اگر پژوهش در حوزه پویا نباشد با کاهش تأثیرگذاری در جامعه علمی مواجه می شویم

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، دومین نشست علمی با عنوان «مسئله محوری در پژوهش‌های حوزوی، اضلاع، ابعاد و بایسته‌های آن» در سالن قائم‌مقام مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه برگزار شد.

بر اساس این گزارش، حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند، عضو هیئت علمی و قائم‌مقام فرهنگستان علوم اسلامی قم در این نشست به ارائه بحث خود پرداخت و گفت: پژوهش قلب تپنده حوزه‌های علمیه محسوب می‌شود.

وی در ادامه با بیان اینکه پژوهش مقدمه آموزش و آموزش مقدمه تبلیغ است، افزود: از این‌رو توفیق حوزه علمیه در تبلیغ و کاربست معارف اسلامی و نیز فرهنگ‌سازی بر اساس معارف اهل‌بیت، به نیروی انسانی تربیت یافته وابسته است و پرورش نیروی انسانی به تأمین محتوای مناسب برای این پرورش.

حجت‌الاسلام پیروزمند اظهار داشت: در صورت عدم پویایی پژوهش در حوزه علمیه تربیت نیروی انسانی متناسب با شرایط نوپدید اتفاق نیفتاده و حوزه علمیه با افت علمی و به تبع کاهش تأثیرگذاری در جامعه علمی مواجه خواهند شد.

چیستی مسأله

وی ادامه داد: باید در مسئله یابی تحقیقات حوزوی، مسائل را به ناهنجاری‌ها و معضلات محدود ننمود و با نگاهی آینده‌نگرانه به مسائلی که ممکن است در حال حاضر اولویت نداشته اما با نگاه آینده‌نگرانه اولویت یابند نیز پرداخت.

قائم‌مقام فرهنگستان علوم اسلامی قم خاطرنشان کرد: حوزه علمیه صرفاً نباید پاسخگوی مسائل مستحدثه بوده و می‌بایست افزون بر این با نگاهی تحول‌آفرین در جهت اقامه دین به استقبال بلکه به تعریف مسائل آینده برود، یعنی به تلاش برای جهت‌دهی به مسائل آینده بر محور تمدن نوین اسلامی بپردازد.

وی ادامه داد: کار ویژه و اصلی حوزه‌های علمیه پرداختن به مسائل از موضع و نظر دین و به‌طور مشخص کتاب و سنت و عقل قطعی است، بنابراین آنچه حوزه علمیه را در پرداختن به مسائل متمایز می‌نماید تأکید بر خاستگاه اسلامی در شناخت مسئله و حل مسئله است.

ضرورت مسأله محوری

این پژوهشگر حوزوی با اشاره به این‌که در صورت کم‌توجهی به مسئله محوری و نیز فرایند ایجاد و تغییر مسائل، حوزه علمیه و جامعه و در مرحله بعد مذهب آسیب خواهد دید، یادآور شد: در صورت پاسخگو نبودن حوزه علمیه یا تأخیر در پاسخگویی یا ضعف در پاسخگویی، حوزه‌های علمیه با خطر انزوای علمی و انزوای در مرجعیت اجتماعی مواجه خواهند شد.

وی ادامه داد: این ضعف حوزه علمیه به بقای انقلاب لطمه زده و باعث تضعیف عقبه علمی و تئوریک انقلاب اسلامی خواهد شد، یعنی به همان میزان مسائل انقلاب اسلامی و حل آن از فرهنگ و مذهب فاصله می‌گیرد.

حجت‌الاسلام پیروزمند تصریح کرد: در صورت انزوای دین و تضعیف انقلاب باید انتظار غلبه دین حداقلی را بر جامعه اسلامی داشت، آن‌هم در شرایط و عصری که به برکت انقلاب و رهبری امام رضوان‌الله علیه اسلام سیاسی و اجتماعی جای خود را به اسلام فردی داده است.

اهمیت مسئله محوری

وی با بیان دستاورد مورد انتظار در پویایی پژوهش‌های حوزوی بیان داشت: احراز حجیت در نتایج پژوهشی، به معنای امکان احراز اسلامیت دستاوردهای علمی. در غیر این صورت حوزه علمیه نقطه مزیت خود را از دست داده و ممکن است حتی به انحراف فرهنگی مواجه شود.

این پژوهشگر حوزوی ادامه داد: نظام پژوهش حوزه باید به‌گونه‌ای باشد که تحقیقات انجام گرفته در سازمان حوزه و نهاد حوزه علمیه در موضوعات مختلف و توسط شخصیت‌های حقیقی و حقوقی مختلف، مؤید یکدیگر بوده و تناقض و تعارض با هم نداشته باشد.

وی ابراز داشت: سومین دستاورد مورد انتظار از نظام پژوهش حوزه علمیه که اهمیت آن را مضاعف می‌کند، کارآمدی نظام پژوهش حوزه است؛ کارآمدی یعنی پیش برنده بودن در مسیر پیشرفت اسلامی ایرانی و در مسیر اقامه اجتماعی دین.

چگونگی مسئله محوری

حجت‌الاسلام پیروزمند با اشاره به الگوهای مسئله شناسی، مدیریت راهبردی پژوهش با محوریت مسئله و الزامات مسئله محوری در حوزه علمیه اظهار داشت: ازآنجاکه جامعیت دین در پرداختن به سه نظام باورها یا اعتقادات، نظام ارزش‌ها یا اخلاقیات، نظام رفتارها یا تکالیف یا اعمال است؛ بنابراین جامعیت مسائل حوزوی در صورتی احراز می‌شود که به صورت متوازن و پایدار و روزآمد به این سه رکن از موضوعات هم زمان بپردازد.

وی با تبیین سطوح مسائل از منظر مبنایی، روشی و مصداقی خاطرنشان کرد: معمولاً مسائل پژوهش به صورت یکسان و در عرض یکدیگر دید شده و معطوف به مصادیق خاص در ناهنجاری‌های نوپدید یا سنتی است. مثلاً شبهه اعتقادی شر یا مسئله تبیین تقوای اجتماعی و یا مراقبت بر حرمت ربا در رفتار اقتصادی. اما در الگوی پیشنهادی پیش‌بینی می‌شود که مسائل در سه سطح فوق قابل‌تمایز باشند.

قائم‌مقام فرهنگستان علوم قم ابراز داشت: جامعه سازی، نهاد _ سازمان سازی و فرد سازی از آثار حل مسائل است که انتظار می‌رود در حل مسائل به پاسخگویی نیازهای معطوف به آن‌ها نائل شده باشیم.

وی با اشاره به الگوی مدیریت راهبردی پژوهش با محوریت مسئله ادامه داد: برای دستیابی به الگوی مدیریت راهبردی نظام پژوهش، مؤلفه‌هایی همچون فرایند مدیریت مسئله، عوامل مدیریت مسئله و نتایج مدیریت مسئله، ارائه شود.

این پژوهشگر حوزوی فرایند مدیریت مسئله را شناخت مسائل، حل مسئله و کاربست حل مسئله دانست و گفت: عوامل مدیریت مسئله به عواملی همچون عوامل درون حوزوی، عوامل برون حوزوی نزدیک (مربوط به محیط نزدیک یا موافق با حوزه علمیه)، عوامل برون حوزوی دور (مربوط به محیط دور یا معارض با حوزه علمیه) تقسیم می‌شوند.

وی ادامه داد: در عوامل درون حوزوی علاوه بر فرد، مراکز پژوهشی و نهاد حوزه نیز نقش‌آفرین هستند، در محیط بیرونی موافق، علاوه بر رهبری انقلاب، در رتبه بعد قوای سه‌گانه و در ذیل آن‌ها دستگاه‌های و سازمان‌ها و رسانه‌ها نیز تأثیرگذار هستند، در محیط دور و معارض نیز علاوه بر دستگاه‌ها و بنیادها، رسانه‌ها و متفکران جبهه معارض از جمله عوامل تأثیرگذار محسوب می‌شوند.

الگوی مدیریت راهبردی پژوهش مسئله محور

حجت الاسلام پیروزمند نتایج مدیریت راهبردی را در سه محور فهم مسائل، تفاهم پیرامون مسائل و تعاون پیرامون مسائل قابل تفکیک دانست و افزود: مدیریت راهبردی نظام پژوهش می‌بایست حداقل این سه دستاورد را برای جامعه علمی و حوزوی به ارمغان آورد و زمینه‌های آن را تسهیل کند:

الزامات ساماندهی نظام پژوهش مسئله محور

وی تربیت نیروی انسانی پژوهشگر و متفکر را یکی از الزامات ساماندهی نظام پژوهش مسئله محور دانست و تصریح کرد: نظام پژوهشی برای هر بخش از مسائل و یا هر مرحله از پرداختن به مسئله، اتکا تمام‌عیاری به نیروی انسانی توانمند دارد.

این پژوهشگر حوزوی ادامه داد: پرورش چنین نیروی انسانی به سرعت اتفاق نمی‌افتد و به‌ویژه اینکه تربیت پژوهشگر نسبت به تربیت مدرس و مبلغ دشواری بیشتری دارد و از جذابیت کمتری برای حوزویان نیز برخوردار است، به دلیل اینکه کمتر پشتیبانی می‌شود و از منزلت علمی کمتری دارد، همچنین و از دوام و ثبات کمتری نیز پیروی می‌کند.

وی پرداختن به فناوری را از دیگر الزامات ساماندهی نظام پژوهش مسئله محور دانست و تأکید کرد: ایجاد بانک توسعه اطلاعات یکی از ضروریات کار است؛ بانک توسعه اطلاعات مورد نظر صرفاً به ذخیره‌سازی اطلاعات تولید شده در حوزه علمیه نمی‌پردازد بلکه بر اساس نرم‌افزار حاکم بر آن، امکان ساماندهی اطلاعات و برقراری نسبت بین اطلاعات و بهینه‌سازی اطلاعات را نیز فراهم می‌کند.

قائم‌مقام فرهنگستان علوم اسلامی قم تصریح کرد: یکی دیگر از زیرساخت‌های لازم برای مسئله محوری نافع در نظام پژوهش حوزه، ایجاد سامانه شبکه تحقیقات در حوزه علمیه است که طی آن‌همه اشخاص حقیقی و حقوقی نقش و سهم خود را در نظام پژوهش حوزه تأمین‌شده بیابند، به خوبی دیده شوند و از نتایج تلاش علمی آن‌ها استفاده به هنگام صورت پذیرد. ضمن اینکه از این طریق امکان احراز انسجام مدیریت و کارآمدی تحقیقات نیز پدید خواهد آمد.

وی ادامه داد: ایجاد مراکز میانجی یا شتاب دهنده از دیگر الزامات است؛ این مراکز بین حوزه علمیه و دستگاه‌های حاکمیتی در بیرون حوزه علمیه قرار می‌گیرند. به دلیل اینکه امکان حضور مستقیم حوزویان یا اطلاع‌یابی مستقیم حوزویان از شرایط محیطی کمتر فراهم می‌شود بنابراین لازم است تا دستگاه‌هایی با ماهیت حوزوی اما متصل به شرایط عینی و جهانی با رصد تحولات بتوانند بازتاب تحولات عینی را در مسئله‌سازی برای حوزه و بازتاب تحولات پژوهشی را در مسئله‌سازی و حل مسئله برای سایر دستگاه‌های علمی و اجرایی، تعقیب کنند.

حجت‌الاسلام پیروزمند در پایان گفت: الزام سوم فراهم آمدن امکانات مالی و مادی است. طبیعتاً پژوهش احتیاج به پشتیبانی مالی دارد و نباید انتظار داشت خودکفایی اقتصادی در امر پژوهش اتفاق بیفتد. هرچند این پشتیبانی می‌بایست هدفمند و مؤثر صورت گیرد.

باید به سمت مسأله یابی برویم

در ادامه این نشست آقای دکتر مجید طرقی، استاد و پژوهشگر حوزوی به ارائه نقد خود به این بحث پرداخت و گفت: لازم است در این بحث مفاهیم به صورت دقیق‌تر و متقن‌تر ارائه شود.

وی با اشاره به این‌که دنیا از شیوه‌های پژوهش کنونی عبور کرده است و به سمت مسأله محوری رفته است، افزود: در دنیا برای تعیین محتوای درسی دانش‌آموزان و این‌که چه محتوایی به آن‌ها بدهیم و چه آموزش‌هایی مورد نیاز آن‌ها است سه نظریه وجود دارد.

طرقی اظهار داشت: شیوه سابجکتیو محور(Subjective)، شیوه لرنینگ محور(learning) پرابلم محور(problem) سه شیوه‌ای است که در دنیا برای تعیین محتوای درسی دانش‌آموزان به کار می‌رود که محور اول و دوم کافی نیست و در مدل سوم بر اساس مشکلات اجتماعی همچون اعتیاد، ربا، تغذیه، سیگار و … محتواها ارائه می‌شود.

وی ادامه داد: مراکز پژوهشی را باید طوری اداره کنیم که مشکلات کشور را بتوانند حل کنند و اگر می‌خواهیم سیستم مسأله‌محوری را در حوزه اجرایی کنیم باید به سمت مسأله‌یابی برویم.

این پژوهشگر حوزوی در پایان گفت: اگر الگوهای آموزشی را تغییر ندهیم و به سمت آموزش‌های چند رشته‌ای و مسأله محوری نرویم نمی‌توانیم پاسخگوی نیازهای جامعه به ویژه جامعه دینی باشیم.

کاربردی سازی پژوهش‌های حوزوی مغفول واقع شده است

حجت‌الاسلام غلامرضا بهروزی لک، استاد علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم دیگر ناقد این بحث به صورت مجازی به طرح بحث و نقد خود پرداخت و گفت: تا زمانی که تغییر نگرش در حوزه و مدیریت حوزه نسبت به تربیت پژوهشگران رخ ندهد، این امر به درستی میسر نمی‌شود.

وی در ادامه افزود: در مدیریت راهبردی و نتایج مدیریت راهبردی اگر دقیق‌تر معنا کنیم شاید بهتر باشد، به‌طور مثال مکتب‌سازی برجسته شود و در بحث مکتب‌سازی باید گفتمان‌سازی صورت گیرد.

حجت‌الاسلام بهروزی لک با تأکید بر ضرورت آینده پژوهی اظهار داشت: در مدیریت راهبردی پژوهش‌ها نیازمند نقشه جامع علمی و نظام مسائل و آینده‌پژوهی این علم هستیم و باید آن را انجام بدهیم..

وی با اشاره به این نکته که پژوهش مقدمه آموزش و آموزش مقدمه تبلیغ است، ادامه داد: این موضوع که پژوهش مقدمه آموزش و آموزش مقدمه تبلیغ است نیاز به تبیین بیشتری دارد که به آن پرداخته نشده است.

نهادینه سازی و کاربردی سازی پژوهش‌های حوزوی در جامعه دینی مغفول واقع شده است، یعنی گاهی می‌شود پژوهش‌هایی انجام داد که کاربردی نباشد.