سریال معاویه؛ پروژه تحریف تاریخ و جنگ روایت‌های سعودی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سریال معاویه یک تولید تلویزیونی تاریخی است که توسط شرکت MBC عربستان سعودی با بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار ساخته شده است.[1] این سریال به زندگینامه معاویه بن ابی سفیان، بنیان‌گذار سلسله امویان، می‌پردازد و حوادث پس از قتل خلیفه سوم عثمان بن عفان را به تصویر می‌کشد. همچنین، این سریال به خلافت امام علی (ع)، شهادت او، حکومت امام حسن (ع)، و واقعه کربلا اشاره دارد. این سریال پس از یک تعلیق دو ساله، سرانجام در ماه رمضان امسال (سال ۲۰۲۵م) از شبکه MBC پخش شد و از آن به عنوان پرهزینه‌ترین سریال ساخته شده در جهان عرب یاد می‌شود.

ظاهراً مخاطب سریال در نظر «خالد صالح» نویسنده و کارگردان این اثر «طارق العریان»، اهل سنت هستند و لذا از برخی موضوعات مانند جانشینی بعد پیامبر اکرم(ص) بدون هیچ روایتی عبور می‌کند! آنچه مسلم است برای مخاطبان اهل تسنن عملکرد معاویه خط قرمزی نیست و جا برای نقد و تحلیل بسیار باز است هرچند آنها برای وی احترام قائلند.

واکنش به این سریال نیز در کشورهای اسلامی متفاوت است از باب نمونه در عراق، پخش سریال به دلیل نگرانی از ایجاد تنش‌های مذهبی ممنوع اعلام شد و در مصر برخی از شخصیت‌های مذهبی از نمایش چهره ۱۰ صحابی که پیامبر به آنها وعده بهشت داده بود، انتقاد کرده‌اند و خواستار ممنوعیت پخش آن شده‌اند.

حال در این تحقیق مختصر به واکاوی اجمالی نسبت به نکات فنی، اهداف و محتوای این سریال پرداخته می‌شود.

نکات فنی:

از آنجا که ویژگی‌های فنی، فرم، قالب و محتوای این سریال قابل بحث و گفتگوی فراوان مثبت و منفی است که به شکل فهرست‌وار برخی از آنها را بازگو نموده که عبارتند از:

1-    کیفیت نسبتاً بالای تولید، جذابیت‌های بصری و استفاده از فناوری‌های پیشرفته در فیلمبرداری و جلوه‌های ویژه، موسیقی مناسب و..

2-    انتخاب هنرپیشگان و ستاره‌های سینمایی از کشورهای مختلف عربی مانند ایاد نصار (اردن) در نقش امام علی (علیه السلام) و لجین اسماعیل (سوریه) در نقش معاویه

3-    نویسندگی شعارزده و شتاب زده و شخصیت پردازی مثبت و اغراق شده از معاویه و فقدان انسجام لازم پیرنگ داستان

4-    سکانس آغازین سریال با زایمان هند، از صحنه‌های شِبه اروتیک در این فیلم است که به عنوان یک تکنیک برای جذب مخاطب در نظر گرفته شده

5-    انتخاب مناسب زمان پخش یعنی ماه مبارک رمضان و گستره دامنه توزیع با پروپگاندای خبری

هدف کلان:

بنظر می‌رسد سازندگان این سریال اهداف پنهان و آشکاری را دنبال می‌کنند که برخی از موارد آن عبارت است از:

1.     تأثیر هدفمند روی جوانان و نمایش قهرمان سازی معاویه به عنوان جوان قدرتمند صدر اسلام در فرمانروایی و سامان بخشی امور مسلمین با این تحلیل و گزاره‌ی پنهان که حضرت محمد اسلام را آورد و معاویه امپراطوری اسلامی را توسعه داد.

2.     القاء و اقناع مخاطب در تحلیل این مفهوم که شیوه حکمرانی معاویه سیاسی بود و به منافع و مصالح عامه توجه داشت و مخالفان او به دنبال حکمرانی ایدئولوژیک بودند.

3.     توجیه اشرافی‌گری با نمایش شکوه قدرت که لازمه حکمرانی تعاملی حتی با دشمنان اسلام است و قابلیت توجیه آن در عصر حاضر

4.     بازنمایی بهره‌گیری از ظرفیت‌های فکری همه ادیان و طوایف با نمایش مشاوران مسیحی و معاضدت یهود مشاوره که نمایشگر تعامل با دنیای پیرامونی است.

5.     توجیه اسلام التقاطی با تفسیر این گزاره که حکومت معاویه واقع گرا بود و اینکه دیگر با ارزش های اسلامی نمی‌شود جامعه را اداره کرد؛ در مقابل حکمرانی آرمانگرا که به سنت‌ها پایبند است.

6.     اقناع مخاطب با گزاره ضمنی به این شکل که عقب افتادگی و مشکلات جهان اسلام بخاطر مخالفان و افراد ایدئولوژیک، آرمانگرا و خشک مقدس است و معاویه با این جریان مبارزه کرد.

7.     تطهیر چهره و شخصیت تمام صحابه مانند عشره مبشره و اصحاب بدر

8.     برجسته سازی نقش معاویه در گسترش امپراطوری اسلامی و سعی بر تطهیر چهره ابوسفیان، سعیدبن عاص و...

9.     بازنمایی مَجد و عظمت امپراطوری و سلطنت اسلامی

اهداف پشت صحنه سریال:

به نظر می‌رسد که تفکر وهابی با روکش مدرنیته در عربستان سعودی و اهداف پشت‌پرده دست‌اندرکاران این مجموعه با سرمایه گذاری  سنگین نشانگر برنامه ریزی راهبردی و دراز مدت در انحراف فکر و فرهنگ جامعه اسلامی با مستند سازی دروغین از روایت صدر اسلام است که به برخی از آن اشاره می‌شود:

1.     تطبیق حکمرانی بن سلمان به عنوان جوان واقع‌گرا در مسیر تحولات و تعاملات بزرگ در جهان اسلام.

2.     بازنمایی مستند مدل رهبری جهان اسلام با محوریت عربستان

3.     مرزگذاری و ایجاد فاصله نسبت به بنیادگرایی در جهان اسلام

4.     گسترش ارتباطات بین المللی عربستان و طرح سازش اعراب با کم رنگ‌سازی ارزش‌های اسلامی و آرمان‌های جهان اسلام مانند مبارزه با صهیونیسم اشغالگر

تحلیل اجمالی سریال:

با پخش قسمت‌هایی از این سریال که قابلیت ارائه نظر را برای منتقدان فراهم ساخته است؛ این مجموعه تلویزیونی بخش‌های تاریخ را برجسته و بخشی را کم رنگ به نمایش درآورده که پر است از کتمان، دروغ و تحریف تاریخ که به برخی از موارد اشاره می‌شود.

الف- کتمان

1-    کتمان لعنت رسول گرامی اسلام نسبت به شخص معاویه مانند: «لعن الله القائد والسائق والراکب»[2] و نیز «لا أشبع الله بطنه»[3]

2-    کتمان برخی سخنان مستقیم و بی‌پرده‌ی پیامبر اعظم (ص) علیه معاویه از قبیل: «معاویة فی تابوت مقفل علیه فی جهنم» [4]«فرعون هذا الامه»، و «یحشر علی غیر ملتی»[5]

3-    کتمان حادثه تاریخی شهادت جناب حمزه و شکافتن سینه او و به دندان گرفتن جگر حمزه، و مثله کردن بدن شهدای مسلمان توسط مادر معاویه در این سریال دیده نمی‌شود

4-    کتمان شراب خواری معاویه[6]

5-    کتمان تجارت بت توسط معاویه[7]

6-    کتمان تلاش معاویه در جنگ و شهادت امام حسن مجتبی (ع)[8] و خوشحالی وی از شهادت ایشان[9]

7-    حفر نهر از روی قبور شهدای اُحد و نمایان شدن پیکر برخی شهدا[10]

8-    کتمان دستور معاویه بر سب و لعن امیرالمونین علی (ع) (عدم رعایت جایگاه امیرالمومنین حداقل به عنوان خلیفه مسلمین) بر منابر توسط خطبای درباری معاویه[11]

9-    کتمان تبدیل کردن خلافت را به سلطنت موروثی توسط معاویه

10-    کتمان ماجراهای گسترده فسق و فجور فرزند معاویه یعنی یزید ملعون

11-   کتمان سند سازی و دستور به جعل حدیث توسط معاویه که وی در جعل حدیث دو روش را پیش گرفت. روش اول جعل احادیثی در مدح خود[12] و دیگر جعل حدیث در ذم اهل بیت.[13] جعل حدیث در مدح معاویه آنقدر زیاد است که ابن تیمیه نیز به آن اقرار دارد. وی در رد حدیث طیر مشوی می‌گوید:در باره فضائل معاویه احادیث زیادی نقل کرده‌اند و کتاب‌های مستقلی نیز نوشته‌اند، اهل دانش حدیث، نه آن را صحیح نمی‌دانند[14]

12-    کتمان فساد و غارت مردم عراق در حکومت معاویه

13-  کتمان نگاه قبیله‌ای معاویه و جنایات او از لحظه روی‌کار آمدن بر مسند خلافت

14-  و....

ب- تحریف

بازنمای گزینشی تاریخ و تحریف های فراوانی که در این سریال وجود دارد، آن را به سناریوی برساخته ذهن نویسنده تبدیل کرده و نه بازنمای بخشی از تاریخ حقیقی صدر اسلام که برخی از موارد آن عبارت است از:

1-    در این سریال ابوسفیان پدر معاویه را مردی توانمند، فکور و پخته نمایش می‌دهد که مورد اعتماد جامعه است و حال آنکه به شهادت تاریخ چنین نیست.[15]

2-    غزوه «حنین» اولین جنگ بعد از فتح مکه از غزوات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با مشرکان هوازن، در سال هشتم هجرت بود که در سریال بر خلاف گزارش تاریخ، ابوسفیان را مرد رشید و جنگاور نشان می‌دهد و حال آنکه طبق مستندات تاریخی خود اهل سنت برخی از مردم مکه (طُلَقاء) همچون ابوسفیان بن حرب و کَلَدَة بن حَنْبَل کینه خود را از اسلام و مسلمانان آشکار ساختند و حتی شَیبة بن عثمان بن ابی‌طلحه که پدرش در جنگ احد کشته شده بود، قصد جان پیامبر را کرد که ناموفق ماند.[16]

3-    بسیاری از وقایع مانند نحوه کشتن خلیفه دوم و ماجرای کشتن خلیفه سوم مخالف اسناد تاریخی فریقین است.

4-    تحریف تاریخ در مورد اختلافات عمیق علی(ع) و عثمان در این سریال

5-    تحریف نقش عایشه در ماجرای عثمان[17] و نسبت تحقیر آمیز صفت (نعثل) به عثمان از طرف عایشه و همراهی طلحه و زبیر[18]

6-    تحریف نقش عمربن عاص، عبدالله بن مسعود و طلحه و زبیر اقرار محمدبن طلحه

7-    محمدبن ابی بکر، محمدبن ابی اوزافه، مالک اشتر و.. افراد درجه دوم هستند که پشتوانه صحابه در قتل عثمان بودند ولی در سریال آنها را افراد درجه یک معرفی کرده

8-    ناهنجاری های اخلاقی و تربیتی که در مادر، پدر و خانواده معاویه به اذعان اسناد تاریخی وجود داست که در این سریال آنرا تحریف کرده و کانون خانواده معاویه را همدل و همگرا معرفی می‌کند.[19]

ج- کذب و دروغ:

واقعیت آنستکه معاویة بن ابی‌سفیان (درگذشت: ۶۰ق) فرزند ابوسفیان و هند دختر عتبه[20] نخستین حاکم اموی بود که پس از صلح با امام حسن(ع) به مدت حدود ۲۰ سال در دمشق خلافت کرد. او در فتح مکه (سال ۸ق) اسلام آورد و از طُلَقاء (آزادشدگان) محسوب می‌شد.[21] در زمان ابوبکر و عمر، در فتح شام شرکت کرد و سپس به استانداری اردن و بعداً تمام شام منصوب شد. در شورش علیه عثمان، به‌رغم درخواست عثمان، به کمک او نشتافت. پس از شهادت امام علی(ع)، با امام حسن(ع) صلح کرد و خلافت را به دست گرفت. او دمشق را پایتخت خود قرار داد و فتوحات را در غرب و شمال آفریقا گسترش داد.

در این مجموعه سریال متاسفانه دروغ‌پردازی‌هایی صورت گرفته که بر خلاف واقعیت تاریخی است.

1-    در این سریال به دروغ و خلاف واقع معاویه به عنوان یکی از اعضای حلقه مشورتی خلفا مطرح می‌شود که در حوزه های گوناگون صاحب‌نظر است

2-    اظهار خلاف واقع از معاویه به عنوان یکی از مشاوران جنگجویان بی‌باک در جنگ حنین، فتوحات و فتح قدس

3-    خانواده معاویه در سریال متشخص، متمول بازنمایی شده است که رابطه اعضای خانواده کاملاً همدلانه و حول محور مادر خانه برقرار است؛ در حالی که گزارش های تاریخی، ناهنجاري هاي اخلاقي فراواني را برای هند برمی‌شمارند که بر نقش کانونی مادر خانواده اثرگذار است. ابن کلبی (م ۲۰۴ق) نسب شناس معروف صدر اسلام نقل کرده که «هند از زنان بسیار شهوت‌ران بود که به زنا با مردان سیاهپوست علاقه ای شدید داشت و هر وقت فرزند سیاهی می زایید، آنها را می کشت»[22]

4-    آنچه از روایات و آثار تاریخی استفاده می‌شود و قابل اثبات است، افرادی همانند امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و نیز ابی بن کعب، زید بن ثابت و... کاتب وحی بوده‌اند؛ اما این‌که معاویة بن ابی‌سفیان نیز از کاتبان وحی باشد، قابل اثبات نیست و بزرگان اهل‌سنت این مطلب را از ساخته‌های طرفداران بنی‌امیه می‌دانند.[23]

د_ مخاطرات فرهنگی، اجتماعی و مذهبی سریال:

1-    شروع سریال‌سازی استراتژیک در مسیر جنگ روایت‌ها

2-    روایتی با هدف تغییر برخی نگرش‌ها در طیفی از اهل سنت در مسئله حاکمیت، اسلام سیاسی، مقاومت، جهاد، حماس، فلسطین و...

3-    دامن زدن به اختلافات فرقه گرایانه در جهان اسلام به طور مثال عنوان امیرالمومنین که از نظر شیعه و برخی از اهل سنت از سوی رسول گرامی اسلام مختص به امام علی(ع) است که در سریال صرفاً به خلیفه دوم اطلاق گردید.

4-    بازی با واقعیت تاریخ صدر اسلام و تحریف و کتمان آن

5-    تغییر باورها و انگاره‌های اعتقادی جامعه اسلامی

6-    تطهیر خاندان منحوس اموی و جنایات ایشان

7-    روایتی از تاریخ صدر اسلام که سراسر دروغ است

8-    زدودن پایگاه تقابل با جبهه معاند صهیونیستی و زمینه‌سازی برای افکار عمومی در بحث سازش با یهود صهیونی به بهانه منافع عامه

نتیجه‌گیری و پیشنهادات:

سریال "معاویه" که توسط عربستان ساخته شده، بخشی از تلاشهای این کشور برای بازسازی تصویر تاریخی چهره‌های اسلامی و تأثیرگذاری بر روایات مذهبی و تاریخی در جهان اسلام است. این سریال به زندگی معاویه بن ابوسفیان، بنیانگذار حکومت امویان می‌پردازد، چهرهای که در تاریخ اسلام به ویژه در میان شیعیان و سنی‌ها دیدگاههای متفاوتی درباره او وجود دارد.

اهداف احتمالی ساخت این سریال:

1.     تغییر روایت تاریخی:

o        معاویه در نزد اهل سنت معمولاً به عنوان یک صحابی و خلیفه پذیرفته شده تلقی می‌شود، اما در میان شیعیان به دلیل مخالفت با امام علی (ع) و نقش وی در جنگهای داخلی اسلامی، چهره‌ای منفی دارد. عربستان می‌خواهد با ساختن و پخش این سریال، روایتی یکسان‌ساز و مثبت از او ارائه دهد.

2.     تقویت هویت اموی-سلفی:

o        عربستان سعودی به دنبال تقویت روایتی از تاریخ اسلام است که با دیدگاه سلفی-وهابی همخوانی دارد. معاویه به عنوان نماد حکومت اموی، می‌تواند در این راستا مورد استفاده قرار گیرد.

3.     مقابله با نفوذ فرهنگی ایران:

o        ایران در سالهای اخیر با تولید آثاری درباره ائمه شیعه (مانند سریال "امام علی" بر روایت شیعی از تاریخ اسلام تأکید کرده است. عربستان با ساخت سریالهایی مثل "معاویه" می‌خواهد در مقابل این جریان فرهنگی بایستد.

4.     توجیه سیاستهای داخلی و خارجی:

o        معاویه به عنوان سیاستمداری که به جای شورا، نظام موروثی را در خلافت تثبیت کرد، ممکن است بهانه‌ای برای توجیه برخی سیاستهای حکومتی عربستان باشد.

به طور کلی، این سریال میتواند بخشی از جنگ روایتها در جهان اسلام باشد که عربستان و ایران در آن نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

پیشنهادها:

1-    اگر چه ساخت سریال‌های استراتژیک که اهداف پشت‌پرده و کلانی را دنبال می‌کند در جهان غرب برای انحراف و اقناع افکار عمومی سابقه‌ی زیادی دارد؛ لکن ساخت چنین سریال‌ها و مجموعه‌هایی در کشورهای اسلامی مانند عربستان، ترکیه و مصر آغاز حرکت پنهان و هدفمند است که باید در جنگ رسانه‌ای به آن توجه نمود.

2-    بنظر می‌رسد روایت نو و جدیدی از صدر اسلام و بازنمایی حقایقی در سریال‌های در دست ساخت مانند سلمان فارسی بتواند بخشی از حقایق را در این جنگ نابرابر شناختی حاصل کند و برای تحقق چنین هدفی لازم است با توجه به دو نوع مخاطب شیعه و اهل تسنن و نیز با دوبله سریال به دو زبان عربی و انگلیسی و نیز پاسخ به اهداف سریال‌هایی همچون معاویه چنین آثاری جهت دهی و تولید گردد.

3-    مراکز تحقیقاتی با روش نشانه شناسی و تحلیل مضمون به محتوا و مضمون و نیز اهداف پیدا و پنهان این سریال ورود علمی پیدا کرده و تبیین دقیق و علمی نسبت به آثار و پیامدهای تحریف و کتمان تاریخ اسلام را برای جامعه نخبگانی جهان و افکار عمومی تشریح نمایند.

4-    دستگاه‌های ارتباطی، اهالی مسلمان و متعهد هنر و رسانه‌های همسو، گفتمان نقد سریال معاویه را فعال نمایند و برای تولیدات هنری و رسانه‌ای صحیح اقدام نمایند.

5-    واکنش مجامع دینی و اسلامی، خطبا و مبلغین دینی نسبت به تحریف و کتمان تاریخ صدر اسلام ضروری است و تشکیل حلقات و نشست‌های معرفی دقیق ماجرای صدر اسلام رسالت مهمی به ویژه برای علمای شیعه و سنی است.

منابع:

1)     ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبه آیت الله مرعشی النجفی، بی‌تا.

2)     ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه في معرفة الصحابة، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۵ق.

3)     ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۲ق.

4)     ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، القاهرة، مكتبة الخانجي، ۱۴۲۱ق.

5)     ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، القاهرة، مكتبة نهضة مصر، ۱۳۸۰ق.

6)     ابن عساکر دمشقی، علی بن حسن، تاریخ دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.

7)     ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، دمشق – بيروت، دار ابن كثير، ۱۴۳۴ق.

8)     ابن الکلبی، هشام بن محمد، مثالب العرب والعجم، بیروت، مطبوعات دار الاندلس، ۱۴۳۰ق.

9)     ابو ریة، محمود، شیخ المضیرة ابو هریره، ص۲۰۵، ناشر: منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، الثالثة.

10) بزار، احمد بن عمرو، مسند بزار، بیروت، مکتبة العلوم والحکم، ۱۴۰۹ق.

11) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.

12) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۵ق.

13) زمخشری، محمود بن عمر، ربيع الأبرار ونصوص الأخيار، بيروت، مؤسسة الأعلمي، ۱۴۱۲ق.

14) شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.

15) طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، مصر، دار المعارف، ۱۳۸۷ق.

16) ـــــــــــــــــــــــ، تهذیب الآثار، القاهرة، مطبعة المدني، بی‌تا.

17) مالکی، حسن بن فرحان، مثالب معاوية بن أبي سفيان بالأسانيد الصحيحة، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۳۷ق.

18) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، مکتبه العصریه، بی‌تا.