايش اخير چند نكته قابل توجه وجود دارد:

1- حضرت علي (ع) معلم بودن را نه از اختيارات بلكه از تكاليف و وظايف حاكميتي در قبال جامعه و آموختن را از نيازهاي مردم در جهت رشد و به كمال رسانيدن خود مي‌دانند.

2- اين وظيفه محدود به زمان و شرايط خاصي نيست بلكه فرآيندي دائمي است زيرا اقتضائات هر جامعه‌اي در طول زمان دچار تغيير و تحول مي‌شود و نيازهاي بديع در پي آن بايد آموزش و تربيت جديدي در پي داشته باشد، لذا آموزش و تربيت تحت هيچ شرايطي تعطيل‌بردار نيست.

3- نكته آخر اينكه عدم توجه به حقوق مردم كه از جمله آنها تعليم و تربيت مي‌باشد، به تصور اينكه ديگر مردم نيازي به آموزش و تربيت ندارند، عين مخالفت با مردم‌سالاري است نه پايبندي و توجه به آن. نامساعد و ناكارآمد بودن شيوه‌ها و روش‌هاي آموزشي و نتايج نامطلوب آن نبايد سبب زير سؤال بردن اصل تعليم و تربيت شود، لذا دولت محترم بايد با استفاده از ظرفيت‌هاي موجود در راستاي رشد و گسترش و رفع موانع موجود برسر راه آموزش و تربيت همگاني قدم بردارد و جايگاه معلمي مدبر و دلسوز را براي خود مغتنم بشمارد.

آموزش و پرورش مهمترین نهاد تربیتی

بی تردید اموزش و پرورش به عنوان نهادی که مسیولیت تعلیم و تربیت بیش از 18 میلیون دانش اموز را بر عهده دارد، برای کارکرد مطلوب نیازمند شیوه های نوین است، اموزش و پرورش در تربیت دانش‌آموزان باید از ابزار جدید و نوین و متناسب با شرایط روز استفاده کند.

تربیت و شیوه های تربیتی باید در دل و جان اموزش نهفته شود، کلاس اموزشی باید تربیتی باشد به این معنا که مربی باید بداند از این بحث علمی که اموزش می دهد، تربیت را به گونه ای در ان بگنجاند که در رفتار دانش اموزان دیده شود و تاثیر خود را بر جای بگذارد.

با توجه به رسالت عظیم معلمان است که امام راحل(ره) شغل معلمی را به شغل انبیا تشبیه می فرمایند. به راستی ان که بیش از هر کس در حیات معنوی انسان موثر است، معلم و مربی است و ان کسی که در ضلالت و گمراهی انسان موثر است باز هم معلم و مربی است. با توجه به همین نقش است که حضرت امام(ره) می فرمایند: (اگر چنانچه در اموزش و پرورش، یک بچه ای فاسد از کار درامد، یک بچه ای با اخلاق شیطانی تربیت شد، این بچه امکان دارد که یک کشور را تباه کند، یک انسان های زیادی را تباه کند و تمام شما که مشغول این شغل عظیم هستید، در تمام انها، هم در خوبی هایشان و هم در بدی هایشان شریک هستید. گاهی شریک جرمید و گاهی شریک نورانیتی که شما ایجاد کردید).

لزوم اجرای سند تحول

سند تحول آموزش و پرورش، ۱۰ سال پیش از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین و ابلاغ شد. اما با گذشت ده سال هنوز ده درصد این سند هم اجرا نشده است. یکی از تاکیدات کلان سند تحول، بحث تربیت است.

با توجه به اهمیت سند تحول مقام معظم رهبری هرساله تاکید ویژه بر اجرای آن داشتند از جمله ایشان در این رابطه می فرمایند: «سند تحول باید برای همه سطوح آموزش و پرورش، به روشنی و جذاب تبیین شود تا همه مدیران و معلمان برای اجرای دقیق آن انگیزه پیدا کنند.

تربیت انسانی موحد، مومن، معتقد به معاد و آشنا و متعهد به مسئولیت‌ها و وظایف در برابر خدا، خود، دیگران و طبیعت، حقیقت‌جو و عاقل، عدالت‌خواه و صلح‌جو، ظلم‌ستیز، جهادگر، شجاع و ایثارگر و وطن‌دوست، مهرورز، جمع‌گرا و جهانی‌اندیش، ولایت‌مدار و منتظر و تلاشگر در جهت تحقق حکومت عدل جهانی، با اراده و امیدوار، خودباور و دارای عزت نفس، امانتدار، دانا و توانا، پاکدامن و با حیاء، انتخابگر و آزادمنش، متعلق به اخلاق اسلامی، خلاق و کارآفرین و مقتصد و ماهر، سالم و بانشاط، قانون‌مدار و نظم‌پذیر و آماده ورود به زندگی شایسته فردی، خانوادگی و اجتماعی براساس نظام معیار اسلامی از جمله هدف‌های کلان این سند است.»