مروری بر هفدمین شماره دو فصلنامه معرفت كلامی + چکیده

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، مؤسسه امام خمینی(ره)، هفدهمین شماره دوفصلنامه معرفت کلامی  ویژه پاييز و زمستان  1395را به سردبیری محمود فتح‌علی  منتشر کرد.

در این شماره از دوفصلنامه مقالات زیر آمده شده است:

عصمت عقل و خطاي عقلا

قضاياي حسن و قبح: عقلاني يا عقلايي

نظريه فطرت آيت الله شاه آبادي و كاركردهاي كلامي اخلاقي آن

بررسي تأثير رعايت سطح فهم مخاطبان از ناحيه خدا و اولياي دين در واقع نمايي متون ديني       

 تحليلي بر مباني معرفت شناختي مطالعه نهضت عاشورا

روش‌شناسي و بسترشناسي فكري نظريات متكلمان شيعي مكتب بغداد (قرن چهارم و پنجم) در مسئله امامت

واكاوي و نقد ادله عرفا درباره هدف آفرينش

تبيين فلسفي آموزه «عدل» در انديشه كلامي صدرالمتالهين

 

عصمت عقل و خطاي عقلا

احمد سعيدي

چکيده: بي‌ترديد، عقل حد مشخصي دارد و (مستقل از ديگر قوا) از درك پاره اي امور عاجز است؛ اما محدوده عقل تا كجاست و چه كسي می‌تواند حدود آن را مشخص كند؟ آيا عقل در قلمرو خود نيز خطا می‌كند؟

در اين مقاله، به دنبال اثبات اين ادعا بوده ايم كه حجيت و عصمت عقل در محدوده‌اي كه خود تشخيص مي دهد، ذاتي است و قابل كم و زياد شدن از بيرون نيست؛ يعني اولاً تعيين حدود عقل را نمي توان به غير عقل سپرد؛ و هر تلاشي براي تحديد عقل از بيرون عقل، تنها مي تواند تنبيهي براي عقل باشد تا خود را از جهل بسيط يا مركب به در آورد و به محدوديت هاي خود، «علم» يا «علم به علم» پيدا كند؛ ثانياً عقل در قلمرو خود خطا نمي كند و خطاهاي به ظاهر عقلي، به ديگر ابعاد انسان عاقل بازمي گردند؛ ثالثاً تشكيك در توان عقل و انكار عصمتِ عقل در محدوده اي كه براي آن آفريده شده است، سرانجامي جز گرفتار شدن در نوعي شكاكيت فراگير و خلاف فطرت ندارد.

           

قضاياي حسن و قبح: عقلاني يا عقلايي

مجيد ابوالقاسم زاده

چکيده: اين نوشتار به دنبال اثبات عقلاني بودن قضاياي حسن و قبح و رد عقلايي بودن آنهاست. ابتدا ديدگاه حكمايي همچون فارابي، ابن سينا و محقق طوسي مطرح شده كه قضاياي حسن و قبح را از مشهورات دانسته‌اند.

سپس به دو تفسير از ديدگاه حكما اشاره شد: حكيم لاهيجي قضاياي حسن و قبحْ را يقيني و حتي بديهی مي‌داند، اما محقق اصفهاني اين بحث را از مشهورات به شمار مي آورد. حق آن است كه از كلمات حكما، عقلاني بودن قضاياي حسن و قبح در كنار عقلايي بودن آنها فهميده مي شود؛ چه آنكه يك قضيه ممكن است از يك جهت جزو يقينيات باشد كه صدقش با برهان اثبات گردد و از لحاظي ديگر، جزو مشهورات باشد كه واقعيتي جز شهرت و تطابق آراي عقلا نداشته باشد.

در ادامه، به بررسي ادله محقق اصفهاني پرداختيم. اين دليل را كه چون قضاياي حسن و قبح بديهي نيستند پس مشهوري اند، نپذيرفتيم؛ چون نمي توان از عدم بداهت، عدم عقلي بودن را نتيجه گرفت. درباره دليل دوم كه عقلا صرفاً به سبب حفظ نظام اجتماعي به حسن و قبح حكم مي كنند، روشن شد كه عقلا در اعتبار احكام به مصالح و مفاسد واقعي توجه دارند، از اين رو حكم آنها منشا عقلاني دارد و صرفاً برخاسته از اعتبار نيست.

 

نظريه فطرت آيت الله شاه آبادي و كاركردهاي كلامي اخلاقي آن

مهدي ديناروند

 احمد عابدي   

چکيده: عارف كامل، حضرت علامه ميرزامحمد علي شاه آبادي كه از نوادر دوران و نوابغ زمان است و حقيقتاً ايشان را بايد مفسر جدي فطرتِ قرآني دانست، با نظريه فطرت خود، مبناي وثيقي در تبيين ارتباط ميان كتاب تكوين (انسان) و كتاب تدوين (قرآن) بنا نهاد. اينكه تمام دين با همه اصول و فروعش و با فقه و اخلاق و اعتقادياتش ريشه در فطرت بشري داشته باشد، مي تواند از نظريه فطرت علامه شاه آبادي قابل اصطياد باشد.

لذا در اين مقاله به تبيين نظريه فطرت ايشان پرداخته و كوشيده ايم كه فطري بودن تمام اركان و اجزاي دين (توحيد، معاد، نبوت و امامت، اخلاق و احكام) را مبتني بر نظريه فطرت آيت الله شاه آبادي مورد بحث و بررسي قرار دهيم و به اثبات برسانيم. همچنين به برخي از نتايج حاصل از اين نظريه در حوزه هاي گوناگون دين و اخلاق، از جمله استفاده اي كه مي توان از آن در اثبات «خالي نبودن زمين از حجت حق» كرد، اشاره شده است.

 

بررسي تاثير رعايت سطح فهم مخاطبان از ناحيه خدا و اولياي دين در واقع نمايي متون ديني

حميدرضا مقيمي اردكاني

 محمود فتحعلي    

 چکيده: برداشت جهان بيني و ايدئولوژي صحيح از متون ديني بر واقع نمايي آن متون توقف دارد. ممكن است برخي به واسطه ضرورت رعايت سطح فهم مخاطب و اقتضاي حكمت خدا، القاي خلاف واقع و اخفاي واقع را براي گوينده حكيم ضروري و محقق دانسته، به واسطه ويژگي پازل گونه واقعيت و بديهي بودن وجود برداشت هاي مختلف از متون ديني، اين متون را غيرواقع نما بينگارند.

در اين مقاله با روش عقلي- تحليلي به جهت اثبات واقع نمايي متون ديني به بررسي مسئله پرداخته شده است. در نتيجه اين تحقيق روشن مي شود كه القاي خلاف واقع از ناحيه خدا محال است و در عين حال كه اخفاي واقع غير هدايتي ممكن است، ويژگي پازل گونه واقعيت نسبت به سطوح طولي واقع جاري نيست. در نهايت با تذكر قواعد فهم متون ديني و اشاره به 9 شيوه عملي رعايت سطح فهم مخاطب توسط اولياي دين، روشن مي شود كه سطوح متفاوت فهم مخاطبان، مانع واقع نمايي متون ديني نيست.

 

تحليلي بر مباني معرفت شناختي مطالعه نهضت عاشورا

محمد حسين زاده

چکيده: در اين نوشتار، با بيان اصول يا قواعد پژوهش هاي تاريخي با صبغه معرفت شناختي و روش شناختي، به پژوهش درباره منابع نهضت عاشورا و رخدادهاي آن پرداختيم. اين بحث، ميان رشته اي و جايگاه اصلي آن معرفت شناسي دانش هاي نقلي است؛ اما مباني معرفتي و دستاوردهاي نهضت عاشورا در دانش كلام و تاريخ نيز كاربرد بسيار دارد.

در اين مقاله، به بيان اصول معرفت شناختي در قلمرو دليل نقلي و درجه معرفتي ادله نقلي، اقسام و شرايط اعتبارشان، منشأ اعتبار آنها، به ويژه خبر واحد مي پردازيم. با بررسي اصول معرفت شناختي حاكم بر دليل نقلي، منابع و مدارك نهضت عاشورا و رويدادهاي آن، به اين نتيجه رهنمون مي شويم كه منابع و مدارك رويدادهاي عاشورا، به اسناد تاريخي منحصر نيست، بلكه افزون بر اين گونه اسناد، مي توان در عرصه هايي ديگر به منابعي متقن دست يافت.

افزون بر آن، منابع بسياري براي اثبات رويدادهاي عاشورا وجود دارد كه مي توان به عنوان منابع معرفتي معتبر نهضت عاشورا براي تثبيت باورهاي ديني در علم كلام به آنها اعتماد و استناد كرد. حاصل اينكه، ارتباط تاريخي نهضت عاشورا با گذشته منقطع نيست و پيوندي استوار دارد. از اين رو، نبايد در بسياري از حوادث عاشورا ترديد كرد. اين پيامد، نقش معرفت شناختي، تاريخي و كلامي ژرفي دارد.

 

 روش‌شناسي و بسترشناسي فكري نظريات متكلمان شيعي مكتب بغداد (قرن چهارم و پنجم) در مسئله امامت

محمدحسين فارياب  

 چکيده: روش شناسي و بسترشناسي يك نظريه، از مهم ترين مسائلي است كه نقش مهمي در تحليل و شناخت چرايي صدور آن نظريه دارد. متكلمان شيعي مكتب بغداد در قرن چهارم و پنجم هجري، از بزرگ ترين متكلمان اماميه در طول تاريخ به شمار مي آيند. با اين حال، روايات امامان معصوم عليه السلام، كه از منابع اصيل تفكر ديني به شمار مي آيند، حضور كم رنگي در كتاب هاي كلامي ايشان دارند.

هدف از نگارش اين مقاله، ابتدا روش شناسي فكري اين متكلمان، و سپس تحليل چرايي تكيه فراوان ايشان بر عقل در براهين و نظريات كلامي مربوط به مسئله امامت با توجه به بستر فرهنگي شهر بغداد در آن دوران است. بر اساس مهم ترين يافته هاي اين نوشتار، نگاه سخت گيرانه متكلمان بغداد به احاديث و نيز تنوع مكاتب گوناگون كلامي و نيز تعصبات مذهبي و درگيري هاي شديد فرقه اي در بغداد، از مهم ترين عواملي است كه مانع از استفاده لازم متكلمان شيعي از روايات در آن دوران شده است.

 

واكاوي و نقد ادله عرفا درباره هدف آفرينش

مرجان درستي مطلق

 علي افضلي 

چکيده: يكي از مباحث معرفتي دقيق در حوزه الهيات، هدف خداوند از خلقت جهان است متكلمان اسلامي، هدف خداوند از آفرينش عالم را رساندن جود به خلق مي دانند. فلاسفه معتقدند ازآنجاكه خداوند واجد همه كمالات و علت تامه خلقت است و معلول از آن لامحاله تخلف نمي كند، فيض رساني و صدور وجود و خلق نظام احسن از ناحيه خداوند واجب است.

از منظر عارفان، آفرينش بر پايه عشق خداوند به شناخته شدن انجام پذيرفته است و مجموعه هستي، تجليات ذات پروردگار هستند كه وجودي غير از وجود حق تعالي ندارند. خداوند عاشق كمالات بي‌نهايت خود بود؛ لذا در قالب پديده‌هاي مختلف عالم تجلي كرد تا از ديدن جمال خود در آينه فعل خويش كه همان جهان خلقت است، لذت ببرد و هدفي براي آفرينش در ماوراي ذات بي‌همانندش وجود ندارد.

در اين نوشتار، از ميان همه نظرات، به روش كتابخانه‌اي، به بررسي پاسخ پرسش اصلي درباره ديدگاه عرفا در اين زمينه پرداخته شد و با طرح پرسش ها و ايراداتي بر آن و تبعات پذيرش اين نگرش، مشخص شد كه مطلب نيازمند بازنگري و رجوع به تعاليم قرآن كريم و روايات حضرات معصومين است.

 

تبيين فلسفي آموزه «عدل» در انديشه كلامي صدرالمتالهين

مهدي گنجور

 مجيد صادقي حسن آبادي

 محمد بيدهندي

 فروغ السادات رحيم پور 

 چکيده: آموزه «عدل الهي»، يكي از مباحث مهم كلامي است كه از ديرباز مورد توجه انديشمندان و فيلسوفان شرق و غرب بوده است. تحقيقات گسترده عدل پژوهان، از دغدغه و اهتمام جدي صاحبان انديشه به اين مسئله حكايت دارد؛ از افلاطون و ارسطو در يونان باستان گرفته تا فارابي و ابن سينا و فيلسوفان مسلمان و سپس تا عصر حاضر، هر يك به نحوي با موضوع عدالت درگير بوده و بخشي از آثار فلسفي خود را به آن اختصاص داده‌اند. در اين ميان، نگرش فلسفي صدرالمتالهين به مسئله عدل الهي، كمتر مورد عنايت پژوهشگران واقع شده است.

نظر به اين ضرورت و خلا پژوهشي، نوشتار حاضر به سبك مسئله محور و با مراجعه به منابع معتبر و كاوش در آثار فلسفي و تفسيري صدرالمتالهين، ضمن تحليل ماهيت و جايگاه عدل در انديشه وي، سه ساحت از عدل الهي (عدل تكويني، تشريعي و جزايي) را (كه تلويحاً و به نحو پراكنده در مواضع مختلف از آثار وي مورد اشارت قرارگرفته) استنباط و تبيين كرده است.

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، هفدمین شماره دو فصلنامه معرفت كلامی را در 210 صفحه به قیمت ۳۵۰۰ تومان منتشر کرده است و علاقه‌مندان می توانند برای دسترسی به متن کامل مقالات اینجا را کلیک کنید./ ۹۹۸/ ۶۰۴/ش/