تشکیل شورای انقلاب به فرمان امام خمینی / 23 دی 1357

علی اسفندیار

حضرت آيت الله خامنه‌اي ، شهيد بهشتي و شهيد باهنر از اعضاي شوراي انقلاب

خبرگزاری رسا، «به موجب حق شرعی و بر اساس اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد باصلاحیت و مسلمان و متعهد مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد.

این شورا موظف به امور معین و مشخصی شده است که از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.» (1)

این بخشی از پیام حضرت امام در پاریس است که خطاب به مردم ایران صادر شده است. چند ماهی بیشتر نیست که امام به پاریس هجرت کرده اند و نوفل لوشاتو این روزها مرکز رهبری انقلاب است. مردم مسلمان ایران نیز که سال هاست تحت ظلم و ستم رژیم وابسته پهلوی به سر می برند، با تاسی از امام و رهبر خویش به مبارزه خویش ادامه می دهند. اعلامیه ها و سخنرانی های امام از پاریس، مسیر پیروزی را نمایان کرده است. نهضت اسلامی ایران به اوج خود رسیده است.

ضرورت تشکیل شورای انقلاب

امام، نهضت را با همفکری روحانیون و معتمدان خویش در داخل و خارج از ایران هدایت می کند. شرایط ایران بسیار پیچیده و دشوار است. ضرورت ایجاد مرکزی در داخل ایران برای هدایت نهضت به شدت احساس می شود. این نیاز، بارها از سوی امام به برخی از روحانیون و معتمدان ایشان گفته شده است. هم امام و هم مبارزان انقلابی می دانند که در حال حاضر نیاز به تشکلی هست که بتواند نیروهای نهضت را سازمان دهی کند و بعد از پیروزی انقلاب هم به هرج و مرج و آشفتگی‌ها و اوضاع پر آشوب کشور سر و سامان دهد. این تشکل، همان شورای انقلاب است.

شهید مطهری در سفر به پاریس، این موضوع را با امام در میان می‌گذارد و امام هم آن را تایید می‌کند. بی‌تردید، نقش شهید مطهری در تأسیس شورای انقلاب انکارناپذیر است.

اندیشه‌ای که بر اساس آن شورای انقلاب پایه‌ ریزی می‌شود بر اساس تصمیم‌گیری گروهی و جلوگیری از استبداد در جریان نهضت و اهداف سیاسی و مدیریت تحولات انقلابی است. جامعه ایران به ویژه مبارزان و نخبگان، با توجه به تصوری که از استبداد و حکومت فردی دارند تمایلی به تکرار آن تجربه ها ندارند. شهید آیت الله بهشتی درباره تصمیم امام مبنی بر تشکیل شورای انقلاب می‌گوید:

«در پاییز 57 ، امکان ملاقات با امام در فرانسه فراهم آمده بود. دوستان مختلف به دیدار ایشان در پاریس می رفتند. یکی از مسائلی که ایشان با دوستان مطرح می کردند این بود که چه کسانی هستند که می توانند در ساماندهی به نیروهای عظیم بسیج شده مردم ایران سهیم بوده و نقشی داشته باشند و چه کسانی هستند که می توانند پس از موفقیت، در اداره جامعه مسئولیتی بر عهده بگیرند. بنابر این برای ایشان دو مطلب مطرح بود: 1 ـ کسانی که بتوانند در ایران با حضورشان به همگانی تر و گسترده تر شدن حرکت اجتماعی شتاب بدهند و 2 ـ کسانی که پس از پیروزی بتوانند در اداره ی جامعه نقشی بر عهده بگیرند؛ و علتش هم این بود که آن موقع تبلیغات داخلی و خارجی رژیم این بود که اگر این رژیم برود در ایران خلأ به وجود می‌آید.»

به صورت کلی حفظ انسجام در میان انقلابیون، لزوم اتحاد میان جریان های فکری و سیاسی، معرفی نخست وزیر بعد از پیروزی انقلاب، قانونگذاری برای کشور، ایجاد نهادهای لازم برای اداره کشور و و در واقع کار انتقال قدرت و تحول در سازمان حکومتی به عهده این شورا گذارده شده است.

شورای انقلاب در ابتدا به صورت مخفیانه آغاز به کار می‌کند. جلسات شورا در منازل افراد به صورت کاملاً پنهانی برگزار می‌شود و تصمیمات گرفته شده در شورا پس از مشورت با امام و کسب تکلیف از ایشان به مرحله اجرا در می‌آید.

در همان زمان، محمدرضا شاه که توان مقاومت در برابر امواج خروشان انقلاب را در خود نمی بیند چند نفر از مهره‌های خود را مأمور تشکیل شورای سلطنت می کند تا شاید به تصور خود بتواند شعله های نهضت را خاموش کند. شاه با تشکیل شورای سلطنت قصد دارد ضمن آرام کردن اوضاع، هم سلطنت را حفظ کند و هم آن را از طریق این شورا به فرزندانش انتقال دهد. پر واضح است که یکی از اهداف اصلی شاه، خروج از کشور و جان سالم به در بردن از این فضای پرالتهاب است.

اعلام رسمی تشکیل شورای انقلاب از سوی امام

حضرت امام با آگاهی از اهداف تشکیل شورای سلطنت توسط شاه، اعلام آشکار تشکیل شورای انقلاب را برای آماده کردن مقدمات پیروزی انقلاب و ساماندهی به امور مدیریتی نظام جدید انقلابی ضروری تشخیص می دهد و در 22 دی ماه 1357 در اعلامیه ای، رسماً تشکیل شورای انقلاب را اعلام می کند و بدین ترتیب، نخستین گام برای تحقق اهداف اسلامی ملت برداشته می شود.

چند روز بعد، امام در پیامی به‌مناسبت اربعین حسینی اعلام می کند که اعضای شورای انقلاب اسلامی در داخل کشور هستند و به‌زودی معرفی خواهند شد.(2)

شهید بهشتی درباره انتخاب اعضای شورای انقلاب چنین می گوید: «... افراد را امام تعیین می کردند. به این معنی که اول امام به یک گروه 5 نفری از روحانیت ماموریت دادند که برای شناسایی افراد لازم برای اداره آینده مملکت تلاش کنند. این عده عبارت بودند از: آیت الله مطهری، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر و خود بنده. بعد با آقای مهدوی کنی صحبت کردیم و به امام اطلاع دادیم و ایشان هم شرکت نمودند. به این ترتیب هسته شورای انقلاب یک گروه شش نفری شد. بعدها آیت الله طالقانی و {آیت الله} خامنه ای نیز از روحانیون اضافه شدند ... بتدریج مهندس بازرگان، دکتر سحابی و عده ای دیگر از شخصیت ها را ـ که امام نیز قبلا می شناختند و با آنها در پاریس دیدار داشتند ـ قرار بود روی آنها مطالعه کنیم و نظر نهایی مان را بدهیم. آنها را با نظر نهایی مان به امام در پاریس معرفی کردیم و امام نیز تایید نمودند.» (3)

فعالیت های شورا قبل از پیروزی انقلاب

شورا، پس از تماس با افراد صلاحیت دار و تکمیل اعضا، به‌تدریج وظایف مهم و مشخصی را در نظر می گیرد و در مسیر انقلاب به آن می پردازد. این وظایف به شرح ذیل است.

1ـ رهبری و تنظیم راهپیمایی‌های مردمی: مهم‌ترین تجلی این برنامه‌ریزی ستادی از سوی شورای انقلاب، در دو راهپیمایی رفراندوم مانند روزهای تاسوعا و عاشورای سال 1357 خود را نشان می دهد. این راهپیمایی‌ها بدون هیچ‌گونه تلفات و زد و خوردی به ‌قدرت‌نمایی بزرگ ملت تبدیل می شود.

2ـ انجام گفت‌وگو با نظامیان و سیاست‌گران داخلی: اعضای شورا در جلسات متعدد با سران نظامی و برخی سیاستمداران وابسته به رژیم پهلوی از تحرک آنان جلوگیری کرده و نظامیان را نیز از موضع فعال وادار به عقب‌نشینی می کنند.

3ـ گفت‌وگو با دیپلمات‌ها و برخی تحلیل‌گران آمریکایی: اعضای شورا از طریق این گروه، برخی واقعیات در مورد رژیم شاه و انقلاب به اطلاع دستگاه‌های بوروکراتیک و رسانه‌های امریکایی می رسد. از جمله این ملاقات‌کنندگان، جان استمپل و ریچارد کاتم هستند که از نویسندگان و تحلیل‌گران برجسته امریکا به شمار می روند.

4ـ تجزیه و تحلیل امور داخلی و ارائه آن به نخبگان و امام: شورا دائماً وضع خاص رژیم و فعالیت‌های موجود را مورد بررسی قرار ‌داده و از طریق اعضا به سایر رهبران ابلاغ می‌کند. بسیاری از مسائل مهم نیز پس از تجزیه و تحلیل، از طریق تلفن یا مکاتبه به ‌وسیله پیک‌های مطمئن برای امام خمینی در پاریس فرستاده می‌شود و امام پس از رویت نظرات و ملاحظه سایر امور، تصمیمات لازم و ضروری را در هر مورد اتخاذ می‌کند.

5ـ زمینه‌سازی برای بازگشت امام به ایران و تشکیل کمیته استقبال: کمیته استقبال، یکی از مهمترین نهادهای انقلابی در ایران است که اصل آن برای ورود امام به کشور و استقبال از ایشان و نیز حفاظت از امام و نظم دادن به دیدارهای مردمی با ایشان برمی گردد اما منشأ ایجاد نهادهای مهمی نظیر سپاه و کمیته‌ها و بسیاری از تشکل‌های انقلابی در ضمن و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم می شود.

6ـ تشکیل دولت موقت و رایزنی برای ایجاد سامانه نوین سیاسی در ایران پس از ورود رهبر انقلاب به کشور.

در آستانه پیروزی انقلاب، اعضای این شورا، مهندس بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد می کنند که حضرت امام با این پیشنهاد موافقت کرده و در حکمی، ایشان را منصوب می‌کنند.

شورای انقلاب پس از پیروزی انقلاب

بعد از پیروزی انقلاب در 22 بهمن 57، شورای انقلاب با رهبری حضرت امام و مشروعیت حاصل‌شده از حمایت‌های مردمی، زمام اداره کشور را در دست می‌گیرد.

از مهم‌ترین فعالیت‌های این شورا پس از پیروزی می توان به تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ملی شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، برگزاری همه پرسی درباره نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی، تصویب قانون شوراهای محلی، ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین نامه مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس اشاره کرد.

یک روز پس از تسخیر لانه جاسوسی در 13 آبان 57، دولت موقت استعفا می دهد و در نتیجه دولت در شورای انقلاب ادغام می شود. با استعفای مهندس بازرگان، مسئولیت اجرایی اداره کشور، تکمیل انتقال قدرت و تأسیس نهادهای سیاسی جدید به دستور امام بر عهده شورای انقلاب قرار می گیرد. این امر باعث ایجاد یک تقسیم کار در داخل شورا می شود و آیت الله خامنه‌اى در وزارت دفاع، سپاه و پاسداران، حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانى در وزارت کشور، شهید باهنر در وزارت آموزش و پرورش، شهید بهشتى در جهاد سازندگی، بنی صدر در وزارت خارجه، معین‌ فر در وزارت نفت، حبیبی در آموزش عالى، عزت الله سحابى در برنامه و بودجه، میناچی در ارشاد ملى و شهید قدوسی در دادگاه انقلاب مشغول به کار می شوند و آیت الله مهدوی کنى نیز به سرپرستی کمیته انقلاب اسلامی و دادگستری انتخاب می شود.

پایان کار شورای انقلاب

در بهمن 57 انتخابات ریاست جمهوری با انتخاب بنی صدر به پایان می رسد. بنی صدر حملات شدیدی را علیه شورا آغاز می کند. پس از تاسیس مجلس شورای اسلامی و رسمیت یافتن آن، کارکرد قانون گذاری شورا حذف شده و با رسمیت یافتن دولت جدید، کارکرد اجرایی هم از شورای انقلاب گرفته می شود. به این ترتیب مسئولیت و ضرورت وجود شورا به پایان می رسد؛ اما انحلال کامل و رسمی شورای انقلاب پس از تشکیل هیأت جدید وزیران صورت می گیرد.

آیت الله بهشتی عضو شورای انقلاب و رییس وقت دیوان عالی کشور، درباره انحلال شورای انقلاب گفته است: «شورای انقلاب بر اساس ضروریت ‌های دوره نخستین انقلاب به وجود آمده است و تا وقتی که نهادهای حکومتی کامل نشوند، شورای انقلاب باید مسؤولیت‌ هایش را ایفا کند و وظایفش را انجام بدهد. با تعیین دولت، همه نهادها تکمیل شده است و دیگر زمینه مسؤولیت شورای انقلاب به پایان رسیده و کارش تمام می ‌شود. نه این که منحل می‌ شود، به آن معنا که در ذهن می‌آید، کارش تمام می ‌شود و دیگر شورای انقلابی وجود نخواهد داشت تا وقتی که نهادها طبق قانون اساسی تکمیل نشوند، پس مسؤولیت اداره مملکت باید به عهده کسی باشد. با تعیین هیأت دولت، علّت وجودی شورای انقلاب پایان می ‌یابد.» (4)

و به این ترتیب با تصویب قانون اساسی و و تکمیل اعضا و حقوقدانان شورای نگهبان و رفع موانع کار مجلس و تصویب اعتبارنامه‌ها، آخرین جلسه شورای انقلاب در 26 تیر 1359 برگزار می شود و این شورا رسماً انحلال خود را اعلام می کند.

در هر حال، شورای انقلاب به عنوان اولین نهاد انقلابی در ایران توانسته کارکردهای ویژه‌ خود را به شکل مطلوبی انجام دهد.

منابع

1 ـ صحیفه نور، جلد 4، ص 207 و 208،
2 ـ صحیفه نور، جلد 4، ص 236،
3 ـ روزنامه اطلاعات، 31/4/59،
4 ـ کیهان، 12/4/59.

گزارش خطا

ارسال نظرات