تاریخ زیدیه از سقوط علویان طبرستان تا ظهور آل کیا
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «تاریخ زیدیه از سقوط علویان طبرستان تا ظهور آل کیاء» پژوهشی از «سیده زهرا موسوی نژاد» به بررسی تاریخ زیدیه از سقوط علویان طبرستان تا ظهور آل کیاء اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
منطقه طبرستان یکی از قدیمی ترین نقاط مسکونی ایران به شمار می‌رود. محدوده جغرافیایی طبرستان از مشرق ولایت خراسان و گرگان، از مغرب به دیار گیلان، از شمال به دریای خزر و از جنوب به ناحیه ری و توس ختم می‌شود. زمانی که اسلام به نقاط بسیار وسیع دنیای آن زمان گسترش یافته بود طبرستان به ویژه نواحی کوهستانی و غربی به صورت یک منطقه سیاسی مستقل عمل کرده و خلفای اسلامی برای تصرف آن دچار چالش می‌شدند و تا مدت‌ها این نواحی بر آیین زرتشتی و مزدیستی بوده‌اند. این نواحی از اواخر عهد عثمان مورد هجوم قرار گرفت.
در طول قرن اول و دوم هجری مردم این مناطق در پرداخت جزیه با مسلمین موافقت کردند. اما گیلان و دیلم تا مدت‌ها مقاومت کرد و تنها با پذیرفتن اسلام زیدی بود که تسلیم شدند. پیشگام حرکت زیدیه در این مناطق یحیی بن عبدالله بن الحسن بن الحسن(ع) بود. وی از نخستین ائمه زیدی است که توانست با جلب حمایت خاندان جستانی به طبرستان پناه برد. حضور داعیان علوی در طبرستان موجب دستاوردهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد. از جمله داعیان حسن بن زید، محمد بن زید، حسن بن علی، حسن بن قاسم بوده‌اند. پس از کشته شدن حسن بن قاسم، طبرستان عرصه تاخت و تاز گردید و سبب سقوط دولت علوی در سال 316 هـ شد.
از جمله عوامل افول، نداشتن تشکیلات منظم حکومتی، اختلافات سادات علوی، افراط در اعمال اهداف، تحریکات حکام محلی، اقدامات ایذایی سلسله‌های کوچک‌تر. بعد از سقوط حکومت علوی، زمینه قیام برای الثائر آماده گشت. بعد از وفات الثائر در سال 345 هـ تا ظهور آل کیاء در این مناطق، چهره مشخصی که معروفیت داعیان اولیه را داشته باشد در منابع ذکر نشده است. ولی در این مدت جنبش‌های محلی در غرب طبرستان به وقوع پیوست. از مهم‌ترین جنبش‌ها، جنبش سید محمد المهدی (353 ـ 360 هـ. ق) جنبش سیدمؤیدبالله (333 ـ 411 هـ. ق) جنبش ابوالقاسم مسدد (416 هـ. ق) جنبش سید هادی حقینی (490 هـ. ق) جنبش ابوالرضا کسیمی، جنبش سید محمد بن اسماعیل داوودی (560 ـ 590 هـ. ق) و جنبش سید رکابزن کیا (750 هـ. ق) بود.
بعد از قتل سید رکابزن حکومت محلی زیدیه در غرب طبرستان ضعیف شد که علاوه بر اختلافات عقیدتیـ فقهی ناصریه، قاسمیه و یحیویه و امثالهم، آراء و عقاید فلسفی نیز جزء انحرافات مذهبی محسوب می‌شد، به طوری که تا حد تکفیر به مقابله با آن برمی خاستند و کلام آخر با روی کار آمدن حکومت‌های محلی قدرتمند در گیلان و مازندران و حمله مغول پایگاه مذهبی زیدیه در این روزگار به یکباره از گیلان به یمن منتقل شد. با ظهور آل کیا تنها سید علی کیا به امامت زیدی قیام نمود و بعد از آن بقیه خاندان آل کیا به مذهب امامیه گرایش پیدا کردند.
اهمیت موضوع:
نظر به اهمیت جایگاه تعالیم و فعالیت‌های زیدیه در شمال ایران و نقش مهم آنان در ترویج تشیع و تثبیت موقعیت اجتماعی و فرهنگی معتقدان به این مذهب، به رغم کمبود منابع اصلی، پژوهشگر با دشواری‌هایی مواجه می‌باشد، بنابراین انجام این پژوهش در روشنایی افکندن بر این تحولات بسیار ضروری و مفید خواهد بود. این پژوهش در پنج فصل تنظیم شده است؛ فصل اول:کلیات، بررسی مشکلات و موانع، روش تحقیق، پیشینه موضوع و...فصل دوم:بررسی پیدایش و شکوفایی علویان طبرستان و تحولات مذهبی، فرهنگی و سیاسی در این دوره. فصل سوم:افول دولت علوی و بررسی عوامل آن و تأثیر و تأثر علویان با حکومت‌های وقت. فصل چهارم:بررسی جنبش‌های زیدی بعد از سقوط حکومت علویان تا ظهور دولت آل کیاء و جغرافیای مذهبی علویان و بررسی فعالیت‌های اجتماعی در این دوره. فصل پنجم:بقاع متبرکه.
پیدایش و شکوفایی علویان طبرستان:
مناطق شمالی ایران از اواخر عهد عثمان مورد هجوم مسلمانان قرار گرفت. در طول قرن اول و دوم هجری مردم مازندران در پرداخت جزیه با مسلمین موافقت کردند، اما منطقه گیلان و دیلم تا مدت‌ها مقاومت کرد و تنها در قرن سوم با پذیرفتن اسلام زیدی بود که تسلیم شد. حاکمان و مردمان این بخش از سرسخت ترین دشمنان مسلمین بودند و مرتب به مناطق جنوبی خود هجوم می‌بردند. این دشمنی سبب شد تا برخی از دشمنان خلافت عباسی از شیعیان و حتی خوارج به دنبال مقری در این دیار برای خویش باشند و سادات علوی نیز در برابر فشار منصور و پس از آن هادی، مهدی و رشد به این نواحی کوچ می‌کردند.
افول دولت علویان در طبرستان:
پس از کشته شدن حسن بن قاسمـ داعی صغیرـ حکومت نواحی مختلف طبرستان و گرگان به دست فرزندان و فرزند زادگان ناصر کبیر حسن بن علی الاطروش افتاد و اهالی آن دیار از ایشان به ناصران تعبیر کردند. علاوه بر خاندان ناصر کبیر، طبرستان در دست دو خاندان ایرانی آل زیار و آل بویه بود که در صحنه سیاسی اقتدار یافته بودند و بر سر تصاحب قدرت در حال نزاع بودند.
عوامل افول دولت علویان در طبرستان:
الف) عوامل داخلی
1ـ نداشتن تشکیلات منظم حکومتی
2ـ ضعف نظامی
3ـ اختلاف سادات علوی
4ـ افراط در اعمال اهداف و سیاست‌ها
5ـ تحریکات حکام محلی
ب) عوامل خارجی:
1ـ خلافت بنی عباس
2ـ اقدامات ایذایی حکومت‌های رقیب
دوره دوم حکومت علویان در طبرستان:
بعد از وفات سیدثائربالله زیدی تا زمان نهضت سید علی کیا در گیلان و نهضت سید قوام الدین مرعشی در مازندران از چهره مشخصی که معروفیت داشته باشد در منابع یاد نشده است ولی در این مدت جنبش‌های محلی پراکنده‌ای در مازندران و گیلان به وقوع پیوست.
حکومت‌های وقت و محلی هم‌زمان با حکومت دوم علویان:
1ـ جستانیان:
در اواخر قرن دوم هجری (خاندان جستان) به عنوان پادشاهان دیلم در منابع تاریخ اسلام نمایان می‌شوند. تختگاه آنان رودبار بود.
2ـ آل مسافر یا کنگریان:
مسافریان یا سالاریان سلسله‌ای بودند همانند جستانیان و با آن‌ها ارتباط و وابستگی نزدیک داشتند. اما خاندانی جدیدتر و پرشورتر بودند و نیروی خود را در بیرون از دیلم و نیز در داخل آن به کار انداختند. در آن حال که زیاریان و بوئیان می‌کوشیدند تا نواحی ثروتمند شمال ایران را در قبضه اقتدار خود داشته باشند آل مسافر قدرت خود را به سمت مغرب بسط دادند.
3ـ زیاریان و بویهیان:
علاوه بر جستاریان و آل مسافر، سرداران گیلی و دیلمی، بنیان گذار دو دولت دیگر زیاریان و بویهیان بودند. با آغاز سده چهارم هجری، سرداران گیلی و دیلمی که ابتدا در خدمت علویان و شاهان محلی بودند و بیشتر از امامان زیدی حمایت می‌کردند به مرور در اندیشه دست یابی به قدرت افتادند و با پس راندن امامان زیدی و فرمانروایان بومی از میدان قدرت، دولت‌های زیاری و بویه ای را بنیان گذاشتند.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «تاریخ زیدیه از سقوط علویان طبرستان تا ظهور آل کیاء» پژوهش پایانی «سیده زهرا موسوی نژاد»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در پاییز 1389 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «دکتر عبدالله رجایی» و استاد مشاور آن «مصطفی سلطانی» است. /9193/پ201/ی