شاخص‌های توسعه کوثری از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، کسانی که سکولار فکر کرده یا می‌کنند، دین را تنها در فضای ارزشی فرض می‌کنند، نه در مسائل دانشی؛ در حالی که اسلام در متن جامعه هم در مسائل علمی و اقتصادی و هم در مسائل اخلاقی و ارزشی، دارای دیدگاه مخصوص به خود است.
توسعه دارای دو رویکرد متفاوت است: «توسعه تکاثری» که مذموم است و «توسعه کوثری» که ممدوح است. در اقتصاد نیز همین‌گونه است. اسلام توسعه را کاملاً ترغیب و تشویق کرده است؛ منتها توسعه دو نوع متفاوت است. اسلام در همه‌جا توسعه تکاثری را مذمت نموده و همه جا از توسعه کوثری حمایت کرده است. توسعه کوثری آن است که «پایدار» باشد و «همه‌جانبه». معنای پایدار آن است که نسل آینده را هم در نظر داشته باشد.
اگر کاسبی از سرمایه بگیرد و هزینه فرزندانش را تأمین کند، آغاز ورشکستگی اوست. او باید درآمد داشته باشد و از آن هزینه‌های خود را تأمین کند. کسی که نفهمد سرمایه چیست و سود چیست، راهی برای تولید ندارد. او باید بداند آنچه در زمین است، پایدار است. زمین‌فروشی، نفت و گازفروشی، معدن‌فروشی، سرمایه‌خوردن است. این‌همه روایت داریم که اگر کسی زمین بفروشد، هیچ برکتی در آن نیست؛ این ناظر است به این‌که سرمایه را نمی‌توان فروخت. بنابراین توسعه کوثری شاخص‌هایی دارد؛ و این نوع توسعه، از این‌جا شروع می‌شود:
1. حفظ سرمایه و درآمدزدایی
همان‌گونه که اشاره شد، شاخصه اول توسعه کوثری این است که بفهمیم سرمایه کدام است و سود کدام؟ باید سرمایه را کاملاً حفظ کرد و راه ایجاد درآمد را دانست؛ بعد از استحصال درآمد، آن را هم در داخل و هم در خارج عرضه کرد تا نیاز کشور تأمین شود.
2. گردش سرمایه و فرصت برابر
شاخصه دوم آن است که توسعه باید همه‌جانبه باشد. نه فقط پایدار در طول، بلکه پایدار در عرض؛ و برای همه مردم در طول نسل‌ها، نه برای یک نسل. قرآن کریم همه‌جانبه بودن را در سوره مبارکه حشر آیه 7 بیان کرده است آنچه که ما به شما عطا کردیم، این سرمایه می‌شود. آن‌جا که می‌گوییم سهم فقرا را بدهید و در سهم آن‌ها دخالت نکنید، برای این است که مبادا این سرمایه و ثروت بین یک عده خاص دست به دست شود؛ «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ مِنْکُم». شک نیست که امیرالمؤمنین(ع) یکی از ثروت‌مندترین افراد مدینه بودند. درآمد زیادی داشتند که همه را توزیع می‌کردند و فقط مقداری را برای خانواده باقی می‌گذاردند.
3. اشتغال با کرامت
شاخصه دیگر این است که همه مردم باید کار کنند تا زندگی‌شان تأمین شود. با این‌که نقل شده است که پیامبر(ص) دست آن کارگر را بوسید، اما مزدوری مغضوب است. ما خیال می‌کنیم چون کار خوب است، کارگری برای دیگران هم چنین است. این را در کدام روایت داریم که اجیر شدن مستحب است؟! عنوان غالب روایات طوری است که تنزیه می‌کند که مبادا کسی مزدور دیگران باشد. عنوانی که مرحوم کلینی در این باب ذکر کرده، این است که اجیر شدن مکروه است. بله، جایز است؛ چون وجود مبارک موسای کلیم برای شعیب اجیر شد؛ اما اشتغال را با «کراهت» می‌خواهیم یا با «کرامت»؟ اشتغال با کراهت، تکاثر مذموم است و توسعه مذموم. اشتغال با کرامت، کوثر محمود و توسعه محمود است.
همین‌که چهار نفر جوان را به مغازه‌ای بردیم و آن‌ها را مزدور کردیم، نباید بگوییم آن‌ها اشتغال پیدا کردند؛ زیرا این اشتغال با کراهت همراه است، نه با کرامت. جامعه را نیز باید اکرام کنیم، نه اطعام. کشور را با کمیته امداد اداره کردن که هنر نیست. این شکم سیر کردن است و با کرامت انسانی سازگار نیست. البته روایات دیگری مبنی بر «جواز» داریم اما «مطلوب» نیست.
4. صبغه الهی کار
شاخصه دیگر در توسعه کوثری آن است که ما خلیفة‌الله هستیم و ذات اقدس الهی از ما کار خواسته است. در سوره مبارکه ذاریات آیه 56 داریم که ما مردم را برای عبادت خلق کرده‌ایم. برابر این آیه، اگر کسی همه کارهای عبادی را انجام دهد و از همه محرمات فاصله بگیرد و بقیه وقت خویش را هم به عیش و نوش بگذراند، او به این آیه عمل نکرده است. چرا؟ چون آیه یک قضیه نیست؛ دو قضیه است؛ یکی موجبه و دیگری سالبه. جمع ایجاب و سلب، مفید حصر است. فرمود انسان فقط باید عبادت کند: «َومَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُون»؛ این به آن معنا نیست که انسان 24 ساعت به مسجد برود؛ واجبات را انجام دهد و محرمات را انجام ندهد؛ بلکه یعنی کار انسان باید صبغه الهی داشته باشد. یعنی اگر کار انسان کوثری است، عبادت است و اگر تکاثری است، عبادت نیست. در سوره جمعه نیز فرمود: نماز جمعه‌تان که تمام شد، دنبال کسب‌تان بروید. حتی روز جمعه! معلوم می‌شود که منظور از عبادت این نیست که دائم در مسجد باشیم.
5. پرهیز از مصرف‌گرایی
توسعه تکاثری همان‌گونه که در تولید توسعه دارد، در مصرف هم توسعه دارد. اما قرآن کریم جلوی این مسأله را می‌گیرد؛ جلوی عده‌ای را که چشم و هم‌چشمی شدیدی دارند. این توسعه، تکاثر مذموم است؛ زیرا محصول آن مصرف‌گرایی به‌گونه‌ای است که نشان دهد اتومبیلش، خانه‌اش، فرشش و لوازمش چه قیمت است.
مرحوم صاحب «وسایل الشیعه»، در باب مسکن، روایاتی نقل کرده است؛ در یک جا دارد که اگر خانه از فلان حدّ بگذرد با توجه به این‌که هر خانه‌ای معیار خاصی دارد، فرشته‌ها می‌گویند: «یا افسق الفاسقین، أین ترید؟».
لزوم و ضرورت توسعه کوثری
در آیه 61 سوره مبارکه هود، ذات اقدس الهی فرموده است: ما شما را خلق کردیم برای استعمار: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا»؛ او شما را از زمین آفریده و بالا برده و شما را استعمار کرده است. «استعمار» از پاک‌ترین واژه‌های قرآنی است که به‌صورت پلیدترین واژه‌های سیاسی درآمده است. خداوند متعال از بالا باران فرستاد و برکات داد و به ما هم عقل و قدرت و استعداد و امکانات داد. همه امکانات را برای ما فراهم کرد و از ما خواست زمین را آباد کنیم؛ آقای خودمان باشیم و نیازمند دیگری نباشیم.
دلیل دیگری که برای ضرورت پیگیری تحقق توسعه کوثری وجود دارد این است که اگر بخواهیم مردم را با زهد اداره کنیم، ممکن است یک اقلّی بپذیرند وگرنه اکثر مردم تحمل آن را ندارند. ما شنیده‌ایم که «کَلا إِنَّ الإنْسَانَ لَیَطْغَى». اما این را نشنیده‌ایم و برای اولین‌بار است که می‌شنویم: اگر کسی ببیند فقیر است، طغیان می‌کند. منتها در آن‌جا طغیان می‌کند «علی المستضعفین»؛ در این‌جا اگر جامعه ببیند فقیر است، طغیان می‌کند «علی الحکام و علی الاُمَراء». این حرف ممکن است تازه به نظر برسد؛ ولی اگر یک لحظه فکر کنیم، می‌بینیم چیز جدیدی نیست. کجا فقرا می‌توانند فقر را همیشه تحمل کنند و شورش نکنند؟!
اما اگر بخوهید توده مردم را بپرورانید که حافظ دین و دیگران باشند و دین‌شان محفوظ بماند، راهش این است که یک اقتصاد متوسط، یک دین متوسط و یک عبادت متوسط را به ایشان بدهید. بنابراین هم بحث‌های علمی را باید از بحث‌های مدیریتی جدا کرد و هم خواص را از توده مردم.
در توسعه پایدار باید به فکر نسل آینده باشیم و باید توسعه‌مان کوثری باشد تا این منظور، محقق شود. ما می‌خواهیم نسل آینده شکم‌شان تأمین و دین‌شان محفوظ باشد./998/د101/ب6
منبع: ماهنامه معارف