«جهت» فن آوری‌ها چیست
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام والمسلمین سید محمد مهدی میرباقری در گفتار دوم از کتاب «نگاهی بنیادین به نسبت اخلاق و فن‌آوری اطلاعات» که عنوان «آثار تکامل الهی در فن‌آوری اطلاعات» را به خود اختصاص داده است می‌نویسد:
نقش آفرینی «توسعه» در متن «فن‌آوری اطلاعات»
نکته قابل تأمل، این است که عمق اخلاق فن‌آوری اطلاعات چیست؟ در چه لایه‌هایی می‌توان جامعه اطلاعاتی را به اخلاق مقید کرد؟
همان گونه که اشاره شد، پایگاه اصلی اخلاق، تمایلات است، اما خود تمایلات، هم تحول‌پذیرند و هم ممکن است تغییر جت دهند. بر این اساس، چگونه می‌توان پایگاه روشن و پایدار برای اخلاق تعریف کرد؟
اگر پایگاه اخلاق را به تمایلات طبیعی و مادی بشر برگردانیم، این تمایلات، هم از ناحیه خود فرد و هم از ناحیه سامان‌دهی اجتماعی قابل کنترل و مدیریت هستند. اگر ما همه ارزش‌های اخلاقی را بر گرایش‌های طبیعی انسان مبتنی کنیم و سپس این «میل به لذت‌ها» را به یک نظام اخلاقی بدل سازیم، اخلاق هدایت بخشی که تداوم داشته باشد به دست نخواهد آمد.
این مسأله اکنون در جهان اتفاق افتاده است که می‌خواهند فرایند توسعه را اخلاقی کنند. در دودهه اخیر نیز می‌کوشند تا فرایند پیشرفت جامعه اطلاعاتی را اخلاقی سازند. برای این اخلاقی سازی ناگزیر باید یک اخلاق محوری تعریف شود که از آن به «اخلاق توسعه» یا «اخلاق تکامل» تعبیر می‌کنیم.
اگر شما محور اخلاق را تمایلات طبیعی انسان قرار دهید و بخواهید بر پایه آن، ارزش بسازید، برآیند همه این تمایلات در دنیای کنونی، به «توسعه» تعریف می‌شود و همه ارزش‌ها حتی ارزش‌های لیبرالیستی به آن مقید می‌شود.
در این زمینه، یکی از مصوبات مجمع عمومی سازمان ملل بیان می‌کند که همه افراد بشر، حق دستیابی به توسعه را دارند و دولت‌ها محق و مکلف هستند که بستر توسعه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در جوامع خود فراهم آورند و به همکاری بین‌المللی در این زمینه بپردازند.
پس از این منظر، یک ارزش محوری تعریف می‌شود که همان «توسعه» است. بر مبنای این ارزش محوری، «حق بر توسعه» تعریف می‌شود و بر مبنای آن، دستورسازی انجام می‌پذیرد. بنابراین، «باید» اساسی که جامعه اطلاعاتی به آن ملزم می شود، این است که بستر توسعه فراهم شود. التزامات اخلاقی و حقوقی و دستوری که راه‌یابی و دستیابی به توسعه را فراهم می‌کنند، باید مشخص شود.
انسان هرگاه اطلاعاتی را به کار می‌گیرد، به دنبال هدفی است. به طور کلی، ارزش‌ها در کاربری اطلاعات حضور می‌یابند. چنانچه اطلاعات را به هم پیوسته ببینیم و نظام اطلاعات و نظام فن‌آوری ها را به صورت «کل‌گرایانه» در نظر بگیریم و به ویژه مجموعه فن‌آوریو اطلاعت را در فرایند «توسعه» مورد توجه قرار دهیم، به این نتیجه می رسیم که جهت‌گیری توسعه، در ذات اطلاعات حضور پیدا می‌کند؛ یعنی نظام متوازنی که برای توسعه تعریف می‌کنید، متناسب با اهداف توسعه است و این نظام متوازن بر محتوا اثرگذار است و هرگاه هدف اخلاقی حاکم بر توسعه فن‌آوری تغییر کند، ماهیت توسعه فن‌آوری نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
اگر توسعه فن‌آوری به سمت افزایش بهزیستی مادی و غیر قدسی برود، حتماً همین سازوکارهای کنونی به دست خواهد آمد، اما اگر فرایند توسعه و اهداف تکامل را تغییر دهیم، ماهیت و محتوای فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و نیز خود اطلاعات و ارتباطات هم تغییر خواهند کرد. کیفیت هوشمندی اجتماعی بشر نیز تغییر می‌کند.
آنچه گفته شد، همان نقطه‌ای است که صاحب‌نظران درباره آن اختلاف نظر دارند. برخی صاحب نظران به درستی معتقدند که ماهیت فن‌آوری‌ها و اطلاعات و ارتباطات، حامل ارزش است و ما در برخورد با آنها نمی‌توانیم به صورت آزاد برخورد کنیم؛ یعنی این فن‌آوری ها، ارزش خاص را بر جامعه جهانی تحمیل می‌کند. همانگونه که ما می‌توانیم ارزش‌های خودمان را به نسبت، بر آن تحمیل کنیم.
از این نگاه، فن‌آوری ها بدون اقتضا نیستند، بلکه «جهت»، در ذات آنها تبلور شده است؛ آنها تجسم تمایلات عمومی هستند و جهت تمایلات عمومی را با خودشان دارند؛ البته چنانچه اشاره شد این سخن به این معنا نیست که ما در مقابل این «جهت» مجبوری، بلکه ما هم صاحب اراده‌ایم و به نسبتی می‌توانیم بر این آثار، مسلط شویم./841/ت۳۰۳/س
منبع: کتاب «نگاهی بنیادین به نسبت اخلاق و فن‌آوری اطلاعات» نوشته استاد سید محمد مهدی میرباقری