گزارشی از نشست علمی تولید علم، علوم انسانی و حوزه‌های علمیه
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دوازدهمین نشست علمی تولید علم، علوم انسانی و حوزه‌های علمیه، پیش از ظهر 21 آذرماه با هدف بررسی نقش حوزه‌های علمیه در تولید علم و تحولات آن در زمینه علوم انسانی به همت دفتر نشست‌های علمی ـ تخصصی معاونت پژوهش جامعةالزهرا(س) در قم برگزار شد که در آن، حجت‌الاسلام حمید پارسانیا، مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی و حجت‌الاسلام نوروزی از اساتید حوزه و دانشگاه به ارائه بحث پرداختند.
حجت‌الاسلام پارسانیا در ابتدای این مراسم به ویژگی‌های علوم تدریس شده در حوزه‌های علمیه همچون ادبیات، حدیث و تفسیر پرداخت و با بیان این‌که مرکزیت تمام این مباحث فقه و اصول است، گفت: تمام علوم معقول حوزه‌های علمیه در حاشیه فقه و اصول تدریس می‌شوند و تأمین‌کننده مبانی آن هستند.
وی نقش حوزه‌های علمیه را در تولید علم و اسلامی کردن علوم انسانی مورد بررسی و تأکید قرار داد و با بیان این‌که برای پرداختن به این مسأله، باید ضرورت‌های تولید و بازشناسی علوم انسانی با نگاه اسلام و رسالتی که حوزه‌های علمیه در این زمینه برعهده دارند، منطبق شود، خواستار آسیب‌شناسی وضع موجود علوم انسانی و موقعیت کنونی دانشگاه‌های کشور و این‌که از چه مبانی علمی تغذیه می‌کنند، شد و ویژگی‌های دانش انسانی را بر مبنای اسلام مورد نظر قرار داد.
فقه نیازمند مبانی فلسفه الهی است
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که فقه نیازمند مبانی فلسفه الهی است، نسبت به آموزش و رواج فلسفه‌هایی که ذهنیت طلاب را به خود مشغول می‌کند و اصول وجودی خداوند را زیر سؤال می‌برد، هشدار داد و افزود: با ترویج فلسفه‌های غربی نظام معرفتی حوزوی متزلزل شده، دستخوش تغییراتی قرار خواهد گرفت.
وی در بیان این موضوع، نفوذ فلسفه مارکسیست در حوزه و منقطع شدن بخشی از طلاب حوزه را مورد اشاره قرار داد و گفت: برخی از فلسفه‌ها در جامعه ایران طی دهه‌های مختلف جاذبه‌هایی داشته، نفوذی در بین طلاب پیدا کرد و به حوزه‌های علمیه آسیب‌های را وارد آورد که اگر نظام و جامعه به نظام و جامعه مارکسیستی تبدیل می‌شد، به یقین کشور در تقسیم‌بندی‌های جهانی قرن بیستم جزو بلوک شرق به حساب آمده، هویت حوزه‌های علمیه مخدوش می‌شد.
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این‌که یکی از علت‌های تعامل مرجعیت شیعه در دهه سی با رژیم فاسد پهلوی مقابله با مارکسیست و خطری که از سوی مارکسیست و حزب توده تهدید می‌شد، بود، ابراز داشت: فلسفه مقابله عملی حوزه‌های علمیه با مارکسیت به سبب عدم قدرتمندی سیاسی آن در ایران بود.
حوزه‌های علمیه مصون‌ساز فرهنگ عمومی جامعه هستند
وی در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی‌های حوزه‌های علمیه و ارتباط این حوزه‌ها با فرهنگ عمومی و عموم مردم اشاره کرد و اذعان داشت: لبه‌ای از حوزه که با فرهنگ عمومی ارتباط بیشتری دارد، فقه است و امروز متدینین جامعه زندگی و حیات خود را در چارچوب فقه سازمان می‌دهند و طهارت و پاکی خود را براساس آن حفظ می‌کنند.
مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این‌که حوزه‌های علمیه وظیفه مصون‌سازی فرهنگ عمومی را به عهده دارند و این امر از طریق تبلیغاتی که از ناحیه حوزه انجام می‌شود، سامان می‌یابد، گفت: حوزه علمیه قم در وجه اخیر خود برجسته‌تر از دیگر حوزه‌ها مانند حوزه نجف بود؛ چراکه ارتباط‌های تبلیغی حوزه نجف با مردم بسیار ضعیف است؛ اما حوزه علمیه قم در پنج دهه اخیر و پس از ورود حضرت آیت‌الله بروجردی به قم، ارتباط‌های وسیعی در این زمینه داشت.
تداوم حیات حوزه‌های علمیه در ارتباط با جامعه است
وی البته نقش رسانه‌ها و جاذبه‌هایی که در تمدن و زندگی مدرن و غربی به چشم می‌خورد را افزون بر ابعاد معرفتی حوزه‌های علمیه، در تعلیم و تربیت مردم اثرگذار دانست که نقش مهمی نیز در حوزه فرهنگ عمومی جامعه بازی می‌کنند و ابراز داشت: حوزه علمیه سیستم معرفتی خود را در روابط استادی و شاگردی و تعلیم و تعلم استمرار بخشیده، اما حیات خود را در تداوم ارتباط با جامعه حفظ کرده است.
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این‌که کار نظام معرفتی که در صد سال اخیر شکل گرفته، فقه و اصول و بیان تاریخ اسلام نیست، گفت: رشته‌های مختلف علوم مهندسی، پایه و علوم انسانی که در نظام اجتماعی تأثیرگذار و فعال هستند در حوزه‌های علمیه آموزش داده نمی‌شوند و دانشگاه عهده‌دار این رشته‌ها است، اما باید دانست که بخش‌های مختلف نظام اجتماعی در صنعت، اقتصاد و مدیریت براساس آگاهی و معرفتی تداوم پیدا می‌کند که در آن، حوزه‌های معرفتی آموزش داده شود.
وی در ادامه با طرح این سؤال که هدف از بیان علوم انسانی چیست، مجموعه تعلیم و تعلم حوزه‌های علمیه را بخشی از علوم انسانی دانست و تصریح کرد: این‌که علوم نظری را جزو علوم انسانی یا اجتماعی بیان کنیم بسیار خطرناک است، اما در مقابل می‌بینیم که این علوم نظری به راحتی در اصطلاحات و تقسیم‌بندی‌های موجود رشته فلسفه در دانشکده ادبیات علوم انسانی آموزش داده شده، تنها علوم طبیعی غیر از علوم انسانی محسوب می‌شود.
آشنایی طلاب با تقسیم‌بندی علوم و تأثیر آن ضروری است
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که طلاب باید از تقسیم‌بندی علوم مطلع بوده، بدانند از چه تأثیر می‌پذیرد، گفت: حوزه‌های علمیه بخشی از علوم انسانی را به معنای رایج را دارند و بخش های دیگر را متکفل نیستند؛ از این جمله می‌توان از علوم سیاسی، اجتماعی، تاریخ، روان شناسی، روانکاوی، علوم تربیتی، اقتصاد و ارتباطات نام برد؛ از این‌رو پرورش نخبگان جامعه از یک طرف، گسترش آموزش عمومی و آموزش عالی از طرف دیگر و تداوم این آموزش‌ها، امری ضروری است که بخش قابل توجهی از آن نیز در علوم انسانی رخ می‌نمایاند.
وی، ویژگی علوم انسانی را تأثیر در موضوع خود دانست و گفت: علوم انسانی برخلاف علوم طبیعی و حتی فلسفه و مانند آن که در موضوع خود تأثیرگذار نیستند، در موضوع خود اثر داشته و گفت‌وگوی مستقیم با موضوع خود دارد؛ چراکه موضوع علوم انسانی، انسان، کنش‌ها، فعالیت‌ها و رفتارهای انسانی است، یعنی اموری که با اراده و اختیار انسان ایجاد می‌شود.
حراست از نحوه زندگی مردم به عهده حوزه‌های علمیه است
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این‌که خارج شدن علوم انسانی از حوزه‌های پژوهشی و تخصصی محدود در سطح گسترده و وسیعی با هویت تاریخ، اجتماعی و فرهنگی تعامل اجتماعی سازنده یا مخرب برقرار کرده و بی‌اثر نخواهد بود، گفت: حوزه‌های علمیه در ارتباط با جامعه افزون بر فقه، نحوه زندگی مردم را تأمین کرده، بخش‌های مختلف جامعه را حراست و پاسداری می‌کردند، که اگر ماه محرم و تبلیغ نداشتیم تعامل و زندگی شرعی مردم زیر سؤال می‌رفت.
وی، تصریح کرد: اگر در تبلیغات خود، مباحث خداشناسی، امامت و رسالت را بیان نکنیم و این باور و اعتقاد در سطح فرهنگ عمومی حفظ نشود؛ همان‌طور که اگر برای طلبه حفظ نشود هویت طلبگی او متزلزل خواهد شد، یقینا این تزلزل در جامعه نیز به وجود می‌آید.
مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی یادآور شد: امروزه بخش‌هایی از علوم انسانی که در خارج از حوزه‌های علمیه وجود دارد دارای نظریه‌ها و تئوری‌هایی است که در فضای فرهنگی دیگری تولید شده، ناظر به مسائل فرهنگی و محیط آن شکل گرفته و از آنجا مرجعیت پیدا کرده است، از این‌رو عناوین، سرفصل‌ها و رشته‌های آن نیز مطابق با نیازهای همان محیط تدوین شده، بخش دیگر جهان نوعاً مصرف کننده آن نظریه‌ها هستند.
برخی طلاب گرفتار مطالعات علمی برون دینی و درون دینی شده‌اند
وی با بیان این‌که حتی تعریف علم را غربیان ارائه داده‌اند، با طرح این سؤال که آیا دانش آزمون‌پذیر تنها علم است، اضافه کرد: اگر در جامعه‌ای مانند جامعه ایران اثبات شود که علم از راه آزمون و خطا اثبات می‌شود، در مناسبات و روابط و تعاملات ارتباطی انسان‌ها تکوین پیدا می‌کند و روزی هم از بین می‌رود؛ مطالعات علمی برون دینی درون دینی یا غیردینی شکل خواهد گرفت که متأسفانه برخی طلاب گرفتار آن شده‌اند.
حجت‌الاسلام پارسانیا، خاطرنشان کرد: دین، فرهنگ و تاریخی که مبتنی بر یقین، علم و معرفت است، امکان دسترسی به یقین را دور از دسترس بشر می‌داند، از این‌رو تعریف از علم در جهان غرب و نظریاتی که متناسب با آن تعریف شده است با فضا و فرهنگ عمومی این سرزمین اسلامی سازگار نیست.
وی با بیان این‌که نظریه‌های مختلفی که امروز در عرصه تاریخ ساخته و پرداخته می‌شود در حاشیه بنیان‌های فلسفی خاصی شکل گرفته است، گفت: با نگاهی پراگماتیستی در حوزه مسائل فلسفی، بدون شک خواهیم دید که تفسیر تاریخ و پدیده‌های آن رنگ بی‌دینی به خود گرفته، آثار مخربی را در جهان بر جای خواهد گذاشت.
هیچ‌کدام از تاریخ‌نگاری‌های غربی و مدرن تاریخ دقیق و صدق نیست
وی هیچ‌کدام از تاریخ‌نگاری‌های غربی و مدرن را تاریخ دقیق و صدقی ندانست و عنوان کرد: جهان غرب پس از این‌که رویکرد دنیوی و این جهانی به خود گرفت و فلسفه‌های مختلفی را صرف‌نظر از انکار غیر عالم یا این‌که قصد تفسیر عالم را داشت، ارائه داد، ابتدا قرائت جدیدی از خود کرد که طی آن تمام آنچه آباء کلیسا و کتب مقدس درباره گذشته، هبوط و صعود انسان نوشته بودند را بی‌معنا و غیرعلمی ساخت.
حجت‌الاسلام پارسانیا البته تفاوت تاریخ‌نگاری شیعیان با تاریخ‌نگاری اهل سنت را از این حیث مستثنی ندانست و با بیان این‌که این دو سبک تاریخ‌نگاری به سبب مبانی معرفتی با هم تفاوت‌هایی دارند، اظهار داشت: وقتی امام را مظهر اسم اعظم الهی می‌دانیم پرداختن به تاریخ تشیع پرداختن به تاریخ ظهور اسم اعظم الهی است.
جلوی آموزش عمومی رشته‌های علوم انسانی غرب گرفته شود
وی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان این‌که در حوزه علوم انسانی متولی فقه و اصول بوده و هستیم، اما عرصه‌های دیگر علوم انسانی مدیریت و مرجعیت آنها از دست ما خارج شده است، خواستار بازشناسی عرصه‌های دیگر علوم انسانی شد و با هشدار نسبت به تقویت روش علمی غرب در جامعه اسلامی، گفت: زمانی که مرجعیت علوم را از دست بدهیم فرهنگ عمومی در معرض آسیب‌های جدی و شبکه ارتباطی در قلمرو زندگی شرعی در معرض آسیب قرار می‌گیرد و حتی حوزه‌های علمیه که می‌خواهند وارد عرصه‌های این علوم شوند، بیش و پیش از دیگر عرصه‌ها در معرض آسیب واقع می‌شوند.
مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این‌که در عرصه علوم انسانی، هیچ‌گاه نظریه‌ها بی‌شناسنامه و تاریخ نیستند، آنقدر گسترده هستند که اگر بدون تحفظ و توجه به حساسیت آنها بیان شوند، خطری جدی برای جامعه اسلامی است، گفت: راه مواجهه با این خطر آن است که جلوی آموزش عمومی این رشته‌ها گرفته شود و تا وقتی اساتید و پژوهش‌های مناسبی ایجاد نشده است، وارد این قضیه نشویم.
انقلاب اسلامی ایران حرکت در مقابل مدرنیته غرب بود
در ادامه این مراسم، حجت‌الاسلام نوروزی، مدیر گروه اندیشه سیاسی جامعةالزهرا(س) با اشاره به گذشت بیش از سه دهه از عمر انقلاب اسلامی و تحولات پرشتاب آن و نیز تجربه انقلاب اسلامی در مواجهه با تمدن غربی و مسائل فراوانی که در این زمینه روشن شده است، گفت: بدون تردید پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی(ره) یک تحول و یک حرکتی در مقابل مدرنیته و در مقابل دانش برگرفته از مدرنیته غرب بود.
وی، خاطرنشان کرد: انقلاب اسلامی ایران در مقام عمل همه تئوری‌ها، نظریه‌ها و مدنیت غربی را با چالش مواجه کرد، نشان داد که مدنیت غربی کارآمدی لازم برای نیل بشر به سعادت را ندارد و باید گفت که فراز و فرود تحولات سه دهه پس از انقلاب اسلامی به وضوح برای مردم دنیا نشان داد دانش غربی، دموکراسی و حقوق بشر غربی از این‌که بتواند جامعه را مدیریت کند ناتوان است.
مدنیت غربی باورها و نظام فکری انقلاب اسلامی را نشانه رفته است
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که پیروزی‌های انقلاب اسلامی در مقابله با غرب در جنگ تحمیلی و تحولات پس از آن نشان داد که انقلاب اسلامی از توانایی و پتانسیل بسیار بالایی برخوردار است، اما این کارآمدی عملی و ناکارآمدی مقابل در مدنیت غربی نیازمند تئوری‌پردازی و بیان آن به یک زبان علمی است، گفت: پس از هشت سال دفاع مقدس شاهد برخورد نرم تمدن و مدنیت غربی با انقلاب اسلامی هستیم که از آن جمله می‌توان به جبهه‌بندی منسجم و هماهنگ آنان حوزه باورها و نظام فکری که مبنای مشروعیت جمهوری اسلامی بر مبنای آن قرار دارد، اشاره کرد.
وی، افزود: دشمن در تلاش است تا بنیان‌های فکری نظام را به تدریج تغییر دهد؛ از این‌رو با ظاهری از آیات، روایات و مبانی اسلامی در حالی که درون‌مایه آن تفکر لیبرالیستی غرب بوده است، اسلام را به نفع مدرنیته غربی مصادره می‌کند که مأموریت این تلاش توسط گروه‌هایی از داخل کشور، رسانه‌ها و برخی نویسندگان غربی رخ داد.
حجت‌الاسلام نوروزی با بیان این‌که دشمن افزون بر حوزه نظام باوری و اعتقادی ما، تلاش کرد تا در حوزه ساختارهایی که در نظام جمهوری وجود دارد مانند ساختار حقوقی، برخی نهادهای برآمده از دین را مورد هجمه قرار داده و به موازات آن، نهادهای را با تکیه بر دانش غربی تحلیل کند، گفت: دشمن در حوزه رفتار، کنش، فعل و انفعالات فردی و علوم انسانی که تماس مستقیمی با رفتار انسان دارد تلاش کرد رفتار و ذائقه شهروندان، نخبگان و گروه‌های اجتماعی در جامعه دینی را تغییر دهد؛ چراکه احساس می‌کرد اگر باورها تغییر یابد انقلاب را از درون مورد تهدید قرار داده و سیرت آن را از بین خواهد برد.
چالش علوم انسانی رایج در جامعه با فکر، فرهنگ و اندیشه اسلامی برطرف می‌شود
وی، تصریح کرد: بدون تردید گذشت بیش از سه دهه از انقلاب اسلامی و تجربه این برخوردها، کامیابی‌ها و ناکامی‌های پرداختن به علوم انسانی بر مبنای اسلام را می‌طلبد و امروز اگر افراد، نهادها و گروه‌هایی بخواهند به این مهم بپردازند، قاعدتاً اقتضائات و لوازمی دارد؛ از این‌رو وجود بنیه علمی و استحکام فکری و فلسفی برای مواجهه با نظریه‌های مبتنی بر فلسفه غربی که هم قدرت نقد را داشته، بتواند بدیل آن را بر مبنای اندیشه اسلامی ارائه کند، ضروری است.
مدیر گروه اندیشه سیاسی جامعةالزهرا(س) با بیان این‌که با تکیه بر غنای اندیشه اسلامی می‌توان نگاه غرب را در نظریه‌های دانشی نقد و بدیل آن را ایجاد کرد، گفت: هدف نهایی انقلاب اسلامی احیای تمدن اسلامی برای نیل به این مدنیت و تمدن است که ضرورت تولید نرم‌افزاری از دانش که مبنایش اسلامی است را دوچندان می‌کند.
وی، خاطرنشان کرد: علوم انسانی که امروز در جامعه شیوع و رواج دارد، دانشی است که چون مبنایش از یک تمدن دیگری به عاریت گرفته شده، برای جامعه مضر است و به جای این‌که ما را به اهداف خود نائل کند از آن دور خواهد کرد؛ از این‌رو باید چالش علوم انسانی رایج در جامعه را با فکر، فرهنگ و اندیشه اسلامی یعنی خدامحوری، انسانشناسی بر مبنای اسلامی، نظام معرفت‌شناسی اسلامی و نگاه به غایت برطرف کرد.
تلاش نخبگان برای ارائه الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت به اهتمام مقام معظم رهبری شکل گرفته است
حجت‌الاسلام نوروزی در بخش دیگری از سخنان خود به الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت اشاره کرد و با بیان این‌که برای حرکت به سمت تولید دانش اسلامی، نیازمند آن هستیم که نظریه، مبانی نظری نظریه و مفاهیمی که نظریه را می‌تواند تبیین و تفهیم کند براساس پیشینه ملی، اسلامی و دینی شکل دهیم، اظهار داشت: اگر نخبگان کشور در تلاشند تا الگوی توسعه اسلامی ایرانی پیشرفت در زوایای مختلف بر مبنای اندیشه اسلامی طراحی شود به سبب اهتمام مقام معظم رهبری به این مسأله و جلسات گوناگونی است که در این زمینه برگزار کرده‌اند.
وی در پایان تولید دانش در چارچوب اندیشه اسلامی و مبتنی بر مبانی فلسفه اسلامی به ویژه تأکید بر فلسفه‌های مضاف، به کار بردن روش و متدولوژی اسلامی در ساحت‌های مختلف علمی، مفهوم‌سازی و تولید اصطلاحات علمی در هر حوزه معرفتی، کوشش در راستای طراحی الگوها و مدل‌های ساختاری و رفتاری در حوزه دانش‌های مختلف براساس مبانی دینی، پرهیز از تقلید در علوم انسانی از تمدن غیراسلامی و ترجمه یافته‌های غربی و مصرف‌زدگی در این زمینه بدون توجه به نقد و ارزیابی و آشنایی عمیق با مبانی فکری، اندیشه‌ای و معرفتی اسلام را از جمله شاخص‌های مهم حرکت به سمت اسلامی کردن علوم انسانی برشمرد.
گفتنی است، در پایان این مراسم که در آن جمعی از طلاب خواهر جامعةالزهرا(س) حضور داشتند، به سؤالات مطرح شده در زمینه ضرورت تحول در حوزه علوم انسانی پاسخ داده شد. /920/ز502/ع