به سوی تربیت مسجدی(9)
امام محوری، مهم ترین شاخصه مسجد طراز اسلامی
خبرگزاری رسا ـ آنچه موجب می شود مسجد به عنوان یکی از کانون های مؤثر دینی و اجتماعی، بتواند نقش خود را در ابعاد مختلف ایفا کند، یک مدیریت و جهت دهی واحد، آن هم از سوی عالم دینی آگاه در نقش امام جماعت است؛ به عبارت دیگر احیای مسجد و کارکردهای فوق العاده آن در گرو حضور و محوریت یک امام جماعت کارآمد و توانمند است.
«واقیموا وجوهکم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ وَ ادعُوهُ مُخلِصینَ لَهُ الدِّین کَما بَدَأَکم تَعُودُونَ؛ روى خود را نزد هر مسجدى متوجه(خدا) سازید و او را با اخلاص در دین بخوانید، چنانکه شما را آغاز کرد بر مى گردید.»اعراف/29
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، با توجه به اهمیت بسیار و جایگاه تبلیغی ویژه مساجد در تاریخ اسلام و خصوصا در انقلاب اسلامی ایران و از سوی دیگر، هجمه های مختلف دشمنان به این پایگاه ارزشمند اسلامی، لزوم احیای این سنگرها و بهره مندی از کارکردهای گسترده و متنوع آن ها ضروری به نظر می رسد.
در این گزارش، ضمن بررسی جایگاه مسجد در آیات و روایات، امام محوری به عنوان مهمترین شاخصه مسجد طراز اسلام معرفی شده و کارکردها و راهکارهای تحقق آن در گفت و گو با ائمه جماعات و کارشناسان تبیین می شود.
با توجه به این که اثری جامع که به طور خاص به محوریت و مدیریت امام جماعت در مسجد و کارکردهای آن پرداخته باشد، مشاهده نشد، در این گزارش تلاش شده است حتی الامکان به منابع شفاهی و میدانی مراجعه شود.
اسلام به عنوان کاملترین دین، با نظام جهانشمولی که دارد، اساس الگوسازی را در بخشهای مختلف ارائه کرده و مهمترین و جامعترین الگو را در فرهنگسازی، مسجد قرار داده است.
مسجد نمونه، عهده دار نقشهای مهمی در زمینه عبادی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و نظامی است. درباره اهمیت مسجد، احادیث فراوانی از طریق اهل بیت(ع) رسیده است که اهمیت فوق العاده این کار را نشان می دهد. از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که فرمود: «اَلمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الآخِرَةِ، قِراها اَلْمَغْفِرَةُ وَ تُحْفَتُها الْجَنَّةُ؛ مساجد بازاری از بازارهای آخرت است که در آن بر سفره آمرزش می‌نشینند و با هدیه بهشتی بدرقه می‌شوند».(بحارالانوار، ج84، ص4)
و نیز فرمود: «مَن بنی مسجداً و لو کَمفحصَ قطاة بَنَی الله لَه بیتاً فی الجنة؛ کسی که مسجدی بنا کند، هر چند به اندازه لانه مرغی بوده باشد، خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا خواهد ساخت».(أمالی، ج 1، ص 186)
امروز آنچه بیشتر اهمیت دارد، عمران و آبادی معنوی مساجد است؛ در حالی که بیش از آن که به ساختن مسجد اهمیت می دهیم، باید به ساختن افرادی که اهل مسجد و پاسداران مسجد و حافظان آن هستند اهمیت بدهیم.
ویژگی های یک کانون دینی اجتماعی
چه آن که یک کانون فعال و مثبت دینی و اجتماعی، کانونی است که از دو عنصر مثبت تشکیل شود؛ نخست آن که شالوده و هدف آن از آغاز پاک باشد(اسّس علی التقوی من اول الیوم) و دیگر این که حامیان و پاسدارانش انسان هایی پاک، درستکار، با ایمان و مصمم باشند(فیه رجال یحبون ان یتطهروا) که از میان رفتن هر یک از این دو رکن اساسی، باعث فقدان نتیجه و نرسیدن به مقصد است.(تفسیرنمونه، ج8،ص146، توبه آیات107-110)
کانونی برای فعال‌ترین‌ها نه بازنشسته‌ها
مخصوصاً باید توجه داشت، مسجد، مرکزی برای جوانان با ایمان گردد نه این که تنها مرکز بازنشستگان و از کارافتادگان شود. مسجد باید کانونی برای فعال ترین قشرهای اجتماع باشد، نه مرکز افراد بیکاره و بی حال و خواب آلوده ها.(نمونه، ج7، ص318، سوره توبه 18-17)
آنچه که امروزه باید با توجه به نیازهای جامعه به آن توجه کرد، کارکردهای مسجد به عنوان پایگاهی بی بدیل در تبلیغ دینی و منشأ شکل گیری حرکت ها و تحولات است؛ کارکردهایی که می تواند نقش های حقیقی مسجد را احیا کند و احیاگر این کارکردها ها نیز به فرموده رهبر معظم انقلاب و اذعان صاحب نظران در گرو محوریت امام جماعت و عملکرد او است.(مجله مسجد، شماره69)
مفهوم شناسی
مسجد: مسجد در اصل لغت، موضع سجود و در عرف، نام «بیت الصلوة» یعنی خانه نماز است. در تاج العروس آمده است: «کلّ موضع یتعبّد فیه فهو مسجد».(تاج العروس، ج2،ص371)
راغب نیز آورده است: «المسجد موضع الصّلاة اعتبارا بالسّجود».(المفردات لألفاظ القرآن،ص271)
در اصطلاح شرعی، مسجد به مکان معین و موقوف برای نماز اطلاق شده است؛ «المراد بالمسجد المکان الموقوف علی کافة المسلمین للصلوة».(جواهرالکلام، ج14،ص61)
هر مسجد را «بیت الله» می نامند؛ به این معنی که خانه ای است که حق سبحانه و تعالی را باید در آن خانه پرستش کرد. مسجدالحرام نخستین مسجدی است که روی زمین بنا شده است و پس از آن مسجدالأقصی دومین مسجد است. نخستین مسجد در اسلام نیز، مسجد قبا در مدینه است.(تاریخچه و احکام مساجد و مشاهد، ص6)
مهمترین نقش مسجد، مرکزیت بخشی به عبادت مسلمانان در زمینی پاک و مطهّر و تعریف شده برای خداوند است؛ محیطی که انسان ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمینش بایستی از هر گونه پلیدی مصون باشد. مسجد، علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکز جماعت نیز هست. این جماعت، هم برای عبادت است و هم برای یک‌پارچگی امّت و تمسّک جمعی آنان به حبل‌الله.(جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی،ص20)
امام: راغب می گوید: «اِمام واژه‌ای عربی به معنای مقتدا، پیشوا و کسی است که دیگران به او اقتدا کرده و در کارهای خود او را به عنوان الگو قرار می دهند؛ فرقی نمی‌کند که محق باشد یا مبطل و امام جماعت نیز یعنی هر فردی که پیشنماز شود و گروه و جماعتی به او اقتدا کنند باشد و جمع آن هم ائمه می‌شود».(مفردات،ص20؛ صحاح اللغة، ج 5، ص1865)
ابن منظور صاحب لسان العرب نیز آورده است: «و الأَمامُ: بمعنى القُدّام و یکون الإِمامُ رئِسیاً؛ همواره به کسی که ریاست یک قومی را دارد امام گفته می‌شود».(لسان العرب، ج12، ص26)
جماعت: در لسان العرب آمده است: «و الجَمْع: اسم لجماعة الناس و الجَماعةُ و الجَمِیع و المَجْمع و المَجْمَعةُ: کالجَمْع و قد استعملوا ذلک فی غیر الناس حتى قالوا جَماعة الشجر و جماعة النبات».
جایگاه مسجد
مسجد در قرآن و روایات
واژه «مسجد»، جمعاً 28 بار در قرآن کریم ذکر شده که در 22 مورد به صورت مفرد و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است و در مجموع، در قرآن مجید 17 آیه مربوط به مساجد نازل و در آن به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد و مسجد الحرام و احکام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است.
خداوند متعال در قرآن، «مسجد» را کانون و پایگاهى براى عبادت ذکر کرده، مى‌فرماید: «مَسَـاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا؛ مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مى‌شود».(حج، آیه40)
در اهمیت «مسجد» همین بس که دو مسجد بزرگ و با اهمیت در اسلام، سکوى معراج پیامبر اکرم(ص) قرار مى‌گیرد(اسرا، آیه1) و خادمان آن نیز از وارسته‌ترین افراد زمان خود انتخاب مى‌شوند و خداوند دو پیامبر الهى را مسؤول طهارت خانه خود مى کند.(بقره، آیه 125)
مطابق آیات قرآن کریم، مسجد همچنین نخستین خانه توحید(آل عمران، آیه96؛ بقره، آیه125 جن، آیه18)، پایگاه نمایش روزانه امّت اسلام(اعراف، آیه29)، پایگاه ضد ستم(بقره، آیه114) و محبوب‌ترین مکان(ر.ک: جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی،ص11- 19) است.
علاوه بر آیات، سیره عملى پیامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) نیز برخى از ویژگى‌هاى مسجد را جایگاه آموزش و فراگیرى علوم اسلامى، کانون رایزنى و مشورت، تعاون اجتماعى، پاسدارى از عدالت و حکومت اسلامى و...، مهد و پرورش‌گاه نیروهاى مدافع اسلام و میهن اسلامی و پایگاه و سنگرى استوار براى رزمندگان اسلام معرفى می کند که این ویژگى‌ها را در مسجد النبىِ صدر اسلام آشکارا مى‌بینیم.
اهمیت جماعت در اسلام
از آیات 97-99 سوره توبه، اهمیتی که اسلام به جامعه های بزرگ و مراکز پرجمعیت تر می دهد، روشن می شود. اسلام با این که از محیطی عقب افتاده برخاست، محیطی که بویی از تمدن در آن به مشام نمی رسید، در عین حال اهمیت خاصی برای عوامل سازنده تمدن قائل است و می گوید آن ها که در نقاط دورافتاده از شهر زندگی می کنند، حتی از نظر ایمان و معلومات مذهبی عقب ترند؛ چرا که آن ها امکانات کافی برای تعلیم و تربیت در اختیار ندارند؛ لذا در نهج البلاغه می خوانیم که علی(ع) فرمود: «و الزموا السواد الأعظم فإن یدالله مع الجماعة؛ به مراکز بزرگ بپیوندید، زیرا دست خدا همراه جماعت است».(نمونه،ج8،ص97)
در تفسیر المیزان نیز با توجه به حدیثی از پیامبر اکرم(ص) که فرمود: «سیاحة امتی فی المساجد» ذیل آیه 112توبه، مراد از سیر و سیاحت، سیر و رفت و آمد در میان کانون های عبادت برشمرده شده است.(نمونه،ج 8، ص151)
همچنین ذکر صیغه جمع در «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و همچنین آیات بعد که همه به صورت جمع است، نشان می دهد که اساس عبادت، مخصوصا نماز بر پایه جمع و جماعت است؛ حتی به هنگامی که بنده در برابر خدا به راز و نیاز بر می خیزد باید خود را میان جمع و جماعت ببیند تا چه رسد به سایر کارهای زندگیش.
به این ترتیب هرگونه فردگرایی، تک روی، انزواطلبی، و مانند اینها مفاهیمی مردود از نظر قرآن و اسلام شناخته می شود.
مخصوصا نماز، از اذان و اقامه(که دعوت به اجتماع برای نماز است) گرفته تا سوره حمد که آغازگر نماز است، «السلام علیکم» که پایان آن است، همه دلیل بر این است که این عبادت در اصل جنبه اجتماعی دارد؛ یعنی باید به صورت جماعت انجام شود. درست است که نماز فرادی نیز در اسلام صحیح است، اما عبادت فردی جنبه فرعی و درجه دوم را دارد.(نمونه،ج1،ص44)
از سوی دیگر این جماعت که به ظاهر برای انجام یک عمل عبادی است، آثار و برکات بسیاری همچون حفظ و تقویت وحدت، صله رحم، رسیدگی به مشکلات برادران دینی، افزایش معرفت و... به همراه دارد.
شاخصه های مسجد طراز اسلام
در کنار ویژگی های عبادی، ظاهری و تربیتی- فرهنگی که یک مسجد نمونه اسلامی باید دارا باشد، ویژگی اجتماعی و سیاسی نیز از ابعاد مهم کارکرد مسجد در اسلام است که به جرأت می توان گفت در سایر ادیان وجود ندارد.
آنچه اکنون به عنوان «معبد» در دیگر ادیان مطرح است، ارتباطی عمیق و ریشه دار با جامعه و مسائل اجتماعی ندارد؛ به عنوان نمونه کلیسا تنها مکانی است برای اعتراف کردن نزد کشیشان و به دست آوردن خشنودی خداوند. مراسمی که در آن جا برگزار می شود، تنها جنبه فردی دارد. حتّی کلیساهایی که دارای مؤسسّات امور خیریه است، نیز با مسائل مهمّ اجتماعی بیگانه است. این گفته درباره خانقاه ها، زاویه ها و جاهایی مانند آن نیز صادق است؛ امّا مسجد در ارتباط با مسائل اساسی و بنیادین جامعه، نهادی مؤثر و دارای موضع است.
کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوجهای جوان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران و اموری از این دست، همگی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» است. در سایه برنامه ریزی صحیح می توان این گونه کارهای خیر را به خوبی در مسجد انجام داد.
مسجد طراز اسلام، مسجدی است که طبق سیره پیامبر(ص) اداره و مدیریت می شود و تنها به نماز اکتفا ندارد؛ درب مسجد همیشه به روی مردم باز و مرکز نشر معارف اسلام و رسیدگی به مشکلات مردم است؛ چنان که طبق روایت امام حسن مجتبی(ع) هشت کارکرد(ر.کتحف العقول، ص238) برای مؤمن داشته باشد.(گفت و گو باحجت الاسلام غلامرضا ذاکری، مدیر حوزه علمیه و مسجد امام محمدباقر(ع) مشهد)
رهبر معظم انقلاب در پیام خود به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز شاخصه های مسجد طراز اسلام را در سه سطح عمران معنوی و ظاهری مسجد، مدیریت مسجد و پشتیبانی آن در سه سطح مردم، نهادهای عمومی و دستگاه های دولتی عنوان کردند.
در حوزه کارکرد معنوی مساجد که مهمترین نقش را در مسجد شامل می شود، پیام معظم له موارد زیر را در بر دارد:
1. احیاء مسجد: شامل سه اصل مهم: مدرس تفسیر و حدیث، منبر معارف اجتماعی و سیاسی و کانون موعظه و پرورش اخلاق
2. پیوند مسجد: مسجد طراز اسلامی خود را در ارتباط با جامعه تعریف می کند و سامانه ارتباطی مستحکمی با هنرمندان، دانش آموزان، دانشجویان و جوانان بر قرار می کند.
3. جذب به مسجد: مسجد طراز اسلامی جذب به مسجد را یک اصل مهم و اساسی برای خود می داند. یکی از معیارهای اساسی رسیدن به الگوی مساجد نمونه جذب قشرها و طیف های مختلف مردمی و استفاده از شیوه ها و ابزارهای نوین در این زمینه است.
امام محوری، مهمترین شاخصه مسجد طراز اسلام
در میان تمام گزینه هایی که به گونه ای در تأمین این امور دخالت دارند، امام جماعت دارای نقشی ممتاز و ویژه است؛ زیرا او بار هدایت فکری، تربیتی و فرهنگی مسجد را بر دوش دارد. از این رو صلاحیّت ها و شایستگی های او به طور مستقیم بر جذب جوانان به مسجد اثر می گذارد و آن را در راستای رسیدن به «مسجد طراز اسلامی» یاری می کند.
محمد علی موظف رستمی، مسوول توسعه، تجهیز و پشتیبانی مساجد سازمان تبلیغات اسلامی، ضمن تقسیم بندی سه گانه حریم و محدوده نفوذ معنوی و نظارت امام جماعت مسجد، معتقد است:
حلقه اول این تقسیم بندی، حوزه درونی، اصلی و شبستان با کارکرد غالب امور عبادی و مناسکی که بیشتر حوزه خودسازی معنوی منطقه عبادت و راز و نیاز است.
حلقه دوم، حوزه محیط فرعی بیرونی و پیرامونی مسجد(فضای فرهنگی و تبلیغی) که مانند حلقه اول جزو املاک و اموال مسجد بوده و مسجد، نظارت مستقیم همراه با حق دخل و تصرف در آن دارد و حلقه سوم، حوزه جغرافیایی معنوی و غیر تملیکی مسجد است که اگر چه از نظر مادی در تملک مسجد نبوده و جزو اموال عمومی و شخصی است، ولی این فضا از نظر مادی متأثر از فضای معنوی و نورانی مسجد است.
بر این اساس حریم مسجد که 40 ذراع است، تنها محدود به خود و حتی مجاور نزدیک آن مسجد نمیشود و به همین دلیل امام مسجد باید در برنامه‌ریزی و تدارک فعالیت های دینی و تبلغی معنویت‌ساز، این حریم را رعایت کرده و به تناسب مخاطبان و عامّه مردم ساکن و غیر ساکن(کسبه، بازاریان، اصناف، ادارات، مراکز آموزشی و...) که حضوری فعال در این منطقه دارند، برنامه‌های مختلف این حلقه‌ها را مد نظر قرار دهد.
بر اساس این تحلیل، وقتی صحبت از جماعت مسجد می‌شود، صرفاً این جماعت تنها به معنی مردم اقامه کننده نماز یومیه و حاضر در مسجد نمیشود، بلکه تمام جماعت مسلمان و حتی غیر مسلمان که در حریم مسجد زندگی می‌کنند را نیز در بر می گیرد.
حجت الاسلام حسین راجی، امام جماعت دانشگاه فردوسی و مسجد جنت مشهد در باره ضرورت مدیریت یک روحانی در مسجد، می گوید: از صدر اسلام تاکنون هر گاه مسجدی بنا شد، محوریت با امام جماعت بود که همیشه توسط پیامبر(ص) انتخاب می شد و در زمان ائمه اطهار(ع) نیز توسط ایشان. قانون نیز امام جماعت را رییس مسجد می داند و تأیید هیئت امنا نیز با امضای امام جماعت صورت می گیرد؛ منتها امام جماعت باید ثابت کند که قدرت مدیریت مسجد را دارد و برای آن ارزش قائل است.
البته همه خادم مسجد هستند؛ بدین معنا که هر کار از آن ها بر بیاید انجام می دهند؛ اما امام، محور مسجد و هیئت امنا، بال و کمک کار او هستند. حرف اول و آخر با امام است؛ زیرا تا زمانی که اداره مسجد بر عهده یک روحانی باتقوا و عادل نباشد، حاشیه می رود و ممکن است منحرف شود.
حجت الاسلام غلامرضا ذاکری، مدیر مدرسه علمیه و امام جماعت مسجد امام محمد باقر(ع) نیز معتقد است: مدیریت مسجد باید با امام جماعت باشد و امام بایستی توان مدیریت همه قسمت های مسجد را داشته باشد؛ ولی از طریق برادری و انس و الفت و محبوبیت، هیئت امنا هم باید با امام هماهنگ باشند؛ هم در مسائل فرهنگی و هم عمرانی. مسجدی موفق است که امام آن توان مدیریت داشته باشد و افراد متناسب هم را برای فعالیت انتخاب کند.
حجت الاسلام محمد هادی مشیری، دبیر اتاق فکر تبلیغ خراسان در این باره می گوید: فضای تشتت، مسجد را از کارآمدی می اندازد؛ در هر گروه یک نفر باید نقش نهایی را ایفا کند تا کار پیش برود. مسجد که خانه خدا است طبعا کسی را می طلبد که به خدا نزدیک تر، علم، تقوا و توجه اش به مسجد بیش از دیگران، و اقداماتش در مسجد اساسی تر باشد که طبعا این ویژگی ها از یک روحانی و امام جماعت مورد انتظار است. امام جماعت در حقیقت، پدر معنوی مسجد و اهالی مسجد است.
محوریت امام در مسجد می تواند با پر رنگ کردن نقش مسجد در جامعه و به فعلیت رساندن ظرفیت های بالقوه آن، سبب تحقق جایگاه مسجد در اسلام شود.
ما به مسجد شغلی قائل هستیم؛ اداره مسجد باید شغل امام باشد و برای او جایگاه شغلی داشته باشد. در سایر کشورهای مسلمان، ائمه جمعه، اولین پست خود را امامت مسجد معرفی می کنند و آن را بالاتر از همه می دانند و در جامعه اول به امامت شناخته می شود شود بعد موارد دیگر.
حجت الاسلام سید غلامرضا حسینی، امام جماعت مسجد امام رضا(ع) مشهد در خیابان عنصری، نیز تصریح می کند: امام جماعت تنها یک پیشنماز نیست که فقط برای نماز به مسجد بیاید و به هیچ چیز کار نداشته باشد؛ همان طور که مسجد هم فقط برای نماز خواندن نیست. ضمن این که مهمترین عبادت ما در مسجد انجام می شود، وظایفی که در زندگی داریم هم، اعم از فردی و اجتماعی و... را باید در مسجد و توسط امام جماعت که به فرموده رهبر معظم انقلاب، مدیر طبیعی مسجد است، آموزش ببینیم.
بخواهیم یا نخواهیم همان طور که در افعال و اذکار نماز از امام جماعت تبعیت می کنیم، در سایر برنامه ها و خصوصا اداره مسجد نیز باید این تبعیت را داشته باشیم. البته این که می گوییم امام محور و مدیر است، به لحاظ اهمیت مطلب است و خودمحوری و انحصارطلبی امام را نمی رساند؛ چنان که بر خلاف تصور موجود، هیئت امنا هم، هیئت حاکمه مسجد نیستند. بازوهای امام و در طول او هستند.
حجت الاسلام مجید عظیمی، امام جماعت مدرسه موقوفه عبدالله رضوی واقع در سوران شاندیز نیز یادآور می شود: امامت جماعت از شئون امامت و ولایت است، اما در مقیاسی کوچک تر؛ بنابراین محوریت مسجد به عنوان پایگاه دینی و اجتماعی مسلمانان باید با امام باشد. در مدیریت امام، حق و خدامحوری مطرح است.
حجت الاسلام محمدرضا زائری، نویسنده وپژوهشگر، سردبیر سابق همشهری و منتقد، معتقد است: همان طور که امام جمعه مدیر واقعی یک شهر است، امام جماعت هم مدیر واقعی محله محسوب می شود. مقول? امام محوری و مأموم سالاری در مساجد باید رعایت شود. محوریت مسجد امام جماعت است و حضور، شأن و جایگاه امام جماعت بسیاری از مسائل را حل می کند و اگر این رابطه در مساجد رعایت شود، آنگاه مساجد به سنگر و محراب به محل جنگ به خصوص جنگ فرهنگی و نرم تبدیل می شود.
در یک محیط اجتماعی و رابطه محلی بیشترین نقش را امام مسجد دارد که اگر این نقش را به درستی ایفا کند، می تواند چون قلبی سالم و پرتحرک کالبد یک محله، بلکه یک شهر را آباد سازد و تحولی اساسی در محیط اجتماعی پیرامون مسجد به وجود آورد.
حجت الاسلام صرافان، امام جماعت مسجد صنعتگران(از مساجد قدیمی، فعال و موفق) و استاد حوزه نیز با تأکید بر لزوم مسجد شدن مساجد، می گوید: این امکان پذیر نیست مگر به این که مدیر مسجد در واقع، امام جماعت باشد؛ اکنون امام مصطلح ذهن افراد این است که نماز می خواند و نهایتا یک صحبت کوتاه می کند و می رود، این امام نیست؛ امام آن است که در همه اموری که وظیفه مسجد است، امام و جلودار باشد.
حجت الاسلام حمیدرضا ارباب سلیمانی، مشاور وزیر ارشاد و دبیر ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد کشور نیز معتقد است: امام جماعت مساجد، نقش محوری دارند و باید برای اعتلای فرهنگ مساجد از ظرفیت های موجود بهره مند شوند.
حجت‌الاسلام محمد جواد حاج علی‌اکبری، رییس مرکز رسیدگی به امور مساجد تهران نیز اظهار می دارد: امامت جماعت یک هنر و نقطه تماس دین با متن مردم است؛ اگر محراب خانه‌ها فعال شوند، محراب مساجد نیز فعال می‌شوند. البته در مساجد نباید انجام همه کارها بر عهده امام جماعت باشد؛ امام جماعت رهبر معنوی و مدیر مسجد است و نباید توامان در جزء و کل مسائل وارد شود. اداره مسجد به وسیله مردم از هنرهای ائمه جماعت است و باید بدانیم که کارهای مسجد با دستور به انجام نخواهند رسید؛ زیرا مدیریت در مسجد، مدیریت بر دل‌ها است.[5]
کارکردهای محوریت امام در مسجد
حجت الاسلام مشیری در یک جمع بندی کلی در این مورد، هفت کارکرد مهم را بر می شمرد:
1. تقویت فضای علمی و عقلانی نسبت به دین: زمانی که امام جماعت عالم و آگاه به عنوان محور مسجد، فعالانه در عرصه حضور داشته باشد، می داند که باید اسلام و ایمان را در اعماق وجود مخاطبان رسوخ دهد و این ممکن نیست، مگر به باور عقلی و عملی که انبیای الهی نیز همواره ازعقل و فکر افراد بهره برده و انسان را به مسیر حق و هدایت رهنمون ساخته اند.
با حضور و محوریت امام جماعت، شور و احساس در کنار شعور و درک قلبی قرار گرفته و مخاطب از رشد تک بعدی مصون می ماند؛ لذا دیگر شاهد مخاطبان احساساتی و دارای شور فراوان که دچار ضعف در مبانی هستند، نخواهیم بود.
2. تقویت باورهای اعتقادی و مذهبی: مسجدی که محور آن امام جماعت است، یقینا توسط او بر باورهای اعتقادی و مذهبی تأکید می شود؛ لذا کلیه فعالیت های مسجد سمت و سویی در جهت تقویت باورها یافته و از کارهای صرفا احساسی و تبلیغاتی پرهیز خواهد شد و این خود به تقویت ایمان قلبی و اندیشمندانه و مستدل در جامعه کمک می کند.
3. کاهش درگیری ها و چند دستگی ها در مسجد: امام جماعت نسبت به تمام مسجد احساس مسؤولیت می کند؛ نه تنها ساختمان، جلسات یا یک عده مخاطب خاص؛ لذا برای ارکان مسجد برنامه ریزی کرده و به گونه ای عمل می کند که تمام اجزای دخیل در مسجد بهره مند شوند؛ مانند پدری که منافع او در تمرکز و توجه به تمام خانواده است و نه گروهی خاص از اعضای خانواده. از این رو شاهد کاهش تنش های میان فردی یا کانون ها و هیئت امنا و... خواهیم بود و حرکت فرهنگی مسجد، وحدت و شکوه خاصی می یابد.
4. رشد فعالیت های فرهنگی مسجد: بیشترین آسیب در مساجد از ناحیه سطحی یا موازی کاری ها و خنثی کردن فعالیت های یکدیگر توسط عناصر دخیل در مسجد است؛ لذا اگر امام جماعت محور باشد، ضمن آگاهی و عمق بخشی فعالیت ها، این تنش ها را به حداقل می رساند؛ لذا می توان شاهد رشد و بالندگی امور فرهنگی و مساعدت و هم افزایی این تلاش ها بود.
5. جلب توجه بیشتر مأمومین و مخاطبان: برای امام، مأمومین اولویت نخست هستند و امام مسجد را برای مأمومین آن می خواهد؛ لذا تمام آنچه در مسجد است، در اختیار مأمومین و برای بهره مندی هر چه بیشتر مخاطبان معرفی خواهد شد و در نتیجه کمتر شاهد سختی کشیدن و بی توجهی به مخاطبان خواهیم بود و این خود موجب گرایش بیشتر مردم به مسجد و رشد و بالندگی آن می شود.
6. افزایش توانمندی های نهادهای فرهنگی حاضر در مسجد: حضور مخاطبان، هم افزایی نهادهای دخیل در مسجد، کاهش تنش ها و... موجب افزایش سطح بهره وری نهادهای فرهنگی و فعالان مسجد می گردد و این خود بر توانمندی های ایشان می افزاید و کارکردهای مسجد را به سطح مطلوب و ایده آل نزدیک تر می سازد.
7. پرهیز از آسیب های اقتصادی، فرهنگی و... در مسجد: وقتی امام، محور باشد، نسبت به دخل و خرج شرعی و دقیق مسجد نظارت خواهد داشت؛ لذا مسجد به یک بنگاه اقتصادی یا یک مرکز فرهنگی صرف تبدیل نمی شود و از آسیب هایی که امروزه متوجه نهادهای اقتصادی و فرهنگی ماست، به دورمی ماند.
8. فرصت تبلیغی کم نظیر(مخاطب گسترده بدون کمترین هزینه): حجت الاسلام راجی در این باره تأکید می کند: این روحانی مسجد است که سبک زندگی را از متون دینی استخراج و به مردم منتقل می کند. از سوی دیگر اگر دقت کنیم، می بینیم هیچ گروهی در دنیا فرصتی چون امام جماعت ندارد که بدون بخشنامه، هزینه، تبلیغ و دعوت، ده ها و صدها نفر به او اقتدا کرده و یا پای سخنانش حاضر شوند؛ آن هم نه یک بار، بلکه دو سه بار در هر روز.
اگر یک روانشناس یا جامعه شناس که به ما مشاوره دهد، ممکن است خودش عامل به رهنمودهایش نباشد و این ایراد مهمی به او نباشد، اما در مورد امام جماعت این گونه نیست؛ مطابق آیات قرآن، امام نمی تواند دیگران را به آنچه خود عامل نیست فرا بخواند.
در آن دنیا سه گروه شکایت می کنند که یکی از آن ها عالم و یا مسجدی است که مورد رجوع مردم واقع نشود. بنابراین مردم توجه داشته باشند فقط در حد احکام از علم امام استفاده نکنند، نظر امام را در همه مسائل مادی و معنوی جویا شوند.
ویژگی های امام جماعت کارآمد
البتّه تردیدی نیست که کارکردهای مذکور بی آن که امام جماعت دارای خصلت ها و ویژگی های لازم باشد، تحقّق نمی یابد. بر پایه همین اصل امام جماعت باید دارای ویژگی ها و خصوصیاتی باشد که به پاره ای از آن ها که در گفت و گو با چند تن از ائمه جماعات و صاحب نظران مورد تأکید بوده است، اشاره می شود:
1. برخورداری از مراتب علمی لازم تا بتواند بار هدایت علمی ـ فکری مسجد را بر دوش گیرد.
2. برخورداری از تقوا و فضیلت های اخلاقی تا بتواند مسجد را در زمینه های تربیتی بارور نماید.
3. پرهیز از افراط و تفریط و رعایت اعتدال در همه زمینه هایی که به اداره مسجد برمی گردد. رهبر معظم انقلاب که خود سال ها امامت جماعت را برعهده داشته و با وجود مشغله بسیار آن را رها نکرده اند، در این باره معتقدند: برای امام جماعت مسجد، حداقل چیزی که لازم است، علم و تقواست دیگر. از این دو تا نبایستی صرف نظر کرد. حالا چیزهای دیگر هم لازم است، کسی ممکن است جهات دیگر هم داشته باشد، خیلی خوب است، اما در مورد علم و تقوا شما سخت گیری کنید؛ بایستی آن کسی که آنجا می ایستد نماز، عالم باشد و عادل باشد؛ این دو تا دیگر غیر قابل اغماض است. حالا بقیه خصوصیات را هم داشت، آدم سخنوری بود، آدم عاقلی بود، چه بهتر. البته، در مقام ترجیح طبعاً مقدم است؛ اما اگر جهات دیگر را ندارد، از علم و تقوا که دیگر نمی شود صرف نظر کرد. معمم بودن امام و روحانی بودن امام برای این است که تقدم علم و رجوع مردم به عالم معلوم بشود و الّا اگر این جور نباشد، چرا آنها می ایستند، دیگری بایستد.(16/9/77)
4. اهتمام جدّی به مسجد و برنامه های آن؛ زیرا مسجد هر گاه بخواهد نقش خود را به خوبی ایفا کند، نیازمند آن است که امام جماعت از نظر وقت و برنامه ریزی به اندازه کافی سرمایه گذاری کند. عمل پیامبر(ص) در این زمینه الگوی خوبی برای ماست؛ آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسش های مسلمانان می نمود.
5. استفاده از افراد دارای صلاحیّت به عنوان معین و باور امام جماعت؛ تا مسجد در غیاب امام جماعت اصلی دچار تعطیلی نشود. مسجد پیامبر(ص) هیچگاه در غیاب آن حضرت تعطیل نشد. آن حضرت همواره به هنگام مسافرت و یا شرکت در جنگ ها کسی را که به عنوان امام جماعت به جای خویش بر می گزید.
6. سعه صدر و گذشت و گشاده رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد؛ به جز کسانی که دارای مشکل اساسی باشند؛ چرا که: «آلَةُ الرِیاسَةِ سَعَةُ الصَّدرِ؛ ابزار ریاست، سعه صدر است».
7. داشتن مقبولیت و محبوبیت اجتماعی: امام جماعت، باید فردی وجیه، خوش نام و دارای مقبولیّت اجتماعی باشد و با نمازگزاران اُنس و الفت و پیوندی صمیمی داشته باشد.
8. حضور منظّم در مسجد به ویژه برای اقامه نماز: رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند: مردم نماز جماعت می خواهند. وقتی امام جماعت نرفت یا وقتی دیر و نامنظم رفت، اذان مغرب را دادند و نیم ساعت هم گذشته، وقت فضیلت تمام شده، تازه آقا نفس نفس زنان سر می رسد، این نماز جماعت نشد که! وقت نماز ظهر می گذرد، دکانش را بسته و آمده آنجا نشسته است؛ منتظر است که آقا تشریف بیاورد، آقا نمی آید؛ بعد معلوم می شود که مثلا آقا امروز کار داشته است. این که نمی شود؛ این نماز جماعت نشد. امام جماعت باید اول وقت در محراب اقامه جماعت بکند؛ باید قبل از وقت آنجا نشسته باشد.
9. خودداری از طولانی کردن برنامه ها مخصوصاً خود نماز: پیامبر(ص) همواره امامان جماعت را به رعایت این نکته ترغیب می نمودند.
10. مدیریت مالی مسجد: امام جماعت می تواند با نظارت کامل و سر و سامان دادن به امور مالی مسجد و جلب خیرین اعتبارات لازم جهت امور جاری و جذب جوانان هزینه کند.
11. ارتباط نزدیک با جوانان: امام جماعت می تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت ها، فاصله بین خود و جوانان را نزدیک کند. برای شنیدن مشکلات و رفع آن وقت کافی بگذارد. بعد از نماز و لو به اندازه چند دقیقه مجالست و همنشینی با آنان و رهنمود و ارشاد آنان را جزء برنامه کاری خود قرار دهد.
12. مردم داری: اصولا هدف از مسجد و مسجد داری در اسلام، رسیدگی به احوال مردم است؛ مسجد و امام جماعتی موفق است که انسان امروز را که با همه جز خدا ارتباط دارد، با خودش درگیر و آشتی دهد و سپس دستش را در دست خدا بگذارد. در شناخت وظیفه و تکلیف کمک کند.
در همین باره، حجت الاسلام علی واشقانی، امام جماعت مسجد امام رضا(ع) واقع در دهکده المپیک که با همت و تلاش خود از خریداری زمین تا ساخت مسجد را بر عهده داشته است، معتقد است: حضرت امام (ره) فرمودند: استقامت هر مسجدی بر عهده امام جماعت است؛ لذا امام جماعت باید وظیفه خود را به روشنی بشناسد. یک روحانی زمانی در مدیریت مسجد موفق است که از قرآن و عترت کمک بگیرد و آن ها را آیینه کارش قرار دهد. امام جماعت نباید منتظر باشد تا مردم بگویند مسجد چه نیازهایی دارد؛ بلکه باید به طور خودکار در راستای رفع نیازها و مسائل مردم تلاش کرده و پی گیر باشد؛ بر این مبنا روحانی در مسجد موفق است که همیشه در خدمت مردم باشد و دم دست باشد، مردم بتوانند بی پرده با او حرف بزنند و همه نوع مشکلات شان را با وی در میان بگذارند و او را محرم رازشان بدانند. البته این نوع روحانی و امام جماعت باید ساده زیست، وفادار و در بین مردم باشد و برای اداره مسجد وقت بگذارد. در اسلام مسجد و امام جماعت اصل است. زیرا یک روحانی از طریق مسجد می تواند بزرگ ترین خدمت را در ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مسائل دینی و اعتقادی انجام دهد.
13. داشتن توانایی جسمی: امام جماعتی که به خاطر کهولت سن فقط به صرف برگزاری نماز بسنده می کند و توانایی جسمی و روحی مناسب جهت بر قراری ار تباط با جوانان و مدیریت مسجد ندارد، نمی تواند جذب جوانان را در سر لوحه کاری و برنامه خود قرار دهد؛ لذا مدیریت ایده آل و رسیدن به طراز اسلامی مسجد، می طلبد که امام جماعت روحیه جوان گرایی و پر نشاط داشته باشد.
14. داشتن روحیه انقلابی و جهادی: شکی نیست که انقلاب ما نشأت گرفته از بطن مساجد و جوشیده از دل ها و قلب های جوانان مسجدی بود و این روحیه را همواره ائمه جماعات در دل جوانان ایجاد می کردند و با وعظ و خطابه آتشین آنان، حلقه های تظاهرات انقلابی در مساجد علیه رژیم ستمشاهی صورت می گرفت و لازمه تداوم انقلاب اسلامی، داشتن این روحیه انقلابی است و این امر محقق نمی شود، مگر این که امام جماعت دارای روحیه انقلابی و ولایی باشد. رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند: «ائمه جماعات باید مردم را به دین و به نظام دینی و به آینده دین امیدوار نگه دارید؛ این وظیفه همه است. امیدوار نگه داشتن مردم در همه احوال، تکلیف بزرگی است که بر دوش همه است... .»(مجله مسجد، شماره69، بیانات در چهارم آبان 1373)
آسیب های ناشی از عدم مدیریت امام در مساجد
برگزاری همایش و مراسم به جای کار فرهنگی
حجت الاسلام راجی در این زمینه می گوید: مهمترین کارکرد مسجد باید معرفت افزایی دینی باشد؛ در حالی که امروز محل برپایی مراسم ها، خصوصا ختم شده است؛ تا جایی که حتی مساجد معمولا به مراسماتشان معروف شده اند. باید دید آیا اصولا اجازه دارند برای اجاره مسجد هزینه دریافت کنند؟ مدیریت امام جماعت قطعا می تواند این مسأله را تعدیل کند.
هر مسجدی را یک گروه خاص اداره می کند؛ یک جا مسؤولان، یک جا هم پولدارها؛ در حالی که نه دانشگاه و نه حوزه، هیچ کدام به اندازه مسجد توان نیروسازی ندارند. آسیب مسجد یعنی این که اگر بخواهی در مسجد کار فرهنگی بکنی، نتوانی!(مسجد ما، شماره ششم، اسفند1391 و فروردین92، ص12)
هیئت امنا، مانع یا فرصت؟
وی ادامه می دهد: کار ریشه ای در مساجد انجام نمی شود؛ هیئت امنا یا یکدیگر را قبول ندارند و یا با هم تعارف دارند. بسیج می خواهد مراسم بگیرد، سرگردان است که از چه کسی باید اجازه بگیرد و هیچ فرد معینی نیست که مسؤولیت کار را عهده دار شود. امر به معروف و نهی از منکر در هیئت امنا نیست؛ امام جماعت هر چقدر قوی هم باشد، با چنین وضعیتی دلسرد می شود.
دوست داریم همیشه یک مسجد باشیم، ولی نمی گذارند... . علنا هیئت امنای هر مسجدی این را از من می خواهند که حاج آقا شما در مسجد کار نکنید، فقط نماز بخوانید و بروید. به بسیاری از مساجد محوری رفته ام که از من دعوت کرده بودند، اما وقتی طرح هایم را گفتم قبول نکردند! انتظار دارند در امور مسجد دخالت نکنم؛ اگر امام جماعت خوب صحبت کند و منبر خوبی هم داشته باشد، چه بهتر؛ اما اگر دخالت کرد، به هیچ دردی نمی خورد! این در حالی است که طبق قانون، مساجد زیر نظر امور مساجد است و طبق همان قانون، امام رییس مسجد است و هیئات امنا باید توسط امام انتخاب شود اما در امور مساجد بیش از اندازه مصلحت اندیشی حاکم است و به شورای حل اختلاف مساجد تبدیل شده است.
ایده آل این است که هر یک از هیئت امنا به قدر یک استاندار کار کنند؛ اما اکنون خود را معمولا به رسیدگی به امور خدماتی چون آب و برق و نظافت مسجد محدود کرده اند؛ حال آن که تمدن نوین اسلامی را باید با فعالیتی فراتر از این سطوح، شکل داد.
اگر امام محور باشد و یک جریان راه بیندازد، بقیه در این مسیر او را یاری می کنند؛ خصوصا در مساجدی مانند دانشگاه فردوسی که همه اعضای هیئت امنا از صاحب منصبان و فرهیختگان هستند، می شود با این هیئت امنا به سمت تمدن سازی حرکت کرد.(البته به شرط این که واقعا دغدغه مسجد داشته باشند.)
حجت الاسلام عظیمی نیز درخصوص این آسیب معتقد است: چون اکثر هیئت امنا مسن هستند، به گونه ای عمل می کنند که جوان از مسجد دلزده می شود. اگر امام قوی باشد، هر چقدر هم هیئت امنا مقاوم و مخالف باشند، می تواند با تلاش و پشتکار، جوانان را جذب کند؛ بنابراین اگر امروز یک جاهایی هم اختلاف می بینیم، به خاطر ضعف عملکرد امام یا سلیقه ای عمل کردن او است.
حجت الاسلام مشیری نیز در این باره می افزاید: هیئت امنا، بسیج، خادمان و... مانع محوریت امام نیستند؛ ولی باید نگرش صحیح داشته باشند. در این صورت نه تنها مانع نخواهند بود، بلکه یک ظرفیت ویژه به شمار می روند. زبان مشترک میان هیئت امنا و امام وجود ندارد؛ لذا گاهی همه یک حرف می زنند، اما با زبان متفاوت، که هیچ اجماعی حاصل نمی شود.
عدم باورمندی به جایگاه و کارکردهای مسجد و انتخاب نیروهای متخصص
وی ادامه می دهد: ما امروز از سرمایه ای به نام مسجد غفلت کرده ایم؛ در حالی که در زمان طاغوت با آن همه فساد موجود، خیلی بیشتر به مسجد توجه داشتیم و حاصل آن هم تربیت جوانانی شد که انقلاب و جنگ تحمیلی را اداره کردند؛ اما پس از آن غفلت کردیم و جوانان دور شدند و ثمرات کم مسجد هم کاهش یافت.(دولت از قبال هزینه برای مسجد می تواند هزینه های اجتماعی خود را کاهش دهد؛ زیرا اگر مسجد فعال باشد، پاسگاه کم و کوچک می شود؛ اما اگر کنار برود، دادگاه و زندان و... زیاد می شود؛ چرا که وجدان بیدار، مانع خلافکاری می شود. دولت هزینه این بیدار شدن وجدان ها را بپردازد. ضمن آن که دولتی شدن مسجد این است که تحت نظارت و اداره دولت باشد، نه این که توسط مردم اداره شود؛ ولی دولت هم کمک کند.)
از بزرگ ترین مسائل اقتصاد، دلالی و کسب های کاذب است؛ اسلام می گوید بهترین معاش آن است که دیگران هم بهره مند شوند. اگر مردم توسط امام جماعت مسجد این را بدانند توجه می کنند، در فضای تحریم فریاد نمی زنند: تحریم هستیم! بلکه در پی چاره جویی وخلاقیت بر می آیند.
حجت الاسلام عظیمی نیز معتقد است: در برخی مساجد، می بینیم در حالی که امام و فرد معمم حضور دارد، یک فرد عادی روایت می خواند. گاه نیز مشاهده می شود که مدیریت فرهنگی و اجرایی مسجد به دست فردی غیر از روحانی اصیل و دین شناس، مقتدر و اهل عمل می افتد.
موانع و مشکلات محوریت امام در مسجد
از دست دادن جایگاه واقعی، مشغله امام جماعت، عدم همگامی مساجد با امکانات و مسائل روز، غفلت مسؤولانن و رسانه ها
حجت الاسلام راجی می گوید:
1. مسجد جایگاه خود را از دست داده؛ چرا که در گذشته محل رجوع تمام گروه ها در همه موضوعات زندگی اعم از ازدواج، مشورت، انتخاب شغل، نامگذاری و تربیت فرزند، مسائل سیاسی و... و پاتوق همه تشکل ها و و جریانات، مسجد بود. چنان که در هشت سال دفاع مقدس، مسجد جبهه را پر می کرد؛ زیرا همه زندگی مردم در مسجد بود.
2. ائمه جماعات دغدغه های مهمتر از مسجد هم دارند؛ در حالی که اگر امام جماعت، استاد است یا دیگر پست های مهم، نباید مسجد را رها کند. رهبر معظم انقلاب به عنوان بهترین نمونه، با وجود این جایگاه و مشغله بسیار، هنوز نماز جماعتشان در حسینیه ترک نشده است.
3. مساجد با جریانات روز همگام نیستند و در بسیاری مسائل ابتدایی مورد نیاز جوان و نوجوان از جمله سالن مطالعه یا اینترنت پرسرعت مشکل دارند.
4. غفلت مسؤولان: نمی گوییم مسؤولان خیانت کرده اند؛ اما وجود مراکزی که موازی کاری با مسجد دارند، به کارکرد مسجد ضربه می زند. همین طور نماز جماعت هایی که در خانه ها، خوابگاه ها، پاساژها و... برگزار می شود؛ در حالی که فاصله چندانی با مسجد ندارند.
5. رسانه ها کاری کرده اند افراد چه مشکل داشته یا نداشته باشد، به مسجد نیایند.
عدم تکریم و احترام لازم
حجت الاسلام مشیری نیز معتقد است: از یک سو نهادهای دست اندرکار مسجد در تربیت نیروهای کارآمد کوتاهی می کنند و از سوی دیگر مردم، فرهنگ امام جماعت داری را نیاموخته اند در نتیجه با فقدان تکریم واحترام لازم به امام جماعت در جامعه مواجه هستیم.
نبود سازماندهی مناسب نیروی انسانی و روی آوردن طلاب به امامت به عنوان آخرین شغل ممکن
حجت الاسلام عظیمی در این باره می گوید: در حوزه های علمیه کار جدی صورت نگرفته است که طلاب فاضل و خوش فکر، شناسایی و ساماندهی شوند و این طلبه ها را برای مسجدداری پرورش دهند؛ لذا اکنون اغلب طلابی که هیچ جا کار اجرایی و علمی ندارند، به مساجد روی می آورند! در حالی که خود دچار مشکل هستند.
ما برای پایگاهی مانند مسجد، با این جایگاه عظیم در دین و کارآمدی فوق العاده، وقت نمی گذاریم تا در مورد عوامل موفقیت یک امام جماعت هم اندیشی کنیم یا ائمه جماعات فاضل و خوش فکر را پرورش دهیم که تأمین کننده خوراک فکری جامعه باشد؛ در حالی که حتی در بازار نیز برای پیشرفت خود، هم اندیشی می کنند.
جدا کردن مدارس از مساجد و عدم جذب و آشنایی جوانان به عنوان اکثریت با روحانی و امام جماعت
حجت الاسلام صرافان با اشاره به گلایه ائمه جماعاتاز عدم حضور جوانان در مسجد می افزاید: این در حالی است که برای جوان و نوجوان کاری تعریف نشده است تا به مسجد بیاید. از سوی دیگر، کلاه گشاد انگلیسی ها بر سرمان، مبنی بر جدا کردن مدرسه از مسجد را با ایجاد نمازخانه ها در مدارس، همچنان نگه داشته ایم.
همچنین به عقیده نگارنده، با وجود رشد چشمگیر فضای فیزیکی حوزه ها و پذیرش طلاب، مواردی چون عدم تلبس همه طلاب، ماندگار شدن در قم، مساله ای به نام معیشت، سختی وقف کردن همه یا اکثر وقت خود برای مسجد، نبود جایگاه اجتماعی مناسب برای امام جماعت و گاه برخی تفکرات روشنفکرانه میان طلاب، سبب شده است هنوز تعداد زیادی از مساجد شهرها و روستاهای کشور فاقد روحانی باشند؛ به گونه ای که طبق اعلام حجت‌الاسلام سالک، رییس کمیسیون فرهنگی مجلس، درحال حاضر(آذرماه1392)، 65 هزار مسجد در کشور وجود دارد که نیمی از آن ها فاقد امام جماعت است. بر این اساس، 40 هزار مسجد دیگر باید احداث شود و نیازمند50 هزار امام جماعت هستیم.
راهکارهای محوریت امام در مسجد
وجود یک نهاد بالادستی
حجت الاسلام راجی در این باره معتقد است: بایدنهادی در حد وزارت به منظور سیاستگذاری و ارائه طرح و برنامه برای مسجد داشته باشیم؛ اما نه به شکل دولتی.
باز بودن درب مسجد افزون بر اوقات نماز
حجت الاسلام مشیری نیز می گوید: اگر درب مساجد ما باز باشد، کسی که به هر دلیل از خانه بیرون زده و دچار مشکل است، به مسجد پناه می برد و عالم دین را می بیند و با او مشورت می کند. بدین ترتیب هم روحانی در مسجد و محله محوریت می یابد و هم از بسیاری مفاسد پیشگیری می شود.
آموزش نیروی انسانی متخصص در کنار فراهم کردن امکانات
حجت الاسلام حسینی نیز، رفع موانع محوریت امام را بهترین عامل توسعه مسجد معرفی کرده و می افزاید: همه ما نسبت به روحانی محوری مساجد مسؤولیت داریم؛ تربیت نیرو توسط حوزه، در کنار فراهم کردن امکانات توسط مسؤولان، هیئت امنا و مردم، در این زمینه می تواند راهگشا باشد.
حجت الاسلام زائری نیز در این باره معتقد است: اگر آنچه برای جامعه اسلامی پیش بینی شده محقق شود، امام جماعت می تواند با روح عملکرد خود یک محله را زنده و مدیریت و مشکلات را برطرف کند. می تواند فضای عمومی محله را به سمت هدایت و سعادت و ارزش ها سوق دهد. البته بخشی از لوازم این کار در اختیار امام نیست؛ شرایط زندگی و مسائل اقتصادی اجتماعی مختلف سبب شده گاهی ائمه برخلاف میل خود نتوانند این نقش را ایفا کنند. چرا که اولین شرط لازم، ساکن بودن در محل و وقت گذاشتن برای مسجد و مردم است. از سوی دیگر، امامت جماعت، کار تخصصی است که باید آموزش داده شود؛ امام جماعت باید از مدیریت اقتصادی و منابع مالی گرفته تا روانشناسی مخاطب و جامعه شناسی محیط و... را آموزش ببیند.
انتقال و تقویت حس معنوی مردم
حجت الاسلام عظیمی، مسجد را مکانی برای آسمانی شدن فکر مردم توصیف و تصریح می کند: در سیره معصومین(ع) و بزرگان و علما مسجد اینگونه بوده است؛ امام جماعت باید سیره معصومین(ع) را در مسجد عملا پیاده و پیامبرگونه عمل کند تا افراد سرشار از حس های خوب و معنوی شوند.
تکریم امام و تقویت جایگاه اجتماعی او
وی ادامه می دهد: به عنوان نمونه، وقتی برخی مدارس امام جماعت می آورند و رفتار مسؤولان آن با امام مهم محترمانه است، این به صورت عملی به دانش آموزان برای جایگاه امام، الگو می دهد. از سوی دیگر، خطبا و مراکز فرهنگی و رسانه ها نیز در تبیین اهمیت نماز جماعت، امام و مسجد نقش مهمی بر عهده دارند. مردم و مسؤولان اگر به این واقعیت برسند که امام جماعت یک فرد نیست؛ بلکه نماینده یک صنف است و یک جریان به نام دین است، حاضر اند از خودشان هم هزینه کنند.
کارآموزی در مساجد موفق پیش از شروع به کار رسمی
حجت الاسلام عظیمی تأکید می کند: طلاب جوان باید برای کارآموزی در مساجد موفق سازماندهی شده و به تدریج وارد عرصه و عهده دار مدیریت شوند تا افزون بر مهارت آموزی، نسبت به آسیب های محله نیز شناخت داشته باشند.
حضور فعال مسجد در مسائل اجتماع
حجت الاسلام صرافان در این زمینه خاطرنشان می کند: مسجد، محیط ذکر و بیداری و روشنگری است؛ قرآن وقتی از مدیران وگردانندگان مسجد یاد می کند، می فرماید کسانی هستند که فقط از خدا حساب می برند و از غیر خدا نمی هراسند. این نشانگر کارکرد مسجد است که در مسجد قرار است کاری انجام شود که مزاحم شیطان و شیاطین عالم است، بنابراین مزاحمت درست می کنند و مشکل آفرینی دارند.
اگر مسجد ما اداره شد، ولی مزاحم هیچ کس نبود و با هیچ کس دعوا نداشت و با همه سِلم بود، مسجد نیست؛ یک تجسم نفاق است؛ زیرا مسجد باید تجلی «انّی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم» باشد و در همه فعالیت ها و مسائل اجتماع حضور داشته باشد.
باید کاری کنیم که شأن و جایگاه واقعی مسجد به آن بازگردد؛ خداوند وقتی می خواهد خدمت به مسجد را بیان کند، آن را شغل پیامبران معرفی می کند: «أن طهّرا بیتی للطّائفین» کسی که مسجد می آید طبق روایات، زائر خداوند است و خدمت به زائر خدا به مراتب اهمیتش بیش از خدمت به زائر امام است. بر عهده امام جماعت است که نه فقط با حرف که با عمل این اصل را در مسجد جا بیندازد تا مردم خدمت به مسجد را یک فرصت بی نظیر بدانند.
اهمیت نحوه نصب امام
در این میان پاره ای از ائمه جماعات نیز معتقدند نحوه نصب امام جماعت در پایگاه اجتماعی و قدرت عمل وی بسیار مؤثر است.
حجت الاسلام راجی در این خصوص می گوید: لازم است خود امام جماعت، توسط شخص حقوقی مهمی مانند نماینده ولی فقیه یا امام جمعه شهر یا روستا منصوب شود؛ همان طور که در گذشته حداقل در مشهد، ائمه جماعات توسط علما منصوب می شدند و مقبول مردم هم بودند و لذا اگر انتقاد یا مشکلی هم پیش می آمد، برای حل مسأله نزد همان فرد عالم مراجعه می کردند.
حجت الاسلام صرافان نیز در این باره معتقد است: شیوه نصب امام بسیار اهمیت دارد؛ پیش از انقلاب حدود سال 1350، مسجدی در پایین خیابان به نام ابدال خان بود، آیت الله مروارید آمدند آن جا امام جماعت مسجد را معرفی کردند و خودشان هم پشت سر او نماز خواندند. این سبک نصب امام، سبب عملکرد قوی و جایگاه قوی او میان مردم می شود؛ امام جماعتی که سست نصب شود به همان سستی هم کنار می رود.
نخستین گام جدی در راستای محوریت ائمه جماعات: واگذاری اداره امور مساجد به ائمه جماعات برای نخستین بار در کشور
به گزارش خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، حجت الاسلام غلامرضا محمدزاده، مدیرکل اوقاف و امورخیریه استان تهران گفت: بر اساس تفاهم نامه ای که امروز میان اداره کل اوقاف استان تهران و امور مساجد به امضا رسید، برای نخستین بار در کشور اداره امور مساجدی که رقبه دارند و اداره آن ها به عهده اوقاف است، از این پس به فرد امینی که از سوی امام جماعت و از ناحیه مرکز امور مساجد به این اداره معرفی می شود، واگذار خواهد شد.
وی افزود: در مساجدی که دارای موقوفه بوده و رقبات آن ها نیز توسط اوقاف اداره می شود، مدیریت داخلی مساجد بر اساس قانون و طبق نظر مقام معظم رهبری به عهده امام جماعت است و کسی حق دخالت در این موضوع را ندارد. حتی در سازمان اوقاف بحث مدیریت مساجد از مسایل حکومتی و از شئونات رهبری است؛ مداخلات سازمان اوقاف نیز تنها از حیث حفظ و نگهداری مساجد خواهد بود.
نتیجه
در مجموع می توان گفت آنچه موجب می شود مسجد به عنوان یکی از مقدس ترین کانون های ذکر خدا، بتواند نقش خود را در ابعاد مختلف ایفا کند، بنیانگذار مسجد، اداره کنندگان آن، خدمتگزاران، نمازگزارانِ مسجد و در یک کلام کسانی هستند که آنان را «اهل مسجد» می نامیم؛ بنابراین این افراد، نقش مهمّی در شایستگی و صلاح مسجد دارند.
توجه به بهداشت ظاهری و معنوی مساجد، انتخاب خادم جوان و خوش اخلاق، داشتن هیات امناء خوش ذوق و خلاق در زمینه های فرهنگی، دوری از تک سلیقه ای و کج سلیقه ای در مدیریت مسجد و مراجعه به آراء و نظرات دیگران خصوصا جوانان در این زمینه همگی می تواند ما را به داشتن مساجد طراز اسلامی در جامعه یاری کند.
اما همه این ها تا زمانی که یک مدیریت و جهت دهی واحد آن هم از سوی عالم دینی آگاه در نقش امام جماعت، وجود نداشته باشد، نه تنها کارآیی نخواهد داشت، بلکه آسیب نیز ایجاد می کند. به عبارت دیگر احیای مسجد و کارکردهای فوق العاده آن در گرو حضور و محوریت یک امام جماعت کارآمد و توانمند است و آنچه بیش از همه در این وهله مؤثر است، نخست، توانمندی و تخصص خود امام و دوم، هوشمندی مردم در بهره گیری از وی در جهت دهی فعالیت های مسجد و محله است.
بر این اساس و با توجه به فرصت تبلیغی بی نظیری که با کمترین هزینه و به صورت طبیعی در مسجد به عنوان پایگاه تعلیم و تربیت فراهم است، این مراکز می بایست با محوریت امام جماعت اداره شوند تا ضمن به حداقل رسیدن آسیب های موجود، اوج تعامل روحانیت با مردم و در نتیجه تحولات گسترده فرهنگی را در عرصه تبلیغ شاهد باشیم.
پیشنهادات
اهم راهکارهای موجود در این زمینه توسط ائمه جماعات و کارشناسان در متن مقاله مورد اشاره قرار گرفت؛ اما آنچه در یک جمع بندی نهایی به نظر نگارنده می رسد عبارتند از:
1. تربیت نیروی متخصص و کارآزموده توسط نهادهای دینی خصوصا حوزه علمیه و دفتر تبلیغات اسلامی
2. ارتقاء جایگاه اجتماعی ائمه جماعات از طریق ارائه تسهیلات به آن ها و نیز آگاهی بخشی عمومی
3. تأمین مقدمات حضور مستمر روحانیان به عنوان ائمه جماعات شهرها و روستاها با همکاری مردم و مسؤولان تا ایشان فارغ از هر دغدغه ای بتوانند صرفا به مسجد و شکوفایی آن بپردازند.
4. تأمین اعتبار لازم به منظور احداث یا گسترش فضای مساجد در مواقع لزوم
«مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این‌طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد..» امام خمینی(ره)
زهرا شریعتی
/930/501/ر
منابع:
الف) کتاب ها
1. ابن مکرم محمدبن منظور، لسان العرب، بیروت، موسسه تاریخ العربی، ج12
2. اصفهانی راغب، المفردات لألفاظ القرآن، تحقق ندیم مرعشی، دارالکتب العمیة،بی تا
3. جوهری اسماعیل بن حماد، صحاح اللغه تارج اللغه و صاح العربیه، ج 5
4. حرانی حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، قم، انتشارات دارالحدیث،1383
5. رضائی علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، قم، انتشارات موسسه فرهنگی ثقلین،1382
6. الزبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس، منشورات دارمکتبة الحیاة،لبنان،ج2
7. طوسی محمدبن حسن، أمالی، مترجم: صادق حسن زاده، قم، 1388،ج 1
8. مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، بی تا، ج84
9. مظفری حسن، تاریخچه و احکام مساجد و مشاهد، مشهد، نشر معارف،1350
10. مکارم شیرازی ناصر، تفسیرنمونه، تهران، چاپ23، 1367، ج8
11. نجفی محمدحسن، جواهرالکلام، دارالکتب الاسلامیة، تهران،1392ق، ج1
ب) نشریات
1. ابراهیم ابوذری، مسجد جنت باید حوزه علمیه بازار شود، مجله فرهنگی تحلیلی مساجد مشهد(مسجدما)، شماره ششم، اسفند1391 و فروردین1392
2. بی نام، مسجد در کلام رهبر، مجله مسجد، شماره69، بیانات در چهارم آبان 1373
ج)منابع شفاهی
1. گفت و گو با حجت الاسلام محمدرضا زائری، سردبیر سابق همشهری، نویسنده و پژوهشگر، مشهد، 13 آذر1392
2. = = = غلامرضا ذاکری، مدیر مدرسه علمیه و امام جماعت مسجد امام محمد باقر(ع) مشهد
3. = = = حسین راجی، امام جماعت مسجد دانشگاه فردوسی و مسجد جنت مشهد
4. = = = مجید عظیمی، امام جماعت سابق مسجد شهرک مروارید بندرعباس و امام کنونی مدرسه موقوفه عبدالله رضوی شاندیز
5. = = = سیدغلامرضا حسینی، امام جماعت مسجد امام رضا(ع) خیابان عنصری مشهد
6. = = = اسماعیل صرافان، مدیر و امام جماعت مسجد صنعتگران مشهد
7. = = = محمدهادی مشیری، استاد حوزه و دانشگاه، دبیر اتاق فکر تبلیغ خراسان، مشاور شورای سیاست گذاری ائمه جمعه خراسان
د) پایگاه های الکترونیکی
[1].www.guilanian.ir حجت الاسلام ارباب سلیمانی، همایش هم اندیشی اصحاب مسجد و بسیج، مصلی امام خمینی رشت، تاریخ مشاهده 26 آذر1392
2. www.isna.ir حجت الاسلام علی اکبری، گردهمایی ائمه جماعات ورامین، تاریخ مشاهده 18آذر 1392
4. www.old.ido.ir 5. www.maarefquran.com
ارسال نظرات
نظرات بینندگان
ناشناس
۰۳ مهر ۱۳۹۸ - ۱۴:۳۳
عجب متن طولانی بود
پاسخ
ناشناس
۰۳ مهر ۱۳۹۸ - ۱۴:۳۳
مقاله خوبی بود ممنون
پاسخ