جریان‌شناسی مسیر حرکت امام رضا به ایران
محمد حسین رجبی دوانی، کارشناس تاریخ اسلام، در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد با اشاره به تأثیر هجرت امام رضا(ع) به ایران و زوایای تاریخی آن گفت: سفر امام رضا(ع) به ایران گرچه به اجبار و اکراه مأمون صورت گرفت؛ اما یکی از تأثیرگذارترین سفرها بود.
وی با بیان این که این سفر تاریخی، سبب هجرت امام زادگان به ایران شد چنان که حضرت معصومه(س) و شاه چراغ خواهر و برادر گرامی امام رضا(ع) به دنبال سفر امام(ع) به ایران سفر کردند، تصریح کرد: سفر امام رضا(ع) به ایران، زمینه اقبال گسترده ایرانیان به تشیع و مکتب اهل بیت(ع) را نیز فراهم آورد.
رجبی دوانی با بیان این که حضور امام رضا(ع) در مرو مرکز خلافت و سفر به ایران از سوی مأمون اجباری بود، اظهار داشت: امام رضا(ع) در تعیین مسیر حرکت در این سفر اختیاری نداشتند چرا که مأمون به رجاء بن ابی ضحاک سفارش کرد که امام رضا(ع) را از مراکز شیعه نشین عبور ندهد تا مردم آن مناطق از امام(ع) استقبال نکنند.
شیعه ستیزی سیاست مأمون در انتخاب مسیر حرکت امام رضا(ع) به ایران
عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین(ع) با اشاره به روایت شیخ صدوق از مسیر حرکت امام رضا(ع) به ایران گفت: در کتاب عیون اخبارالرضا مسیر حرکت امام رضا (ع) به سوی ایران از حجاز به سوی بصره و از آنجا به سمت اهواز و رامهرمز و از آنجا به سوی ارجان(بهبهان کنونی) است.
وی افزود: حضرت(ع) از بهبهان وارد استان جبل (لرستان فعلی) شدند و از آنجا به قم رسیدند و سپس به ری و از شهرری به نیشابور و از این شهر به توس و از آن جا به سرخس و از شهر سرخس هم وارد مرو پایتخت مأمون شدند.
رجبی دوانی با اشاره به نقل دوم درباره مسیر عبور امام رضا(ع) از مدینه به مرو تصریح کرد: طبق این نقل امام رضا(ع) وارد شهر بصره شدند چرا که در گذشته این شهر به عثمانی بودن شهرت داشت و مردم آن میانه ای با اهل بیت(ع) نداشتند و هواخواه عباسیان بودند.
وی ادامه داد: پس از ورود حضرت رضا(ع) به بصره، ایشان از طریق بغداد وارد خاک ایران شدند که این نقل به نظر صحیح نیست چرا که بغداد بالاتر از خوزستان ایران قرار داشته و بعید است که ایشان از بغداد وارد خوزستان شده و از ارجان عبور کرده باشند و از آنجا که درآن زمان کوفه و قم دو شهر مشهور شیعه نشین بود و محبان اهل بیت(ع) در آن شهرها ساکن بودند، به نظر بیشتر محققان حضرت وارد شهر قم نشدند.
وی با اشاره به تأکید مأمون مبنی بر عبور امام از شهرهای غیر شیعه نشین اظهار داشت: به همین دلیل به نظر می رسد که آن حضرت از بصره وارد ایران شدند، از شلمچه عبور کردند و پس از ورود از اهواز وارد رامهرمز و ارجان شدند و از آن جا به استان یزد عزیمت کردند و پس از عبور از ابرقو به استان سمنان کنونی (قومس) وارد و از آن جا وارد شهر نیشابور شدند و بقیه مسیر را به سوی مرو ادامه دادند.
رجبی دوانی در پاسخ به این سوال که نقطه آغاز ترویج شیعه درایران از کجاست؟ گفت: در زمان سفر امام رضا(ع) به ایران کوفه به لحاظ جغرافیایی در مسیری قرار داشت که عبور از آن قدری مسیر حرکت به سوی ایران را طولانی تر می کرد؛ اما چون امام(ع) دارای شخصیت مهم و برجسته ای در جهان اسلام بودند؛ اگر مامون می خواست امام رضا(ع) را با عزت و شوکت و حفظ مقام معنوی شان به ایران بیاورد باید ایشان را از کوفه عبور می داد.
وی افزود: در آن زمان بغداد هم در موقعیتی بود که می توانستند امام(ع) را از آن عبور دهند چرا که که این شهر، شیعه نشین نبود و تعداد اندکی شیعه در آن ساکن بودند؛ اما مرکز علمی بزرگی محسوب می شد، با این حال مامون نمی خواست امام(ع) مورد توجه قرار گیرند به همین دلیل بصره شهر بسیار مناسبی بود؛ چون مردم آن عثمانی بودند و شرایط این شهر مطابق با هدف مامون بود.
وی با بیان این که نیشابور در آن زمان در کنار شهر بغداد جزو مهم ترین مراکز علمی جهان اسلام محسوب می شد، اظهار داشت: اگرچه اغلب مردم آن اهل تسنن بودند اما ۲۴ هزار نفر راوی حدیث و عالم از امام رضا(ع) حدیث سلسلة الذهب را ثبت و ضبط و نقل کردند.
رجبی دوانی ادامه داد: وقتی به خواست مردم، امام رضا(ع) نقاب را از چهره خود برداشتند، مردم با مشاهده سیمای نورانی ومقدس حضرت(ع) چنان منقلب و هیجان زده شدند که یا می گریستند یا به سروصورت خود می زدند وعده ای نیز غش کردند تا جایی که این نوع احساسات و این نوع استقبال در نیشابور در هیچ شهر و مکان دیگری تکرار نشد.
وی با تأکید بر این که نیشابور مرکز و پایگاه علمی بود و هزاران نفر حدیث سلسلة الذهب را از امام(ع) ثبت کردند، تصریح کرد: هر زمانی هم که درباره عبور امام(ع) از نیشابور بحث می شود نیز حدیث سلسلة الذهب مطرح می شود و خواندن این حدیث و استقبال مردم از آن اسباب تشویش و نگرانی حکومت وقت را فراهم کرد.
حدیث سلسله الذهب/اعتقاد به امامت شرط توحید کامل
نویسنده کتاب «مکتوبات و بیانات سیاسی علمای شیعه» در ادامه با اشاره به این که کسانی که در نیشابور حدیث سلسلة الذهب را شنیدند، نسبت به شناخت امام زمان خود معرفت نداشتند، اظهار داشت:وقتی حدیث لا اله الا ا... حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی تمام شد و راویان قلم ها و کاغذها و دوات خودشان را به زمین گذاشتند، حضرت سوار بر کجاوه ، ناگاه حضرت سر از کجاوه بیرون آوردند و فرمودند "بشرطها و شروطها و انا من شروطها" ولی چون حضار شناخت کامل نسبت به امام (ع) نداشتند معنای سخن امام (ع) را که اعتقاد به امامت را شرط توحید کامل دانستند درنیافتند.
معاون پژوهشی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه امام حسین(ع) با بیان اینکه بعد از امام کاظم(ع) همه امامان در زندان بوده اند، تصریح کرد: به ظاهر امام کاظم(ع) دستگیر و زندانی و امام رضا(ع) به ظاهر با استقبال پرشکوه وارد مرو و ولیعهد شد؛ اما هدف واقعی دستگاه عباسی قطع ارتباط آنها با بدنه جامعه و شیعیان است که این امر ناشی از سیاست بازی مامون در راستای ادامه سیاست پدر به گونه ای دیگر بود./934/ت302/س