مدگرایی؛ از نیاز فطری تا اختلال شخصیتی افراد

اشاره: گستره‏ مد به اندازه‏ گستره‏ زندگي انسان است و تمامي شئونات آن را در بر مي‌گيرد. به طور کلي هر کجا که پاي جنبه زيبایی شناختي در ميان باشد، مد هم آنجا حضور دارد. عرصه پوشش، آرايش، محيط آرايي، مدل ماشين، مدل کيف، لوازم منزل،حتي ادبيات سياسي، شيوه احوال‌پرسي، و خلاصه جنبه‌هاي زيبا شناختي همه متاع‌ها و کالاهاي دنيوي، گستره مد و مد گرايي هستند، اما با وجود آن که مد و مدگرايي کل گستره‏ زندگي را در بر مي‌گيرد، پوشاک و سبک و شيوه‏ آرايش، شاخص ترين کالاي مد شونده محسوب مي‌شوند.

هرچند مد همواره در بين همه نسل‌ها و عصرها وجود داشته است، اما آهنگ رشد آن تا دوره معاصر بسيار کند بوده است. در دوره معاصر به ويژه در چند دهه اخير در واقع مد و مد گرايي به افراطي‌ترين حد خود رسيده است. شکي نيست که گسترش وسايل ارتباط جمعي همانند ماهواره و اينترنت از يک طرف و ارتقاي سطح زندگي و رفاه و افزايش نقدينگي موجود در جوامع از علل اصلي آن هستند.

مسأله مدگرایی و اینکه بسیاری از افراد جامعه زندگی خود را بر اساس آن تنظیم می‌کنند سبب شد تا خبرنگار خبرگزاری رسا برای بررسی عوامل و ریشه‌های این فرهنگ در جامعه با دکتر سیدحسین شرف الدین، عضو هیات علمی مؤسسه امام خمینی(ره) گفت‌وگو کند.

وی معتقد است وجود برخی جلوه ها و مظاهر مدگرایی از وجود نوعی کاستی روانی واختلال شخصیتی حکایت دارد؛ برای مثال، پوشیدن لباس های تنگ، چسبان، کوتاه، پاره، با رنگ های جلف و نامتوازن، پوشیدن کفش های پاشنه بلند توسط آقایان، آرایش های تند و غیرمتعارف، نشانه روشنی بر وجود این سنخ تعارضات و اختلالات است؛ پرداخت هزینه های مالی سنگین برای تأمین این قبیل اقلام به رغم مشکلات مالی و توجیه ناپذیری آن، نشانه دیگری بر وجود این بحران است.

در ذیل، حاصل این گفت و گوی خواندنی تقدیم مخاطبان محترم رسا می‌شود.

رسا ـ تعریف شما از «مد» چیست؟ 

واژه «مد» در لغت به معناى اسلوب، روش، شیوه، فرم و غیره عینیت یابی یک حالت، وضعیت و رفتار است.  به بیان دیگر، مد نوعی بودن است اما اینکه این نحو بودن در مقایسه با روند عادی امور، مبین تجربه وضعیتی جدید و نوظهور است، از لغت بر نمی آید.

«مد» در اصطلاح علوم اجتماعی، معمولاً به الگو، شیوه، منش، طریق و هنجاری اطلاق می شود که اولاً در مقایسه با هنجارهای غالب فرهنگی موقت و گذراست و عمری نسبتا کوتاه دارد؛ ثانیاً، متکی و مبتنی بر اذواق و سلایق فردی و تمایلات و تمنیات زیباشناختی آنهاست؛ ثالثاً، عمدتاً نقش هنجاری و تجویزی خود را در برخی عرصه های نمادین همچون پوشش،‌ آرایش، تزیین(استفاده از زیورآلات)، ژست های رفتاری، آداب معاشرت، چیدمان وسایل خانه،‌ نماسازی ساختمان، مدل گوشی‌های همراه و ماشین و ... متبلور می‌سازد؛ اگر چه به لحاظ مصداقی، گستره وسیعی می تواند داشته باشد.

هنجار «مد» را می توان در زمره «آداب» جای داد؛ هر چند که به عنوان آداب عمومی و مورد اعتنای همگان یاد نمی‌شود. بدیهی است که این نوع هنجار نیز همچون سایر هنجارها ریشه در ارزش ها و باورهای متناسب دارد.  

نظر برخی روان‌شناسان درباره مدگرایی

غالب روان شناسان از «مدگرایی» به عنوان نوعی گرایش فطری و طبیعی و گاه به عنوان نوعی نیاز یا شبه نیاز  یاد کرده اند،‌ برخی نیز آن را یک واکنش عملی و رفتاری به تغییرات محیط ارزیابی کرده اند.

رسا ـ ویژگی های عمده مدگرایی را بیان کنید.

ویژگی های عمده این نوع هنجار را در تلقی غالب می توان در امور ذیل خلاصه کرد:

نمایشی بودن، ابتناء بر سلیقه ورزی و میل زیباشناختی انسان یا گرایش به تزیین، تجمل و تبرج، ناظربودن به ابعاد فرمی، صوری و شکلی گفتار، رفتار و ژست های بدن؛ تغییر پذیری و جایگزین یابی پیاپی(موقتی بودن/ تغییر پذیری سریع)، اشاعه و مقبولیت نزد بخشی از جامعه(عمدتا گروه‌های سنی جوان و نوجوان) نه لزوما همگان،‌ ماهیت مصرفی داشتن( و به همین اعتبار جزو مولفه های سبک زندگی مدرن از آن یاد می شود).

رسا ـ از موضع ارزشی، مدگرایی و مدخواهی افراد امری مثبت یا منفی ارزیابی می شود؟

مدگرایی اگر واقعا ریشه و خاستگاه طبیعی و فطری داشته باشد، به یقین در خصوص اصل آن نمی توان ارزش داوری کرد، چون حوزه داوری ارزشی، رفتارهای اختیاری و انتخابی است، از این رو، مدگرایی به عنوان یک گرایش در مقام ارضا به دلیل ماهیت اختیاری و ارادی و کنش های رفتاری متناسب آن، با ارجاع به یک نظام ارزشی پذیرفته شده می تواند مثبت یا منفی ارزیابی شود.

مدگرایی تا آنجا که معرف نوگرایی و تنوع خواهی انسان و در راستای تنوع بخشی به وضعیت‌ها و روندهای مکرر زندگی، در چارچوب ظرفیت ها و امکانات محیطی، ارزش‌ها و هنجارهای پذیرفته شده (عرفی و شرعی) و برآمده از نوعی انتخاب و ترجیح عقلایی و موجه باشد، قطعاً مثبت، مطلوب، مرجح و مستحسن است.

تلقی غالباً منفی و مرضی از پدیده مدگرایی به ویژه در میان قشر فرهیخته و متشرعان جامعه عمدتا به ارضای افراطی و لجام گسیخته این میل انسانی و انگیزه ها، عوارض و ملزومات آسیبی آن در مقیاس فردی و اجتماعی راجع است.  مدگرایی در شکل افراطی آن از جمله نمودهای بارز ایدئولوژی مصرف گرایی است که به دلیل ناهمسویی با نیازها و مطالبات فطری، وارداتی بودن، مسرفانه بودن، ترجیح هوس آلود ابعاد حاشیه ای زندگی بر سطوح متنی و محوری، برجسته سازی فاصله های طبقاتی، نمایشی بودن و به رخ کشیدن داشته ها و... در یک جامعه اسلامی و تحت حاکمیت ارزش های دینی، محکوم و مذموم است.

 رسا ـ مدگرایی از چه عوامل و زمینه هایی ناشی می شود؟

مدگرایی نیز همچون سایر رفتارها ریشه در دو دسته عوامل فردی یا روان شناختی و عوامل فرهنگی اجتماعی(و نیز اقتصادی و سیاسی) دارد.

عوامل فردی مثل میل طبیعی انسان به خلاقیت و نوآوری، تنوع خواهی و گریز از یک نواختی و روزمرگی، لذت جویی و جلب محبوب‌ها، زیبایی خواهی و میل به خودآرایی، تزیین، تجمل و تبرج، توجه افراطی به بدن و جلوه های نمایشی آن، همانند سازی خود با گروههای مرجع بیرونی(قهرمانان، ستاره ها)، تقلید از دیگران، رقابت و چشم و هم چشمی، برتری جویی و تشخص طلبی، میل به تک رویی و تظاهر(انگشت نماشدن در انظار خلق)، جلب توجه دوستان و اطرافیان از طریق نمایش جلوه ها و داشته های متمایز، میل به امروزی بودن و فرارفتن از قواعد رفتاری خودی(هر چند توهما)، پرکردن برخی خلاء های درونی، ضعف اعتماد به نفس وتسلیم شدن در مقابل فشارهای گروهی(تحقیر و تمسخر دوستان و اطرافیان در صورت عدم همراهی)، نمایش ثروت و دارایی، در مواردی تشبه به طبقات مرفه و متمکن، میل به مصرف گرایی به عنوان مولفه برجسته سبک زندگی مدرن، میل به نقض قواعد فرهنگی (واکنش منفی به ارزشها و هنجارهای فرهنگ غالب) و غیره از دید برخی کارشناسان، ضعف فرایند جامعه پذیری دینی و تلاش در جهت الگودهی مناسب به نسل جوان که محصول ضعف عملکرد نهادهای فرهنگی و تربیتی است، عامل اصلی در بروز این وضعیت هاست. ضعف نظارت و کنترل غیر رسمی نیز موجب تشدید و بسط تدریجی این عارضه شده است.

از دید برخی روان‌شناسان، وجود برخی جلوه ها و مظاهر مدگرایی از وجود نوعی کاستی روانی و اختلال شخصیتی حکایت دارد. برای مثال، پوشیدن لباس های تنگ، چسبان، کوتاه، پاره، با رنگ های جلف و نامتوازن، پوشیدن کفش های پاشنه بلند توسط آقایان، آرایش های تند و غیرمتعارف، نشانه روشنی بر وجود این سنخ تعارضات و اختلالات است. پرداخت هزینه های مالی سنگین برای تأمین این قبیل اقلام به رغم مشکلات مالی، و توجیه ناپذیری آن، نشانه دیگری بروجود این بحران است. 

رسا ـ عوامل فرهنگی اجتماعی مدگرایی چیست؟

دسته دوم عوامل مؤثر در مدگرایی، عوامل فرهنگی اجتماعی اند. اهم این عوامل عبارتند از امکان یابی و ارزش یابی وقوع تغییرات نو به نو در سطوح و ساحت های فرهنگی اجتماعی(ارزشها، هنجارها و الگوها) توسط عاملان فردی و اجتماعی، ظهور ایدئولوژی های ترغیب کننده به لذت جویی و تنوع خواهی، غلبه فردگرایی و اصالت یابی ترجیحات فردی بر قواعد جمعی، دسترسی آسان به امکانات متنوع رفاهی و تجملی، تبلیغات پردامنه و وسوسه انگیز محیطی(از طریق رسانه های جمعی، شبکه های اجتماعی، بیلبوردهای خیابانی، مانکن ها، ویترین پاساژها، کاتولوگ، بروشورها و...).

همچنین نفوذ فرهنگی جوامع پیشرفته از مجاری مختلف ارتباطات میان فرهنگی بویژه رسانه های جمعی و جهانگستر، جهانی شدن و در آمیختگی تدریجی الگوهای فرهنگی خودی و غیر خودی، رهایی نسبی غالب جوامع از دغدغه های تامین نیازهای اولیه و ضروری و عطف توجه به نیازهای ثانوی و ابعاد رفاهی و تجملی زندگی، تقلید جوامع در حال توسعه از جوامع توسعه یافته و برخوردار از امکانات متنوع رفاهی یا خودباختگی فرهنگی در مقابل الگوهای فرهنگی بیگانه، وقوع تغییر در الگوهای غالب و مرجح سبک زندگی، بهبود نسبی وضعیت اقتصادی، غلبه ایدئولوژی مصرف گرایی(ارزشمندی عنصر مصرف)، غلبه ابعاد فانتزی زندگی، اصالت دادن به حسن و قبح زیبایی شناختی و ترجیح آن بر حسن و قبح ارزشی و اخلاقی، نوعی واکنش رفتاری به تحقیرها و سرکوب های اجتماعی، نمایشی کم رنگ از آرزوها و تمنیات فرهنگی سرکوفته نیز از دیگر عوامل فرهنگی اجتماعی مدگرایی است.

رسا ـ موقعیت جنسی افراد به چه میزان در سوق یابی آنها به مدجویی ومدگرایی مؤثر است؟

غالب دیدگاه‌ها، سوق یابی افراد به پدیده مد و مدگرایی را به اقتضائات سنی آنها (نوجوانی و جوانی) مستند و منسوب دانسته اند و البته در مقایسه میان دو جنس برخی دیدگاه‌ها به استناد شواهد عینی و مطالعات تجربی، دختران و زنان را به ویژه در برخی مصارف نظیر پوشش، آرایش، پیرایش، تزیین و تبرج، دخل و تصرف های طبی در بدن، فعالیت های ورزشی تأمین کننده زیبایی اندام، رژیم های خاص غذایی با هدف فرم دهی و متناسب سازی بدن و غیره علاقه و اشتیاق بیشتری از آقایان دارند و ارزش اقتصادی هزینه های مصروفه ایشان در این بخش در مقیاس خانوادگی، ملی و بین المللی قابل توجه است.

رسا ـ اسلام به ویژه از منظر فقهی و اخلاقی در خصوص پدیده مد و مدگرایی چه موضعی دارد؟

مدگرایی تا آنجا که در راستای تأمین و ارضای نیازها و تمایلات فطری انسان است مقبول بوده و نباید به بهانه های واهی از تمایل و تظاهر بدان مانع شد.

قیود هنجاری اسلام در این بخش نیز همچون سایر حوزه های مشابه بیشتر سلبی است تا ایجابی، از این رو،‌ مدخواهی و مدگرایی و دامن زدن به جلوه‌نمایی‌های رفتاری آن تا جایی مجاز است که به اصالت یابی و رجحان ارزشی بدن بر روح، ترجیح ابعاد مادی و گذرای زندگی بر ابعاد معنوی و ارزشی آن، اسراف و تبذیر، هرزدادن امکانات و سرمایه های مادی و معنوی، اضرار به جسم و بدن، خود آرایی و جلوه نمایی افراطی و مرضی، تظاهر و تفاخر، رقابت و چشم و همچشمی با دیگران، دل مشغولی آرامش سوز، برانگیختن رشک و حسادت دیگران، تشبه و تقلید کورکورانه از فرهنگ های بیگانه، خودباختگی فرهنگی،  نقض شئونات فرهنگی و اعتقادی، نقض هویت و اصالت فرهنگ دینی، تثبیت و تقویت سلطه فرهنگی و اقتصادی دشمن و... منجر نشود. با رعایت این قواعد، ممنوعیتی نیز شرعا نمی توان برای آن قائل شد.

رسا ـ با سپاس از اینکه وقت ارزشمندتان را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./841/گ۴۰۲/س