توسعه مهارت‌افزایی سیاست کلان پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دو سال از تأسیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی می‌گذرد. پیش از تأسیس این پژوهشکده، فعالیت‌های دانشنامهای آن در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و ذیل مرکزی با نام مرکز دانشنامه‌ها انجام می‌شد که نوع فعالیت، گستره مخاطبان و ضرورت ورود به موضوعات جدید، توسعه فعالیت‌های سازمانی و تشکیلاتی را می‌طلبید، از این رو این فعالیت‌ها از مرکز دانشنامه‌ها به پژوهشکده دانشنامه‌نگاری ارتقا یافت.
حجت‌الاسلام فاضل حسامی، معاون خدمات پژوهشی پژوهشکده دانشنامه‌نگاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا با اشاره به فعالیت‌های گسترده و تعریف مأموریت‌‌های مختلف، معتقد است فعالیت‌های پژوهشکده دانشنامه‌گاری در قالب پژوهشکده نمی‌گنجد، از این رو بر تبدیل شدن پژوهشکده به یک پژوهشگاه مستقل و تدوین و بازنگری هر دانشنامه در قالب یک پژوهشکده تأکید دارد.
رسا ـ در آغاز فلسفه تشکیل پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی را تشریح کنید.
با گسترش ارتباطات و آشنایی مردم مغرب زمین با فرهنگ و اعتقادات مردم مشرق زمین، گرایش چشمگیری به مطالعه منابع دین اسلام و به ویژه قرآن در میان تحصیل‌کردگان مشاهده شد که در این راستا و با اهداف گوناگون و در مواردی مغرضانه، ترجمه‌ها و تفسیرهایی از قرآن و متون دینی اسلام ارائه می‌شد. پیش از آن‌که فلسفه تشکیل پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی بیان شود، باید به تدوین دانشنامه دائرةالمعارف قرآن «لایدن» در هلند اشاره کرد که تشکیل پژوهشکده بی‌تأثیر از آن نیست.
دائرةالمعارف قرآن «لایدن» دارای پنج جلد و هزار مدخل است که جلد نخست آن حاوی مقالات حرف A تا D می‌باشد. سرویراستار این دایرةالمعارف خانم جین دمن مک اولیف، استاد دانشگاه جرج تاون آمریکا است که چهار تن از معروف‌ترین قرآن‌‌پژوهان و اسلام‌‌شناسان غربی یعنی کلود ژیلیو، از دانشگاه اکس آن پروانس فرانسه، ویلیام گراهام از دانشگاه هاروارد آمریکا، داد قاضی از دانشگاه شیکاگو آمریکا و اندرو ریپین از دانشگاه ویکتوریا کانادا، وی را در این راه یاری می‌کنند. همچنین نصرحامد ابوزید از دانشگاه لیدن هلند، محمد ارکون از دانشگاه سوربن فرانسه، گرهارد بورینگ از دانشگاه ییل آمریکا، جرالد‌هاوتینگ از دانشگاه لندن انگلستان، فرد لیمهاوس از دانشگاه گرونینگن هلند و آنگلیکا نیورت از دانشگاه برلین آلمان هیأت مشاوران ارشد در این دایرةالمعارف هستند.
هر یک از مقالات کوتاه یا بلند این دایرةالمعارف، نوشته یکی از محققان مسلمان یا غیرمسلمان است که در دانشگاه‌های اروپا، کانادا، آمریکا و نیز برخی کشورهای اسلامی به تدریس و تحقیق در زمینه مطالعات قرآنی اشتغال دارد. در جلد نخست این دایرةالمعارف، مؤلفان مسلمانی چون نصر ابوزید از مصر، محمدعلی امیر معزی از ایران، محمد ارکون از الجزایر، وائل حلّاق از فلسطین، مستنصر میر از پاکستان، عبدالعزیز ساشادنیا از تانزانیایی و محسن ذاکری از ایران به تألیف مقاله پرداخته‌اند. همچنین شماری از قرآن‌‌پژوهان معروف غربی مانند هربرت برگ، جان برتن، هریبرت بوسه، فردریک دنی، هریبرت آیزنشتاین، ریچارد مارتین، هارالد موتزکی، اندرو ریپین، اری ربین، مایکل سلز و آلفورد ولچ، تألیف بخشی از مقالات جلد نخست این دایرةالمعارف را برعهده داشته‌اند.
برخی اهالی فن و قرآن‌شناسان و متدینینی که دغدغه دین و تشیع دارند، مختصری از دائرةالمعارف لایدن را مطالعه کردند و متوجه شدند در این دائرةالمعارف خواسته و ناخواسته معارف اصیل اسلامی و شیعی مورد حمله قرار گرفته است و شبهاتی از ناحیه مستشرقین و شرق‌شناسان در این دائرةالمعارف وجود دارد. در این‌باره چند موضع قابل اتخاذ بود؛ یا موضع سکوت اختیار کنیم و یا این‌که در موضعی تک به تک، در پاسخ به مقالاتی که در دایرةالمعارف قرآن لایدن القای شبهه کرده است، مقالاتی را تنظیم و منتشر کنیم.
البته موضع دیگری نیز می‌توانستیم در این‌باره اتخاذ کنیم و آن این‌که یک دانشنامه قرآن‌شناسی در راستای معرفی معارف اهل بیت(ع) مطابق با محتوای قرآن، همان‌گونه که خدای تعالی وحی کرده و همان‌طوری که سنت پیامبر اکرم(ص) آن را تفسیر کرده و بر مبنای اعتقادات مسلمانان تنظیم کنیم.
موضع سوم که تولید دانشنامه قرآن‌شناسی بود، مبنای کار شد که این دانشنامه ناظر پاسخ به شبهات و ایجاد فضای تهاجمی و نقد شبهات، شکل گرفت و آرام آرام بسترهای مناسب آن نیز فراهم شد. البته مراکز متفاوتی مانند دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم نیز این دغدغه را داشتند و به تولید دانشنامه فرهنگ قرآنی پرداختند.
دو سال از تأسیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی می‌گذرد. پیش از تأسیس این پژوهشکده، فعالیت‌های دانشنامهای آن در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و ذیل مرکزی با نام مرکز دانشنامه‌ها انجام می‌شد که نوع فعالیت، گستره مخاطبان و ضرورت ورود به موضوعات جدید، توسعه فعالیت‌های سازمانی و تشکیلاتی را می‌طلبید، از این رو این فعالیت‌ها از مرکز دانشنامه‌ها به پژوهشکده دانشنامه‌نگاری ارتقا یافت. البته به سبب وسعت کار و تعریف مأموریت‌‌های مختلف، این فعالیت‌ها در قالب پژوهشکده هم نمی‌گنجد و لازم است این پژوهشکده به یک پژوهشگاه تبدیل شود و هر کدام از دانشنامه‌ها نیز در قالب پژوهشکده‌ای تدوین و بازنگری شوند.
رسا ـ تاکنون چند دانشنامه در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی تدوین شده یا در حال تدوین است؟
دانشنامه‌های امام علی(ع)، قرآن‌شناسی، فرهنگ فاطمی و سیره نبوی در این راستا تعریف شده است. برخی از این دانشنامه‌ها مانند فرهنگ فاطمی مراحل پایانی تدوین را می‌گذراند و برخی مانند دانشنامه سیره نبوی در آغاز راه است که البته سیاست‌ها و چهارچوب‌های کلان حاکم بر این دانشنامه که با عنوان نظریه پشتیبان از آن یاد می‌شود تنظیم شده و در عرصه نگارش و نشر قرار دارد.
بسیاری از مدخل‌های دانشنامه فرهنگ فاطمی نیز تدوین شده که در حال ارزیابی است و برخی از مقالات آن نیز باقی مانده که در حال تدوین است و تا سال 1390 به مرحله چاپ و توزیع خواهد رسید. کار بیش از 50 درصد دانشنامه قرآن‌شناسی انجام شده و دانشنامه امام علی(ع) هم تدوین و تاکنون با پانزده مرتبه تجدید چاپ به جامعه علمی کشور عرضه شده است.
رسا ـ آیا تدوین دانشنامه امام علی(ع) در نخستین سال تعریف فعالیت‌های دانشنامه‌ها در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به معنای تعطیل کردن دانشنامه قرآن‌شناسی نبود؟
دانشنامه امام علی(ع) بر اساس ضرورت ایجاد شده در سال امام علی(ع) از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تدوین و در همان سال تولید و به فضای علمی و دینی کشور عرضه شد. این به معنای تعطیل کردن دانشنامه قرآن‌شناسی نبود. بلکه با مشاهده فضای پیشین درباره دانشنامه لایدن، متوجه مسأله‌ای شدیم و آن این‌که وقتی آن طرف دایرةالمعارفی تولید می‌شود، تدوین کنندگان آن دانشنامه، مبانی عقیدتی و جهان‌بینی خود را، اگرچه آشکار نباشد در عقبه مدخل‌ها و مقالات تزریق می‌کنند. از این رو در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی تصمیم بر آن شد، دانشنامه‌هایی با مبانی عقیدنی معارف اهل بیت(ع) دارای استانداردهای دانشنامه‌های متعارف، تدوین شود.
رسا ـ چشم‌انداز آینده پژوهشکده دانشنامه‌نگاری برای تدوین دانشنامه‌های جدید چیست؟
تدوین دانشنامه‌های دینی و تخصصی و بازنگری دانشنامه‌های موجود، چشم‌انداز پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی است. دینی از آن جهت که موضوع‌ها و مدخل‌های این دانشنامه‌ها در باب قرآن و سنت است.
پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی درباره ساحت مقدس چهارده معصوم(ع) دانشنامه‌های دینی و تخصصی تولید خواهد کرد که تکیه‌گاه آنها معارف اسلامی و شیعی است و تمام حوزه‌های علوم را پوشش خواهد داد. به عنوان نمونه در تدوین دانشنامه امام حسین(ع)، رگه‌های علم سیاست، اقتصاد، روان‌شناسی و علوم طبیعی را باید بیابیم.
رسا ـ با اشاره به ساختار تشکیلاتی پژوهشکده، بفرمایید دانشنامه‌ها چه جایگاهی در این ساختار دارند.
پژوهشکده دانشنامه‌نگاری زیر نظر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اداره می‌شود و ریاست کلان کلیه دانشنامه‌ها نیز بر عهده حجت‌الاسلام علی اکبر رشاد، رییس پژوهشگاه است. ساختار تشکیلاتی پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی مشتمل بر ریاست پژوهشکده، معاونت فنی پژوهشی، معاونت خدمات پژوهشی، معاونت اجرایی و چندین دفتر مانند نظارت و برنامه‌ریزی می‌شود.
معاونت فنی پژوهشی بیشتر به مباحث محتوایی مقالات و ساختار مقالات توجه دارد، معاونت خدمات پژوهشی، مقدمات کار را همچون تولید منابع مورد نیاز، تهیه نرم‌افزارهای لازم، برگزاری دوره‌های آموزشی، بسترسازی برای نقد دانشنامه و بسترسازی برای ایجاد مدخل‌های ترجمه برای افزایش تولید محتوای مقالات فراهم می‌کند.
این پژوهشکده هم‌اکنون هشت نفر عضو هیأت علمی دارد که در کنار آن، از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه نیز برای ارتقای فعالیت‌ها استفاده کرده است. البته برخی از اعضای هیأت علمی بین پژوهشکده و پژوهشگاه مشترکند و برخی نیز خاص پژوهشکده هستند.
دانشنامه‌ها به دلیل این‌که زیر نظر مستقیم حجت‌الاسلام رشاد اداره می‌شوند، به یک معنا در این ساختار قرار نمی‌گیرند و ساختار برای سرویس دادن به آن دانشنامه‌ها تشکیل شده است. یک تا سه معاون در هر دانشنامه زیر نظر رییس دانشنامه‌ها به فعالیت مشغولند و در هر معاونت نیز، چندین گروه علمی وجود دارد که بر تنظیم مدخل‌ها، نگارنده مدخل و سفارش مقاله نظارت دارند. ارزیابی مقالات نیز توسط گروه‌ها انجام می‌شود که البته معاونت فنی پژوهشی کنترل ساختار و محتوای منابع استفاده شده و ساختار مقالات را به عهده دارد.
رسا ـ سال گذشته چه تحول خاصی در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی مشاهده شد.
همان‌طور که می‌دانیم پرداختن به کار دانشنامهای یک ضرورت و تولید آن در بازه زمانی مناسب، اجتناب‌ناپذیر است. هرچند ممکن است در خصایص و ویژگی‌های یک دانشنامه، اختلاف سلیقه هم وجود داشته باشد، اما کسی با تولید دانشنامهای مخالفتی ندارد و این یک موفقیت قابل توجه است. آنچه سال گذشته شاهد آن بودیم، تبدیل فضای نظری حاکم بر پژوهشکده به سمت ساختار دانشنامهای بود، چرا که تا قبل از شکل‌گیری پژوهشکده، ساختار نظری و ذهنی آن، ساختار دانشنامهای نبود، بلکه ساختار علمی پژوهشی بود که در سال گذشته این ساختار دانشنامهای شد.
رسا ـ امسال شاهد چه تحولی در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی خواهیم بود؟
همان‌طور که اشاره شد، تحولی که سال گذشته در پژوهشکده شاهد آن بودیم، حرکت از فضای نظری به سمت ساختاری بود. نگاه مسؤولان در تولید دانشنامه‌ها در سطح ملی نبوده، بلکه با نگاه به عرصه‌های ملی و بین‌المللی، معتقدند دانشنامهای باید تولید شود که مخاطب بین‌المللی داشته و به رقابت با دانشنامه قرآنی لایدن بپردازد. از این‌رو داشتن نگاه بین‌المللی در تدوین دانشنامه‌ها نه تنها تحول سالجاری بلکه تحول پیش‌روی پژوهشکده در سال‌های آینده خواهد بود.
ضرورت بررسی این موضوع برای رسیدن به هدف فوق و تولید و توزیع مقاله‌های متنوع در عرصه بین‌المللی، این سؤال که آیا ترجمه مقاله تولید شده برای داخل کشور به همان شکل و به زبان‌های زنده دنیا مناسب است یا این‌که با نگاه به شرایط فرهنگی حاکم بر کشورها، مدخل یا مقاله بازسازی و باز ترجمه شود تا مفید فایده باشد را مطرح کرد و با توجه به این سؤال و سؤال‌های دیگر، شورای ترجمه فرهنگی در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی تشکیل شد تا با تشکیل این شورا در سه ماهه نخست سالجاری و برگزاری چهار جلسه پیرامون آن، پیش‌نویس سیاست‌های کلان و ساختار شورای ترجمه و مدیریت ترجمه فرهنگی تنظیم و با عرضه آن به مراکز تصویب کننده، امیدوار باشیم ضرورت یادشده در یک بازه پنج ساله برآورده شود.
در اصل باید گفت که سیاست پژوهشکده ترجمه مقاله و مدخل متناسب با بستر فرهنگی مخاطب است به طوری که این ترجمه در گزینش مدخل‌ها، در چینش، در ساختار مقاله و محتوای مقاله متناسب با آن فرهنگ باشد.
رسا ـ از آخرین فعالیت‌های انجام شده توسط پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی چه خبر؟
تصویب پیش‌نویس شرح وظایف و ترکیب شورای پژوهشکده
پژوهشکده دانشنامه‌نگاری در پیش‌نویسی شرح وظایف و ترکیب شورای پژوهشکده را به شورای علمی ارائه کرده بود که این پیش‌نویس با افزایش اندکی در اختیارات شورا به تصویب رسید. این شورا با ترکیب؛ ریاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، معاون امور پژوهشی و معاون امور اجرایی پژوهشگاه، رییس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری، معاونان پژوهشکده، معاونان دانشنامه‌ها، رییس دفتر نظارت و برنامه‌ریزی پژوهشکده و دبیر شوراهای عالی دانشنامه‌ها فعالیت می‌کند.
شورای پژوهشکده به عنوان یکی از شوراهای معین شورای عالی پژوهشگاه فعالیت می‌کند که شوراهای معین در برخی زمینه‌ها اختیار تصمیم‌گیری و در برخی زمینه‌ها تصمیم‌ساز هستند. به این معنا که نتیجه کارشناسی‌هایشان را به شورای عالی ارائه کرده و پس از طرح بحث درباره آنها تصمیم‌گیری می‌کنند. شورای عالی پژوهشگاه دارای سه شورای معین آموزش، پژوهش و بین‌الملل نیز هست.
تهیه هزار جلد منبع دانشنامهای
منابع مربوط به حوزه دانشنامه‌نگاری در کشور ایران بسیار اندک است، از این‌رو کارشناسان پژوهشکده دانشنامه‌نگاری در تلاشند تا منابعی را گردآوری کرده و با غنی‌سازی این منابع و قرار دادن آنها در کنار هم، منابعی را تهیه کنند. می‌توان گفت در آینده‌ای نزدیک، هزار جلد منبع مرتبط با حوزه دانشنامه‌نگاری با هدف توسعه مهارت‌افزایی تهیه و در اختیار محققان و دانشنامه‌نگاران قرار خواهد گرفت.
برگزاری کارگاه‌های مهارت‌افزایی
سال گذشته چند کارگاه در زمینه مهارت‌افزایی محققان برگزار شد که این روند ادامه دارد. اکنون این کارگاه‌ها از حالت عادی خارج و مطالب مورد نیاز فراگیران دسته‌بندی شده است. برخی مطالب عمومی بوده و در جلساتی عمومی به آنها پرداخته می‌شود و پس از آن وارد حوزه‌های تخصصی خواهیم شد که چند نفر نگارنده مقاله زیر نظر یک استاد، تولید تمام مراحل تنظیم مدخل، فرم مدخل، تکمیل مقاله از شناسه تا انتهای مقاله را به عهده می‌گیرند. فراگیران هم‌زمان آموزش دیده، تولید مقاله می‌کنند و با نحوه ارزیابی مقاله توسط استاد نیز آشنا می‌شوند.
تدوین پیش‌نویس نظام شبکه رایزنی و تصمیم‌گیری
پیش‌نویس نظام شبکه رایزنی و تصمیم‌گیری با بررسی ارتباطات درون پژوهشکده‌ای و ارتباطات برون پژوهشکده‌ای آماده و در حال تدوین است. این پیش‌نویس در قالب نظام ارتباطی تنظیم شده است که نحوه ارتباط شوراهای پژوهشکده در درون پژوهشکده با شوراهای موجود را از این بابت که چه نسبتی دارند، معین و مشخص می‌کند. در این شبکه ارتباطی نسبت تمامی اجزا و عناصر موجود در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی با خود و نحوه ارتباط آن فرا پژوهشکده مشخص می‌شود.
رسا ـ در پایان بفرمایید سیاست کلان پژوهشکده دانشنامه‌نگاری در سالجاری چیست؟
اکنون افرادی که بتوانند مهارت دانشنامه‌نگاری را به دیگران منتقل کند بسیار کم هستند. کبود استاد و دانشنامه‌نگارانی خبره برای برگزاری کارگاه‌های مهارت‌افزایی و تولید دانشنامه‌های دینی و تخصصی سبب شد که توسعه مهارت‌افزایی را سیاست کلان پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی در سال جاری قرار دهیم. از این رو کسانی باید به تولید دانشنامه‌های دینی و تخصصی بپردازند که دارای این محتوا باشند.
طلاب حوزه‌های علمیه از بابت آن‌که اطلاعات دینی آنها اصیل است و در بُعد تخصصی با علوم روز آشنا هستند و دوره‌های تحصیلی متناسب با این علوم را گذارنده‌اند برای این دوره‌ها انتخاب و با شرکت در کلاس‌های مهارت‌افزایی به طلابی کاردان در زمینه دانشنامه‌نگاری تبدیل خواهند شد.
هدف خود را در سال 89 بر توسعه مهارت‌افزایی متمرکز کرده‌ایم به طوری که در شش ماهه اول سال، کادر علمی را به سطح تولید مدخل و مقاله با ساختار دانشنامهای خواهیم رساند و در شش ماه دوم، سطح دانش طلابی را که توانایی تولید مهارت‌های دانشنامهای را دارند به سطح مقاله‌های دانشنامه لایدن ارتقاء خواهیم داد. یعنی کادر علمی و اجرایی را به سطحی برسانیم که با دانشنامه‌های معتبر داخل کشور همسان شده و رقابت کند، در نشست‌های علمی پیرامون دانشنامه‌نگاری حضور یافته به مناظره پرداخته، دانشنامه‌نگاران موجود را نقد کرده و نظریه‌های جدیدی در حوزه دانشنامه‌نگاری به گوش مخاطبان برساند. /920/گ402/ع