نگرشی بر روش تفسیری شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی
سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد امام خمینی، عالمی دانشمند و مدیری توانمند بود که در عرصه‌های فقه، فلسفه و تفسیر قرآن اثرگذار بود. آثار و روش تفسیری او، از جمله «تفسیر القرآن الکریم» و «تحریرات فی الأصول»، نشان‌دهنده استقلال رأی، نوآوری علمی و جایگاه برجسته وی در تاریخ معاصر حوزه‌های علمیه است.
به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، شخصیت علمی و فکری شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی، از جمله چهره‌هایی است که در تاریخ معاصر حوزه‌های علمیه، کمتر به اندازه شأن و جایگاهش شناخته شده است. او که در دامان امام خمینی (ره) و در فضای علمی نجف رشد یافت، در عین تأثر از استادان بزرگ فلسفه و فقه، مسیر ویژه‌ای از نوآوری، عمق و استقلال فکری را پیمود. آثار به‌جامانده از او نشان می‌دهد که سید مصطفی نه تنها شاگردی ممتاز، بلکه صاحب مکتب فکری مستقلی بود که توانست میان فقه، فلسفه، عرفان و تفسیر قرآن پیوندی روشمند برقرار کند.
حال پژوهش در آثار وی، تصویر اندیشمندی را پیش روی ما می‌گذارد که اگر تقدیر الهی مجال بیشتری به او می‌داد، بی‌تردید به یکی از ستون‌های اصلی نظام فکری و علمی حوزه‌های معاصر بدل می‌شد.
تفسیر القرآن الکریم؛ یک دائرةالمعارف قرآنی
در میان آثار علمی و فکری شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی، تفسیر القرآن الکریم جایگاهی ممتاز و یگانه دارد. این اثر که به زبان عربی و با رویکردی کاملاً اجتهادی نگاشته شده، از زمره تفسیرهای «عرفانی – فلسفی – کلامی» به‌شمار می‌آید و از نظر روش و محتوا، الگویی کم‌نظیر در سنت تفسیری شیعه به‌وجود آورده است.
این تفسیر، برخلاف بسیاری از آثار مشابه، نه صرفاً روایی است و نه تنها فلسفی؛ بلکه به عنوان اثری میان‌رشته‌ای و جامع، در خود تحلیل‌های لغوی، تاریخی، اجتماعی، فلسفی، عرفانی و حتی علمی را گرد آورده است که می‌توان آن را نوعی دایرةالمعارف قرآنی دانست که تلاش دارد پیوندی روشمند میان عقل، نقل و شهود برقرار کند.
روش‌شناسی تفسیری سید مصطفی خمینی
- قرآن به قرآن: نخستین اصل در روش تفسیری او، تفسیر آیات با استناد به آیات دیگر است. وی با تکیه بر انسجام درونی متن قرآن، معنای هر آیه را در پرتو شبکه‌ای از آیات مرتبط تبیین می‌کرد تا ساختار کلی پیام الهی روشن شود.
- روایات اهل‌بیت (ع): او با نگاهی نقادانه، به بررسی سند، دلالت و محتوای روایت می‌پرداخت و از آن برای تعمیق فهم آیات بهره می‌جست.
- فلسفه و عرفان: وی با اتکا به حکمت متعالیه ملاصدرا و میراث عرفانی اسلامی، لایه‌های باطنی و معنوی قرآن را آشکار می‌ساخت. نگاه او به قرآن، نگاهی وجودی و هستی‌شناسانه بود؛ بدین معنا که آیات را آینه‌ای از حقیقت وجود و سیر انسان به سوی توحید می‌دانست.
- استفاده از سایر علوم: او در کنار منابع نقلی و عقلی، از دستاوردهای علوم طبیعی، اجتماعی، لغت‌شناسی و تاریخ نیز بهره می‌برد و نشان می‌داد که تفسیر قرآن، بی‌نیاز از تعامل با دانش‌های زمانه نیست.
ویژگی متمایز: استقلال رأی
از برجسته‌ترین ویژگی‌های تفسیر سید مصطفی خمینی، آزادی اندیشه و جسارت در نقد دیدگاه‌های مشهور مفسران است. او با حفظ ادب علمی و احترام به استادان بزرگ خویش، حتی در برابر شخصیت‌هایی چون علامه طباطبایی، با استدلال‌های دقیق و مستند، دیدگاه‌های متفاوتی را مطرح می‌کرد و از بیان نظرات مستقل خود ابایی نداشت. همین ویژگی سبب شده است که تفسیر او از مرز یک اثر آموزشی فراتر رفته و به اثری خلاق، اجتهادی و صاحب‌سبک تبدیل شود.
در نهایت این تفسیر گران‌سنگ، نخستین‌بار در سال ۱۳۶۲ هجری شمسی به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در چهار جلد منتشر شد و پس از آن، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) مسئولیت تصحیح و بازچاپ علمی آن را برعهده گرفت و امروزه این اثر، یکی از منابع مهم مطالعات قرآنی در حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌رود و جایگاهی رفیع در میان تفاسیر فلسفی – عرفانی شیعه دارد.
تحریرات فی الأصول و حاشیه علی الأسفار؛ تبلور دقت اجتهادی و استقلال رأی
یکی دیگر از آثار ارزشمند شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی که عمق دانش، استحکام استدلال و استقلال فکری او را آشکار می‌سازد، «تحریرات فی الأصول» و اخری «حاشیه علی الأسفار» است. این دو اثر، به‌روشنی نشان می‌دهند که او نه تنها در فقه و اصول فقیه و مدرس برجسته‌ای بود، بلکه در عرصه فلسفه نیز به عنوان متفکری صاحب‌نظر و نواندیش شناخته می‌شد.
تحریرات فی الأصول؛ نمونه‌ای از اجتهاد نقادانه
کتاب تحریرات فی الأصول حاصل سال‌ها تدریس و تأملات اصولی شهید مصطفی خمینی است. او در این اثر، با رویکردی عمیق و اجتهادی، به بازخوانی آرای اصولیان بزرگ ـ از شیخ انصاری تا آخوند خراسانی ـ پرداخته و با نگاهی نقادانه، مبانی و استدلال‌های آنان را بررسی می‌کند.
وی در این اثر، از ادبیات دقیق و در عین حال بی‌پیرایه‌ای بهره می‌گیرد و با عبارات روشمند مانند «و فیه تأمل» یا «یمکن أن یقال»، مواضع خود را از دیگران متمایز می‌سازد و از نظر ساختاری، تحریرات فی الأصول تنها گردآوری آراء نیست، بلکه تحلیل تطبیقی و استدلالی در باب مبانی اصول فقه است.
حاشیه علی الأسفار؛ امتداد تفکر فلسفی و اجتهاد عقلی
در کنار آثار اصولی، حاشیه شهید مصطفی خمینی بر «الأسفار الأربعة» ملاصدرا جایگاه ویژه‌ای در میان آثار فلسفی معاصر دارد. او در این حاشیه، صرفاً به تفسیر و توضیح متون ملاصدرا بسنده نکرده، بلکه با طرح پرسش‌های نو، نقد مبانی و گاه ارائه تحلیل‌های بدیل، خویش را در ردیف فیلسوفان صاحب‌نظر قرار داده است. نگاه هستی‌شناسانه دقیق، استدلال‌های منطقی منسجم و زبان فلسفی سنجیده‌ی او در این اثر، نشانه‌ای روشن از بلوغ فکری و قدرت تأمل فلسفی اوست.
به تعبیر برخی از پژوهشگران، حاشیه سید مصطفی بر اسفار را می‌توان نوعی گفت‌وگوی انتقادی میان دو نسل از حکمت متعالیه دانست؛ جایی که شاگردی از مدرسه صدرایی، با زبانی نو و اندیشه‌ای مستقل، میراث استاد را بازمی‌خواند و بازآفرینی می‌کند.
این دو اثر، یعنی تحریرات فی الأصول و حاشیه علی الأسفار، دو وجه از شخصیت علمی شهید سید مصطفی خمینی را به نمایش می‌گذارند:
- از یک‌سو، فقیهی اصول‌نگر و نقاد که ساختار استدلال‌های فقهی را با دقت بازسازی می‌کند؛
- و از سوی دیگر، فیلسوفی ژرف‌اندیش که با نگاهی وجودی و عقلانی، در پی تبیین حقیقت هستی است.
بدین‌سان، آثار او جلوه‌ای روشن از پیوند میان عقل و نقل، و تلاشی برای احیای اجتهاد جامع در سنت فکری شیعه است.
جایگاه علمی از دیدگاه بزرگان
نگاه امام خمینی (ره)
امام خمینی با اشاره به نقش آینده‌ساز مصطفی برای اسلام، وی را «امید آینده اسلام» خواندند.این جمله کوتاه، بیانگر عمق شناخت امام نسبت به استعداد، توانایی و ظرفیت عملی و علمی فرزندشان بود و نشان می‌دهد که ایشان فقدان او را نه تنها مصیبتی فردی، بلکه ضایعه‌ای بزرگ برای مسیر حرکت انقلاب و آینده جامعه اسلامی می‌دانستند.
نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای
رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای، که خود از نزدیک با سید مصطفی خمینی ارتباط داشتند، وی را شخصیتی جامع و چندبعدی معرفی کرده‌اند. ایشان در سخنان و خاطرات خود، ویژگی‌های علمی، سیاسی و شخصیتی حاج آقا مصطفی را چنین توصیف کرده‌اند:
- بعد علمی: فقیهی مسلط بر اصول و فلسفه، با توانایی بالا در مباحث علمی و نوآور در حوزه فقه و کلام.
- بعد سیاسی: فردی شجاع و فعال، که با شجاعت و آمادگی کامل در عرصه مبارزه حضور داشت و در نجف به‌عنوان بازوی توانمند امام در مدیریت امور سیاسی و اجتماعی نقش‌آفرینی می‌کرد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از خاطرات خود تصریح کرده‌اند:
«سید مصطفی برای امام، نه تنها فرزند خوب، بلکه مشاوری دلسوز، دستیار وفادار و دوستی صمیمی بود.»
در مجموع، بررسی دیدگاه بزرگان نشان می‌دهد که سید مصطفی خمینی شخصیتی فراتر از سن خود بود؛ عالمی دانشمند، مبارزی شجاع و مدیری کاردان که فقدان او، علاوه بر پیامدهای شخصی برای خانواده امام، خلأی مهم در مسیر حرکت انقلاب اسلامی نیز ایجاد کرد. این مجموعه نظرات، نشان‌دهنده احترام و ارادت بزرگان به شخصیت چندبعدی و تأثیرگذار اوست.
ارسال نظرات