حوزه انقلابی؛ مستقل و پشتیبان علمی نظام

اشاره: انقلابی بودن و انقلابی ماندن را باید بیت الغزل فرمایشات رهبر معظم انقلاب در سالیان اخیر دانست. ایشان طی چند سال گذشته بارها در دیدارهای مختلف با گروه های حوزوی، بر لزوم حفظ و تقویت روحیه انقلابی در بین طلاب و روحانیان تاکید داشته اند.

رهبر معظم انقلاب 24 اسفندماه 94 برای نخستین بار در دیدار اعضای مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم از کلید واژه «حوزه انقلابی» استفاده کردند و هشدار صریح و دلسوزانه ای را نسبت به برخی انگیزه ها برای انقلاب زدایی از حوزه های علمیه مطرح کردند، هشداری که البته پیش از آن نیز با عبارات دیگری خطرش را گوشزد کرده بودند.

از آن روز تاکنون حدود چهار سال می گذرد و اکنون که در آستانه سالگرد این دیدار مهم و تاریخی هستیم اگر نگاهی به اقدامات و فعالیت های انجام شده در حوزه و مراکز و نهادهای حوزوی بیندازیم به طومار بلندبالایی از نشست ها، همایش ها و نیز اقدامات مشابه می رسیم که یک روی سکه آن لبیک حوزه و دغدغه مندی متولیان نسبت به این مطالبه و هشدار رهبری است، اما برخی روی دیگر سکه را تجاوب نمادین و لسانی و برخورد شعاری با موضوع می دانند، که البته نقد و ارزیابی این عملکرد مقصود و هدف این نوشتار نیست.

در این گزارش برآنیم تا به دغدغه ها و سؤالات مهمی بپردازیم، از شاخصه های طلبه تراز انقلاب اسلامی تا تبیین رابطه متقابل حوزه و حاکمیت، از آفات و آسیب هایی که ممکن است حرکت انقلابی را در حوزه های علمیه تهدید کند تا تبیین راهکارهایی برای صیانت و پاسداری از هویت طلبه و حوزه انقلابی.

برای درک بیشتر موضوع حوزه انقلابی و هشدار صریح رهبر معظم انقلاب، ابتدا باید شاخصه ها و معیارهای حوزه انقلابی را به درستی فهم کنیم؛ موانع، چالش ها و آسیب ها را مورد واکاوی قرار دهیم و در مرحله دیگر و مهم تر راهکارهای رسیدن به نقطه مطلوب در انقلابی گری را ترسیم کنیم.

ماهیت حوزه انقلابی در کلام امام، رهبری و بزرگان

در تعریف ماهیت حوزه انقلابی، اگر نگاهی به فرمایشات حضرت امام(ره)، رهبر معظم انقلاب و مراجع تقلید و علما بیندازیم، می توان حوزه انقلابی را حوزه ای با شاخصه هایی همچون «استکبار ستیز، حامی مظلوم، عدالت خواه، اهل مجاهدت در مسیر حق و ارزش ها، مردم دار و اهل فروتنی در برابر مردم، پایبند به اصول و ارزش ها، زاویه دار با سرمایه داران زالو صفت، متکی بر عقلانیت و سرسخت در برابر تحجر» توصیف کرد.

در نگاه امام، رهبری و بزرگان، حوزه انقلابی، حوزه ای معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری و پاسخگو به نیازها است که نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را در اختیار دارد، به مبانی فکری انقلاب و پاسداری از این شجره طیبه و ولایت فقیه معتقد و ملتزم است، اهل اقدام و عمل و حضور به موقع در صحنه ها و عرصه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است، خود را نسبت به نظام اسلامی و نیازهای آن مسؤول می داند، پیچیدگی های زمان را درک می کند، در برابر نفوذ به شدت حساس است؛ اما در عین حال اهل تعامل و پرچمدار وحدت و تقریب مذاهب اسلامی است.

شاخصه های روحانی و طلبه تراز انقلاب

بر همین اساس اگر بخواهیم شاخص های روحانی و طلبه تراز انقلاب را از کلام امام و بزرگان استخراج کنیم به لیست بلند بالایی برمی خوریم که عصاره آن را می توان این گونه تجمیع کرد:

ـ عالم و برخوردار از فضل علمی و اخلاقی

ـ با تقوا و بصیر

ـ خردمند و با حکمت

ـ مسؤولیت پذیر و زمان شناس

ـ برخودار از روحیه جذب حداکثری بویژه در مواجهه نسل جوان

ـ ساده زیست و با عزت نفس

ـ مردمی و دارای روحیه خدمت

ـ دارای روحیه کار دسته جمعی

ـ صبور و شکیبا در برابر مشکلات و ناملایمات

ـ با نشاط و امید و با برنامه و تاثیرگذار در جامعه

ـ اهل توکل و توسل و برخوردار از روحیه انس با قرآن و توسل به اهل بیت(ع)

و پایبند به شؤون طلبگی

در اندیشه امامین انقلاب اسلامی، نقش حوزه های علمیه و روحانیت در امتداد خط مقدس ولایت و امامت ترسیم می شود و بر همین اساس در طول تاریخ حوزه های علمیه در میدان ها و عرصه های مختلف حضور پیدا کرده و ایفاگر رسالت تاریخی و هویت ساز خود بوده اند.

رسالتی که با پیروزی انقلاب اسلامی و ارائه الگوی حاکمیت اسلام بر مبنای ولایت فقیه، حساس تر و سنگین تر از سایر دوره های نقش آفرینی روحانیت شده و حوزویان بایستی با حضور فعالانه در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و تبلیغی هم برای صیانت از کیان اعتقادات شیعه و هم پاسخگویی به شبهات و نیز مواجهه با افکار و اندیشه های مخرب و انحرافی برای هدایت و ارشاد جامعه مطابق آیه "نفر" که تبیین گر رسالت حوزه و مبنای شکل گیری حوزه های علمیه است اقدام کنند.

 تحقق این مهم البته نیازمند الزامات و ملاحظات متعددی است که توجه بیشتر و جدی تری را می طلبد؛ نگاهی به سیر تاریخی حوزه های علمیه از مرحله آغازین که به برپایی و شکل گیری حلقات درس در محضر ائمه اطهار(ع) برمی گردد تا مرحله سامان یابی و نضج در عصر امامین صادقین(ع) و تا دوران معاصر و شگل گیری حوزه های علمیه نجف، لبنان، عراق و ایران، نشان می دهد که مسؤولیت حساس و سترگ حفظ معارف اهل بیت(ع) و پاسداری از مکتب را تنها و تنها روحانیت به دوش کشیده است.

پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) و با پیشگامی و نقش آفرینی فعال مرجعیت و روحانیت، رسالت حوزه های علمیه و بویژه حوزه علمیه قم را نیز دچار تغییر کرد و حوزه وارد مرحله جدیدی از حیات طیبه خود شد؛ حرکتی که منشا اصلی آن هجرت آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم و نقش آفرینی فعال او و همراهانش بود.

پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی از سویی حوزویان را وادار ساخت تا هم برای تامین محتوایی و پشتیبانی تئوریک از این مولود با برکت، مبانی علمی لازم را در اختیار داشته باشند و نیز با توجه به گسترش مرزهای علوم اسلامی به مباحث نوپدید بپردازند و خود را برای مجاهدت همه جانبه به منظور پاسخگویی به نیازهای روز افزون آماده سازند.

حفظ و تقویت هویت انقلابی روحانیت، امری ظریف، حساس، مهم و نیازمند مراقبت و تدبر هم از سوی سیاست گذاران و تصمیم گیران و هم از سوی بدنه حوزه و طلاب است است؛ برای بررسی این اصل اساسی، باید ماموریت های حوزه و روحانیت را در عصر کنونی و در معیار اقامه اجتماعی دین در عرصه ملی و بین المللی سنجید.

با لحاظ این اصل مهم است که می توان انقلابی گری را درست تحلیل و فهم کرد و از آن به عنوان عاملی هویت ساز برای حوزه یاد نمود، البته باید توجه داشت که انقلابی گری تنها در ساحت کنش ها و رفتارهای هیجانی و احساسی و مشارکت سیاسی اجتماعی روحانیت در حکومت و دولت اسلامی خلاصه نمی شود و حوزه باید خود را برای مسؤولیت پذیری در اقامه اجتماعی اسلام آماده کند.

دیدگاه مراجع و علما درباره حوزه انقلابی و مؤلفه های آن

با شکل گیری انقلاب اسلامی، فرصت تجربه رویکرد حکومتی به فقه نیز ایجاد شد و بیش از هر زمانی فرصت برای نقش آفرینی علمای دین در امور اجتماعی و سیاسی فراهم شده است و اگر حوزه و روحانیت به درستی قدر این نعمت و موهبت را بدانند و خودشان را برای پاسخگویی به نیازهای جامعه اسلامی و جهان اسلام آماده سازند به یقین زمینه تعالی حوزه و حاکمیت نیز فراهم خواهد شد؛ فرصت و ظرفیتی فوق العاده ای که مورد اذعان و تصریح مراجع و علمای شاخص حوزه نیز قرار دارد.

بُن مایه اصلی حوزه انقلابی پاسخگویی علمی به نیازهای جامعه است

حضرت آیت الله مکارم شیرازی که همواره دغدغه اعتلا و سربلندی حوزه های علمیه و نظام اسلامی را داشته و در طول عمر با برکت خود آثار گرانبها و ارزشمندی در موضوعات مختلف تالیف کرده است در سالیان اخیر موضوع درس خارج فقه خود را نیز به مسائل جدید اختصاص داده و در سال تحصیلی جدید نیز در مسجد اعظم قم ابعاد مختلف امر به معروف و نهی از منکر را برای شاگردانش تبیین می کند.

این مرجع تقلید حوزه های علمیه را خاستگاه انقلاب و اساس آن را ارائه تولیدات علمی به منظور پاسخگویی به نیازهای جامعه می داند و می گوید: «در زمان مرحوم حضرت آیت الله بروجردی حوزه علمیه قم حداکثر حدود چهار هزار طلبه داشت، اما بعد از پیروزی انقلاب تعداد طلبه ها به دهها هزار نفر رسیده و آمار تولیدات علمی حوزه نیز روز به روز در حال افزایش است و این روند حرکت پویا و زنده حوزه ها را نشان می دهد».

حضرت آیت الله مکارم شیرازی بُن مایه اصلی حوزه انقلابی در شرایط کنونی، پاسخگویی علمی به نیازهای حاکمیت می داند و تاکید می کند: «حوزه ها همیشه در انقلاب خوش درخشیده اند و اکنون نیز باید ضمن پاسخگویی به شبهات و نیازها، خود را برای نقش آفرینی فعال تر آماده کنند».

او مقدمه این کار عظیم و مهم را تحول دقیق، سنجیده و صحیح کتب درسی ذکر و تاکید می کند: «باید این کار مهم بدور از هر گونه سطحی نگری و با حفظ تراث ارزشمند و سنت های کهن و ریشه دار حوزه اتفاق بیفتد. اهمیت حوزه نباید بر کسی پوشیده باشد؛ امام و رهبر معظم انقلاب فرزند حوزه علمیه هستند».

پدید آورنده انقلاب حوزه است و نگهبان آن هم باید روحانیت باشد

حضرت آیت الله صافی گلپایگانی از جمله مراجعی است که جان مایه سخنان او دغدغه حفظ ارزش های دینی و انقلابی است؛ او گرچه شاید با صراحت دیگران در این عرصه وارد نشود اما قرائن "ابلغ من التصریح" او حجت را بر همگان تمام می کند.

«رسالت روحانیت در شرایط کنونی بسیار مهم، حساس و سنگین است؛ روحانیت باید بر همه امور اشراف داشته باشند چراکه مساله اسلام و اهل بیت(ع) است و مهم این است که ما از این خط خارج نشویم؛ مردم به انقلاب اسلامی امید داشته و دارند و باید ببینند که روز به روز بر رونق اسلام افزوده می شود».

«روحانیان باید در مقام جبران کمبودها باشند و دل به مردم بدهند؛ آنها باید تذکرات لازم را ارائه دهند و هرکجا نصیحتی لازم است بگویند. پدید آورنده این انقلاب روحانیت بوده و نگهبان آن نیز باید روحانیت باشند؛ امیدواریم خداوند حوزه و نظام را از شر دشمنان دخلی و خارجی و بد اندیشان حفظ کند».

استقلال حوزه به معنای کناره گیری از نظام نیست

حضرت آيت الله نوري همداني که همواره به اتخاذ مواضع صریح، شفاف و انقلابی شهره است، بارها در دیدارها و سخنرانی های خود به تبیین ابعاد مختلف حوزه انقلابی پرداخته است. از نگاه این مرجع تقلید دشمن شناسی، بصیرت، استکبار ستیزی، حضور در صحنه، پاسخگویی به شبهات و دفاع همه جانبه از ولایت فقیه و آرمان های والای حضرت امام از مصادیق و شاخصه های مهمی است که می توان حوزه انقلابی را با آن سنجید.

او البته به نکته ای دقیق و ظریف اشاره می کند و هشدار می دهد که حوزه نباید وارد جناح بازی های سیاسی شود؛ تذکری که نشان دهنده عمق درک ملاحظات خاص انقلاب و حوزه های علمیه است. حضرت آیت الله نوری همدانی گرچه حفظ استقلال حوزه های علمیه از دولت را امری لازم برمی شمرد اما در عین حال تذکر می دهد که نباید بین استقلال حوزه و کناره گیری از مسائل نظام خلط کرد. «استقلال در حوزه‌های علمیه بدین معنا نیست که از نظام کناره‌گیری کنیم، مقصود این است که حوزه نباید دولتی باشد، اما حراست و پاسداری از معیارها و شاخص‌های نظام و انقلاب وظیفه ما بوده و هست. مردم به حوزه‌های علمیه توجه کردند و انقلاب را به وجود آوردند و امروز حوزه باید از این اصل پاسداری کند و انقلابی بماند.

بايسته هاي حوزه انقلابي از نگاه آيت الله سبحاني

حضرت آيت الله سبحاني از دیگر مراجعی است که نکاتی خواندنی درباره حوزه انقلابی بیان می کند. از نگاه حضرت آیت الله که مباحث اصولی و کلامی اش هر روز طلاب علوم دینی را سیراب می کند، حوزه علمیه مهد انقلاب و حضرت امام بنیانگذار انقلاب فرزند حوزه است.

او بایسته هایی را برای انقلابی ماندن حوزه بیان می کند و می گوید: «نخستين بايسته اين است که حوزه بتواند به معناي واقعي کلمه فقيه تربيت کند. بلاد ما در زمينه فقيه با کمبود شديد مواجه است. قدرت علمي حوزه هم در اصول و هم در فروع بايد محفوظ باشد و البته پيشرفت کند، فقاهت، مرجعيت و معنويت را بايد تقويت کرد».

تبليغ مکتب اهل بيت(ع) در خارج از کشور رسالت دیگر حوزه انقلابی از نگاه حضرت آیت الله سبحانی است، وظیفه ای که او تحقق آن را در گروه توجه به زبان عربی می داند و تاکید می کند که "عربی" باید زبان دوم حوزه های علمیه باشد.

به باور حضرت آیت الله سبحانی، آگاهي به زمان و مقتضيات زمانه، پاسخگویی به شبهات و هجمه همه جانبه به مکتب اهل بیت(ع)، تربیت مدرس و فقیه به منظور پاسخگویی به شبهات از دیگر بايسته های حوزه انقلابي است که البته او پیشنهاد می دهد مرکز مخصوصي در قم جهت پاسخگويي به اين شبهات ايجاد شود.

به برکت انقلاب علوم مهجور، مشهور و دلپذیر شد

حضرت آیت الله جوادی آملی همواره از این که حوزه سرمایه های ارزشمند و نخبه خود را به راحتی از دست می دهد، متاسف است؛ او درباره حوزه انقلابی نکات عالمانه ای بیان می کند؛ توصیه هایی که درس اخلاقی برای همه ارکان حوزه است از سیاست گذار و برنامه ریز تا عموم طلاب و بدنه حوزه.

«اولین وظیفه ما برنامه حوزوی است که آیه محکمه می خواهد، فریضه عادله می خواهد، سنت قائمه می خواهد. حالا چطور بخوانیم؟ این به تزکیه نفس وابسته است. اگر خدای ناکرده یک کسی یک مختصر سواد پیدا کرد سینه را وجب کرد گفت یک وجب سینه و این همه علم؟! این نه به درد دنیای خودش می خورد نه به درد آخرتش. اگر ما چیزی یاد گرفتیم و مردم را به خودمان دعوت کردیم، نه خودمان در راهیم نه دیگری را می توانیم به راه بیاوریم».

«ما یک فقیه و مجتهد داریم و یک دلال؛ نگاه کنید که الآن مشکل ما چیست؟ ما فقه و اصول داریم، فلسفه و کلام داریم؛ شیخ انصاری تولید کرده، فلان فقیه تولید کرده، اگر ما بیاییم حرف های اینها را جابه جا کنیم می شویم دلال فقه، نه مبتکر! هرگز به این بسنده نکنید که حرف دیگران را منتقل کنید این مقدمه کار شماست باید به فکر تولید باشید».

«مهم ترین چیزی که کمر حوزه را می شکند نهال فروشی است؛ اگر کسی استعداد راقی دارد باید بکوشد که فقیه نام آور یا استاد حوزه شود. این حیف است که حوزه را رها کند؛ اگر طلبه ای مستعد است، می تواند مسیر شیخ طوسی، خواجه نصیر، علامه حلی و شیخ انصاری را طی کند».

حوزه عصر انقلاب پاسخگوست

حضرت آیت الله جوادی آملی فرصت هایی که به برکت انقلاب اسلامی در اختیار علما و روحانیت قرار گرفته را از صدر اسلام تاکنون بی نظیر می داند و تاکید می کند: «به برکت انقلاب اسلامی علومی که مهجور بود، شهرت یافت و دلپذیر شد؛ به برکت نظام اسلامی بسیاری از مسائل مورد نیاز را که در رساله های قبلی نبود، حوزه علمیه فعلی پاسخ می دهد. داشتن مدرسه، مدیریت مدرسه، پرورش طلاب از برجسته ترین آرزوهای اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم الصلاة و علیهم السلام) بود. رئیس مذهب ما وجود مبارک امام صادق، شکوه نداشتن حوزه علمیه، نداشتن مدرسه و نتوانستن جمع کردن طلاب را به ذات اقدس الهی می برد ... کسانی که به حوزه های قبل از انقلاب مانوس بودند، می دانند که حوزه در باب طهارت و صلاه و صوم و زکات و خمس و حج و مانند آن خلاصه می شد. بحث های حدود و دیات و قضا و شهادات و جهاد و اینها را می گفتند محل ابتلا نیست و کمتر بحث می کردند».

حوزه انقلابی حتما باید "لا و نعم" داشته باشد

آیت الله محمد یزدی رییس شورای عالی جامعه مدرسین که در اتخاذ مواضع صریح، انقلابی و شفاف شهره عام و خاص است، در این باره پیشنهاداتی دارد؛ او از مسؤولان حوزه می خواهد که به صورت جدی برای تحقق فرمایشات رهبر معظم انقلاب تلاش و برنامه ریزی کنند.

«باید راهکارهای لازم نسبت به شاخصه‌های حوزه انقلابی و انقلابی ماندن حوزه‌ها مشخص شده و با استخراج آسیب ها و بایدها و نبایدها زمینه تحقق این امر میسر شود. حوزه جایی است که باید "لاو نعم" داشته باشد باید موضعگیری کند. حوزه علمیه مقدسه است که باید مسائل را تبیین کند؛ حوزه برای اینکه انقلابی بماند باید درک کند در کشور چه می گذرد و حقایق را بیان کند تا اسلام و انقلاب اسلامی بتواند باقی بماند».

حوزه انقلابی رصد کننده آسیب ها و تذکر دهنده اشتباهات و انحرافات است

آیت الله مصباح يزدي از جمله شخصیت هایی است که اظهار نظرهای او درباره مسائل مختلف همواره بازتاب مختلفی در رسانه ها، شبکه های اجتماعی و فضای حوزه دارد؛ او در این باره می گوید: «حوزه انقلابي بايستي آسيب ها را هميشه رصد کرده و اقدام مدبرانه و حکيمانه در برابر آن ها داشته باشد؛ حوزه بايد هميشه موضع حکيمانه داشته باشد و آن جايي که اشتباه و انحرافی رخ مي دهد تذکر داده تا برطرف شود».

 برنامه ریزی های راهبردی برای انقلابی ماندن حوزه

آیت الله اعرافی که از سال 95 مدیریت حوزه های علمیه را به عهده گرفته و به عنوان مدیری راهبردی در حوزه و نظام شهره است، از تدوین سه برنامه پنج ساله و 20 سند راهبردی برپایه چشم انداز با همراهی و همکاری شورای عالی حوزه های علمیه و مشارکت یک هزار نفر از نخبگان و متفکران حوزه خبر می دهد و افق نگاه این اسناد را معطوف به 1414 و با هدف پیشرفت همه جانبه حوزه و تقویت حوزه انقلابی می داند.

آیت الله اعرافی می گوید:« تلاش ما پایه ریزی یک رویکرد کلان، راهبردی، متکی بر سنت ها و اصالت های حوزه و معطوف به نیازهای انقلاب و جهان امروز است، برپایه همه تولیدات بزرگی که پیشینیان انجام داده بودند و مطالبات رهبر معظم انقلاب، مراجع تقلید و حوزویان تلاش کردیم که با روحیه جهادی با وجود مشکلات و کاستی های فراوان در امکانات، پایه یک افق جدید، طرح های نو و کلان معطوف به آینده را بریزیم».

«وقتی از حوزه انقلابی، اجتماعی و پاسخگو سخن می گوییم، بخش عمده این است که حوزه پاسخگو باشد، در بسیاری از موارد وقتی تئوری و تولید نباشد ایجاد خلأ می شود، این تئوری و تولید به صرف این که کسی مقاله ای بدهد و چند کار بکند تأمین نخواهد شد بلکه باید کار نظام مندی صورت گیرد؛ متأسفانه میراث حوزه به تاراج رفته و خودمان آن را بسط نداده ایم و عمق نبخشیده ایم».

او حوزه انقلابي را حوزه اي با رويکرد تمدني، اهل تعامل با امت اسلام، همگام و همراه با جریان مقاومت اسلامی، استکبار ستیز، و مقاوم در برابر تجمل گرایی و اشرافی گری و اهل مقابله سرسختانه با سکولاریسم سنتی و مدرن تعریف و تاکید می کند: «ما با تأسي به انديشه امام و انقلاب، الهام گيري از مراجع و با اقتداي به رهبر معظم انقلاب تلاش مي کنيم که انديشه انقلاب و حوزه انقلابي در نظامات گوناگون برنامه حوزه تجلي پيدا کند».

بصیرت سیاسی، تقوا و جدیت در تحصیل لازمه نقش آفرینی مؤثر طلاب جوان

آیت الله مرتضی مقتدایی اما سازوکار دیگری را برای این مهم پیشنهاد می دهد، او معتقد است که حوزه از ظرفیت های بی شماری برخوردار است و تعامل و همکاری دستگاه های مختلف می تواند زمینه شکوفایی و بهره مندی متقابل حوزه و نهادها را فراهم آورد.

قائم مقام جامعه مدرسین در عین حال نقش اساتید را در حفظ و تقویت روحیه و تفکر انقلابی در حوزه های علمیه کلیدی و حیاتی می داند و از طلاب جوان حوزه می خواهد با بصیرت سیاسی و تقوا و تهذیب نفس، جدیت در تحصیل و رسالت طلبگی را از یاد نبرند.

آیت الله مقتدایی "بیانیه گام دوم انقلاب" را به مثابه منشوری جامع فراروی روحانیت می داند و تاکید می کند که حوزویان باید مبادی فقهی و دینی محورهای بیانیه را استخراج کنند و مورد تحقیق و پژوهش عالمانه قرار دهند.

عضو شورای عالی از مراکز پژوهشی و پژوهشگران حوزه انتظار دارد تا مشکلات و مسائل پژوهشی نظام اسلامی و جامعه را بررسی و پاسخ‌های علمی به آن بدهند.

حوزه نمی تواند نسبت به دغدغه های رهبری بی توجه باشد

آیت الله حسینی بوشهری دبیر شورای عالی که چند دوره هم مدیریت کلان حوزه های علمیه کشور را به عهده داشت، رسالت حوزه انقلابی را پاسخگویی به نیازهای حاکمیت، مسؤولیت پذیری در قبال جامعه، پاسخ به شبهات، همراهی با مردم و حضور در صحنه می داند  و تاکید می کند: « امروز روحانی‌ای موفق است که خود را وقف خدمت به مردم کند؛ روحانیت باید خود را در همه مسائل در کنار مردم ببیند؛ مسؤولیت شناس و حاضر در صحنه باشد نه این که خود را از مردم جدا بداند و نظاره‌گر باشد».

«امروز اگر بخواهیم انقلاب اسلامی پایدار باشد این حوزه باید انقلابی بماند؛ پشتوانه انقلاب اسلامی حوزه و طلاب هستند و به همین علت بقا و استمرار نظام به انقلابی بودن حوزه علمیه قم وابسته است. حوزویان نمی توانند نسبت به دغدغه های رهبر خود بی تفاوت باشند».

یک چشم حوزه به خودش و چشم دیگر باید متوجه نیازهای نظام باشد

آیت الله سید محمد غروی عضو دیگر شورای عالی حوزه است که نکاتی خواندنی درباره حوزه انقلابی دارد؛ او لازمه رشد و تعالی حوزه های علمیه را رصد مشکلات روز جامعه و برنامه ریزی متناسب با آن می داند و تاکید می کند که حوزه های علمیه بعد از انقلاب پیشرفت های چشم گیری داشته است.

او رابطه متقابل حوزه و حاکمیت را بر اساس الگوی "حمایت ناصحانه" می داند و می گوید: «روحانیت نمی تواند خود را جدای از انقلاب بداند؛ اگر می خواهیم انقلاب بماند حوزه ها همانگونه که علت محدثه بودند باید علت مبقیه هم باشند، این که حوزه باید مدافع و حامی انقلاب باشد مسلم است و جایی که نیازی وجود دارد باید انتقاد کند البته نه به گونه ای که نظام را ناکارامد نشان دهد».

به زعم آیت الله غروی انقلابی ماندن حوزه تنها به شعار دادن و تعریف و تمجید کردن نیست؛ او از اقدامات شورای عالی و مدیریت حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر می گوید« بنده در شورای عالی حوزه پیگیر شدم که شرح خوبی بر بیانیه گام دوم انقلاب نوشته شده شود و به صورت کتاب درسی یا از راه های مختلف به طلاب آموزش داده شده و امتحان گرفته شود؛ بنده به آقایان پیشنهاد دادم در دروس حوزه دستاورد های انقلاب آموزش داده شود، تا مشخص شود قبل از انقلاب چه بودیم و بعد از انقلاب به چه پیشرفت های بزرگی دست پیدا کرده ایم.  شورای عالی حوزه و جامعه مدرسین آنچه تشخیص می‌دهند وظیفه است به آن عمل می کنند، هم جامعه مدرسین و هم شورای عالی نسبت به مواضع رهبر معظم انقلاب حساس بوده و بی تفاوت نیستند».

در سطح مرجعیت نگاه کلی تقویت نظام و همراهی با رهبر معظم انقلاب است

آیت الله سید احمد خاتمی اما درباره حوزه انقلابی مواضع خاص خودش را دارد، از نگاه او که چند دوره عضویت در شورای عالی حوزه را در کارنامه دارد، حوزه در سطوح مختلف از جمله در سطح مرجعیت انقلابی است. «در سطح مرجعیت نگاه کلی تقویت نظام اسلامی و همراهی با مقام معظم رهبری است؛ لکن این گونه نیست که ما از مرجع تقلید انتظار داشته باشیم همه چیز را بله بگوید و تأیید کند.

او البته جریان های درون حوزوی را به چند دسته تقسیم بندی می کند: « یک جریان عمومی و اکثریت بوده که جریان وفادار به نظام، انقلاب و ولایت با همان شکوه سال ۱۳۴۲، همان شکوه ۱۹ دی سال ۵۶ است. جریان دوم که بسیار اندک هستند اما در فضای مجازی خودشان را بیش از آنچه هستند نشان می دهند، کسانی هستند که میانه ای با ولایت ندارند و در عرصه رسانه ای و فضای مجازی تئوریسین کسانی به شمار می روند که با انقلاب و ولایت در تضاد هستند؛ عدد این گروه بسیار کم است و در حوزه به دلیل این که مقبولیتی ندارند، جرأت هیچ عرض اندام هم ندارند. جریان سوم که در برابر آن نیز باید هوشیار بود جریان بی تفاوتی در برابر انقلاب است، بنیان جریان بی تفاوتی به جدایی دین از سیاست می رسد؛ اینها به گونه ای وانمود می کنند که سیاست یک وادی داشته و دین وادی دیگری دارد و ما می خواهیم در وادی دین بوده و نمی خواهیم در وادی سیاست باشیم».

آیت الله خاتمی از این که برخی با مغالطه گری همراهی با ولایت را یک جریان سیاسی می پندارند، انتقاد می کند و می گوید: «همراهی با ولایت یک جریان و حزب سیاسی نیست بلکه عملکرد دینی به شمار می رود، با این ترسیمی که انجام شد باید به این واقعیت تلخ توجه داشته باشیم که اگر جریان بی تفاوت یا جریان اندک ضدیت با ولایت با اغواگری های شان جان بگیرند حوزه علمیه غیر انقلابی می شود؛ با این ویژگی ها راز حساسیت رهبر معظم انقلاب بر انقلابی ماندن حوزه مشخص می شود».

بی تفاوتی نسبت به انقلاب حوزه را به دوران انزوا می برد

آیت الله عباس کعبی استاد درس خارج حوزه علمیه قم اما از منظری دیگری به موضوع بحث ورود می کند و بي تفاوتي حوزه نسبت به انقلاب را برگشت به قبل از انقلاب و برگرداندن حوزه به دوره انزوا می داند.

عضو هیات رییسه مجلس خبرگان رهبری که سال هاست مباحث درس خارج خود را به مسائل مستحدثه اختصاص داده و در کرسی درس خود به مباحث فقه حکومتی می پردازد، حوزه انقلابي را حوزه اي پويا، فعال و حاضر در صحنهِ پاسخگويي به نيازها، حساس در برابر نفوذ و مقاوم و سر سخت در برابر تحجر و انفعال تعریف می کند.

نسبت حوزه علمیه با حکومت اسلامی

درباره نسبت حوزه با حاکمیت باید به این نکته توجه داشت که در طول تاریخ حوزه ها مستقل از حکومت ها بوده اند و همین عامل نیز به روحانیت حریت و آزادگی در بیان نظرات و اندیشه ها را عطا کرده است.

اما در خصوص نوع رابطه و تعامل حوزه با حکومت اسلامی که خود خاستگاه آن بوده، ایده ها و الگوهای بسیاری از سوی طیف های مختلف مطرح شده است.

دیدگاهی روحانیت را کاملا مستقل و تافته جدا بافته از حاکمیت و فاقد هر گونه تعامل دوسویه با نهادهای علمی، رسمی و کشوری می داند و معتقد است که حوزه تحت هر شرایطی باید استقلال خود را حفظ کند و کاری به مسائل نظام و نیازهای آن نداشته باشد؛ این نوع نگاه که گاهی در ساحت افراطی و به شکل جدایی از نظام و انقلاب نیز خود را نشان می دهد امروز نیز در طیفی از حوزویان مشاهده می شود.

گروه و جریانی دیگر اما حوزه و روحانیت را تابع دولت اسلامی و در خدمت آن می‌دانند و معتقدند است که چون‌ دولت اسلامی است حوزه های علمیه نمی توانند خود را جدای از نظام تصور کنند. گروهی نیز معتقدند که اساسا در دوران حاکمیت نظام اسلامی و زعامت ولی فقیه، استقلال حوزه از حاکمیت معنا و مفهومی ندارد.

دسته ای دیگر اما مدافع استقلال واگرایانه حوزه از حکومت است، این دسته آگاهانه یا ناآگاهانه استقلال را با هضم در نظام های دیگر و از دست دادن تراث ارزشمند و تاریخی حوزه ها در تضاد نمی بیند.

رویکردی دیگر در تعامل حوزه با حاکمیت، مدافع استقلال تعامل گرایانه و هوشمندانه است. در این رویکرد حوزه به لحاظ ساختار مدیریتی، معیشتی و علمی و معرفتی مستقل از حکومت و دولت اسلامی است اما در عین حال ارتباط و تعاملی هدفمند با حاکمیت و نهادهای مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد.

مهم ترین چالش های پیش روی حوزه انقلابی

حوزه انقلابی همچون دیگر پدیده ها قطعا در مسیر حرکت خود با چالش ها و آسیب هایی مواجه است که باید برای در امان ماندن از آن مراقبت و برنامه ریزی جدی داشت.

فراموشی آرمان ها و اهداف

 گرفتار شدن به مسائل سطحی و دچار شدن به روزمرگی، دل بستن به مادیات، اسیر هوای نفس شیطانی شدن و از یاد بردن اصول و آرمان ها سبب می شود که طلبه و روحانی به ورطه سحطی نگری و امور پیش پا افتاده گرفتار شده و به تدریج آرمان ها و اهداف بزرگ را به فراموشی بسپارد.

هشداری که رهبر معظم انقلاب در دیدار سال 89 با دانشجویان و جوانان قمی درباره آن می فرمایند «خیلی از این کسانی که پشیمان شدند و راه را برگشتند، یک روزی به شکل افراطی انقلابی بودند؛ اما یک روز شما می بینید درست در نقطه‌ی مقابل آن روز ایستاده‌اند و در خدمت ضد انقلاب قرار گرفته‌اند! این به خاطر همین عوامل است؛ هواهای نفسانی، شهوات نفسانی، غرق شدن در مطالبات مادی. عامل اصلی اینها هم غفلت از ذکر پروردگار، غفلت از وظیفه، غفلت از مرگ، غفلت از قیامت است؛ اینها موجب میشود که به کلی صد و هشتاد درجه جهت گیری شان عوض شود».

عمق نداشتن طلبه

طلبه تراز انقلاب همواره باید در صدد ارتقای سطح علمی و معرفتی و بعد بصیرتی خویش باشد، موضعی که می تواند آسیب جدی متوجه نخبگان حوزه کند در اختیار گرفتن مشاغل، مناصب بدون برخورداری از بن مایه های علمی قوی است.

رهبر معظم انقلاب در سال 91 در دیدار روحانیان خراسان شماری صراحتا درباره این آسیب تذکر می دهند و می فرمایند: «اینکه ما به مسائل نظام کار نداریم، به مسائل حکومت کار نداریم، این سکولاریسم است. معنای حرف من این نیست که حالا همه باید از روز اول بیایند در مشاغل نظام کار کنند؛ نخیر، باید درس بخوانید. .... آقاجان! بی‌مایه فطیر است؛ باید مایه پیدا کنید. اگر مایه پیدا کردید، آن وقت میتوانید در منصب و جایگاهی مثل جایگاه امام بزرگِ عالی‌مقام، این حرکت عظیم را انجام دهید».

گرفتار شدن در دام افراط و تفریط

تفکر انقلابی آن گونه که از کلام امام و رهبری و مراجع تقلید بر می آید جز با دوری از افراط و تفریط و سرلوحه قرار دادن کلام بزرگان صیانت نخواهد شد.

حرکت بر مدار بایدها و نبایدهای دینی، عدم رفتارهای خلاف قانون به بهانه انقلابی گری و داشتن بصیرت و زمان شناسی نکته ای است که نمود آن در سیره و کلام امام، رهبری و مراجع و بزرگان حوزه هویداست.

هشدار صریحی که رهبر معظم انقلاب در این باره می دهند باید همواره مدنظر طلاب پرشور و انقلابی حوزه باشد، حضرت آیت الله خامنه ای در دیداری که طلاب و روحانیان حوزه علمیه قم در مهرماه سال 89 با ایشان داشتند در این باره می فرمایند: «درست است که جوان طلبه‌ی انقلابی اهل عمل است، اهل فعالیت است، اهل تسویف و امروز به فردا انداختن کار نیست، اما باید مراقب باشد؛ مبادا حرکت انقلابی جوری باشد که بتوانند تهمت افراطی گری به او بزنند. از افراط و تفریط بایستی پرهیز کرد. جوانهای انقلابی بدانند؛ همان طور که کناره‌گیری و سکوت و بی تفاوتی ضربه میزند، زیاده‌روی هم ضربه میزند ... انقلابی باید بصیر باشد، باید بینا باشد، باید پیچیدگیهای شرائط زمانه را درک کند».

تشتت و اختلاف

یکی از چالش ها و آسیب های جدی که حوزه انقلابی را تهدید می کند، غلتیدن در دام اختلافات و شکاف ها است، موضوعی که در آموزه های قرآنی، دینی و روایی به شدت مذمت شده و در سیره امام، رهبری و بزرگان نیز با صراحت نهی شده است.

حضرت امام در منشور روحانیت سوگ مندانه در این باره به روحانیت و علما نصیحت می کنند و می فرمایند: «مسئلۀ دیگر اینکه امروز مقابله و تجزیۀ روحانیت انقلابى به سود کیست؟ دشمنان از دیرباز براى اختلاف افکنى میان روحانیون آماده شده‏اند. غفلت از آن، همه چیز را برباد مى‏دهد. حال اختلاف به هر شکلى باشد، بدبینى شدید نسبت به مسئولین بالا باشد یا مرزبندى فقه سنتى و پویا و امثال آن. اگر طلاب و مدرسین حوزۀ علمیه با یکدیگر هماهنگ نباشند، نمى‏توان پیش‏بینى نمود که موفقیت از آن کیست و اگر بر فرض محال حاکمیت فکرى از آن روحانى‏نماها و متحجرین گردد روحانیت انقلابى جواب خدا و مردم را چه می دهد».

«ان‏شاءاللّه‏ در بین جامعۀ مدرسین و طلاب انقلابى اختلافى نیست، اگر باشد بر سر چیست؟ بر سر اصول یا بر سر سلیقه‏ ها؟ آیا مدرسین محترم که ستون محکم انقلاب در حوزه‏هاى علمیه بوده‏اند ـ نعوذباللّه‏ ـ به اسلام و انقلاب و مردم پشت کرده‏اند؟ .... راستى شکست هر جناحى از علما و طلاب انقلابى و روحانیون و روحانیت مبارز و جامعۀ مدرسین، پیروزى چه جناحى و چه جریانى را تضمین مى‏کند؟ جناحى که پیروز شود یقیناً روحانیت نیست و اگر آن جناح الزاماً به روحانیت رو آورد، راستى به سراغ کدام قشر و تفکر از روحانیت مى‏رود؟ خلاصه اختلاف به هر شکلى کوبنده است».

بنیانگذار انقلاب در فراز دیگری از نامه تاریخی خود خطاب به علما و روحانیان همه حوزویان را به اتحاد و یکدلی فرا می خوانند و می فرمایند: «اولین وظیفۀ شرعى و الهى آن است که اتحاد و یکپارچگى طلاب و روحانیت انقلابى حفظ شود وگرنه شب تاریک در پیش است و بیم موج و گردابى چنین هایل. امروز هیچ دلیل شرعى و عقلى وجود ندارد که اختلاف سلیقه‏ ها و برداشتها و حتى ضعف مدیریت ها دلیل به هم خوردن الفت و وحدت طلاب و علماى متعهد گردد».

چرا باید حوزه انقلابی باشد؟

اساسا چه لزومی دارد حوزه و طلبه انقلابی باشد، این سؤالی است که شاید برای بسیاری از طلبه ها پیش آمده باشد، برای پاسخ به این پرسش باید به رسالت و اهداف مهم حوزه و روحانیت توجه کرد.

اگر هدف حوزه های علمیه را در طول تاریخ تداوم نهضت و رسالت انبیا و اولیای الهی و منبع صدور معارف اسلام ناب محمدی بدانیم، باید به بازخوانی اهداف انقلاب هم توجه کنیم که قطعا جدای از همان اهداف ذکر شده نیست و از دیگر سو باید توجه داشت که انقلاب اسلامی بهترین فرصت ها را در اختیار حوزه های علمیه و روحانیت قرار داده است.

تا آنجا که حضرت امام در پیام تاریخی خود خطاب به علما وروحانیت تصدی امور اجرایی و قضایی را برای طلاب و فضلا یک امر مقدس و ارزش الهی می دانند و تاکید می کنند: «اگر طلبه‏اى منصب امامت جمعه و ارشاد مردم یا قضاوت در امور مسلمین را خالى ببیند و قدرت اداره هم در او باشد و فقط به بهانۀ درس و بحث مسئولیت نپذیرد و یا دلش را فقط به هواى اجتهاد و درس خوش کند، در پیشگاه خداوند بزرگ یقیناً مؤاخذه مى‏شود و هرگز عذر او موجه نیست، ما اگر امروز به نظام خدمت نکنیم و استقبال بى‏سابقۀ مردم از روحانیت را نادیده بگیریم، هرگز فرصت و شرایط بهتر از این را نخواهیم داشت».

رهبر معظم انقلاب هم در سال 91 و در دیدار علمای خراسان شمالی می فرمایند« هیچ کس در عالم روحانیت، اگر انصاف و خرد را میزان قرار بدهد، نمی تواند خودش را از نظام اسلامی جدا بگیرد. نظام اسلامی یک امکان عظیمی را در اختیار داعیان الی‌اللّه و مبلّغان اسلام قرار داده. کِی چنین چیزی در اختیار شما بود؟».

حضرت آیت الله خامنه ای همچنین در دیداری که اسفندماه سال گذشته اعضای مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی با ایشان داشتند با صراحت بیشتری ضرورت انقلابی بودن حوزه را متذکر می شوند: «طلبه‌ی ما، استاد ما، فاضل ما، عالِم ما، مرجع ما اگر چنانچه معتقد به این تحوّل عظیمی که اسمش انقلاب است، بود، به درد این کشور خواهد خورد. اگر معتقد به این نبود، به درد کشور نمی‌خورد، به درد جمهوری اسلامی نمی‌خورد؛ باید معتقد باشد.»

نتیجه

اگر حوزه های علمیه را آن گونه که امام راحل، رهبر معظم انقلاب و مراجع عظام تقلید خاستگاه و منشأ اصلی انقلاب اسلامی می دانند، قطعا علت محدثه باید در قامت علت مبقیه ایفای نقش نماید و پاسخگویی به این حجم عظیم مسؤولیت و نیازهای ملی و بین المللی جز با روحیه و تفکر انقلابی و حضور فعالانه در عرصه تئوری پردازی و تولید علم محقق نخواهد شد و قطعا هرگونه غفلت حوزه و روحانیت از نقش مادری نسبت به انقلاب اسلامی، می تواند این مولود را به بیراه و انحراف بکشاند و سال ها و قرن ها مجاهدت و تحمل مرارت ها و مشقت ها را به هدر دهد؛ موضوعی که مورد تایید هیچ شخص و جریانی در حوزه نیست و حتی جریان های سکولار و مدعیان استقلال در شدیدترین شکل آن هم راضی به این مساله نیستند. /924/ج