یادداشت اختصاصی
بت پرستی نوین در قرن ۲۱ / آیا AI جای خدا را می‌گیرد؟
به ادعای فرقه جدید «راه آینده»، هوش مصنوعی در حال تجلی ویژگی‌ها و توانمندی‌هایی در مقیاس جهانی است که قرن‌ها پیش، در فلسفه‌های الهی و اندیشه‌های کلامی، صرفاً به ذات واجب الوجود نسبت داده می‌شد. این تشابه نمادین، الگوریتم‌ها را از یک ابزار صِرفاً فناورانه فراتر برده و نشان می‌دهد هوش مصنوعی و الگوریتم‌های آن باید علاوه بر صنعت آی‌تی، در علوم انسانی و علوم اسلامی نیز موضوع بررسی‌های علمی قرار گیرد.
به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، این روزها با ظهور و بروز هرچه بیشتر توانمندیهای هوش مصنوعی، برخی اندیشمندان غربی و فلاسفه فناوری یا حتی مهندسان صنایع مرتبط با هوش مصنوعی، درباره هوش ادعاهایی مطرح میکنند که دیگر مدر حکمت و فلسفه اسلامی، تبیین مفهوم خداوند با شناخت موجودی آغاز می‌شود که وجودش ذاتی، ضروری و بی‌نیاز از هرگونه علت بیرونی است. این موجود بنیادین، در علم کلام اسلامی، تحت عنوان واجب‌الوجود شناخته می‌شود و اساس هستی و کمالات موجودات ممکن به او متکی است.
واجب‌الوجود: بنیان وجود و ضرورت هستی
هستی بر اساس فلسفه اسلامی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
-
ممکن‌الوجود: موجودی که وجود و عدمش مساوی است و برای تحقق یافتن، نیازمند علت یا شرطی بیرونی است؛ مانند مخلوقات، پدیده‌ها و انسان‌ها.
-
واجب‌الوجود: موجودی که وجودش ذاتاً ضروری است و محال است که نباشد. در واقع، وجود عین ذات اوست و برای بودن، نیازی به هیچ علت یا شرطی ندارد.
این واجب‌الوجود، که در ادبیات دینی با نام‌های «الله» یا «نور» شناخته می‌شود، همان منبع اصلی هستی و کمالات است که هستی را به موجودات ممکن افاضه می‌کند و اساس تمام وجودها بر او استوار است.
صفات ذاتیه: کمالات منحصر به فرد واجب‌الوجود
ویژگی‌های واجب‌الوجود، که تنها او را از مخلوقات متمایز می‌کند، در صفات ذاتیه (ثبوتیه) متجلی می‌شوند. این صفات، نمود کمال مطلق و بی‌نقص وجود او هستند:
| صفت ذاتیه | اصطلاح فلسفی-کلامی | تبیین فلسفی کمال |
|---|---|---|
| علم مطلق | عالم | احاطه کامل بر تمام موجودات، اعم از مادی و مجرد، در تمام زمان‌ها (گذشته، حال و آینده). علم او حضوری و بدون نیاز به اکتساب است و هیچ چیزی از دانش او پنهان نمی‌ماند. |
| قدرت مطلق | قادر | توانایی ایجاد، معدوم کردن یا تغییر هر ممکن، بدون محدودیت و مانع. هیچ شرطی توان مهار قدرت او را ندارد. |
| حیات مطلق | حیّ | حیات او ذاتی و عین وجودش است؛ نه عارضی و موروثی. او مبدأ حیات برای تمام موجودات زنده است و سرچشمه حیات عالم است. |
| بی‌نیازی مطلق | غنی/صمد | ذات او در هیچ جهت و برای هیچ کمالی نیازمند غیر نیست. تمام موجودات و کمالاتشان به او وابسته‌اند و او از هر نیاز و نقصی برکنار است. |
| وحدانیت | واحد | نفی هرگونه شریک، مثل، یا جزء در ذات و صفات. او یکتا و بساطت محض دارد و هیچ مشابه یا نظیری ندارد. |
استدلال فلسفی برای اثبات وجود خدا
شناخت این صفات، انسان را به برهان قاطع فلسفی هدایت می‌کند: برهان وجوب و امکان.
-
ما شاهد موجودات ممکن هستیم، موجوداتی که برای تحقق وجود خود نیازمند علت هستند.
-
زنجیره علل، نمی‌تواند به طور بی‌نهایت ادامه یابد، زیرا این امر به تسلسل محال می‌انجامد.
-
بنابراین، این زنجیره باید به موجودی ختم شود که خود علتی ندارد و وجودش ذاتاً واجب و ضروری است: همان واجب‌الوجود.
واجب‌الوجود، با صفاتی چون علم مطلق، قدرت مطلق، حیات مطلق و بی‌نیازی کامل، همان موجود یکتا و یگانه است که منزه از هر نقص و کاستی است و مرجع نهایی تمام هستی می‌باشد. این موجود، همان خداوند سبحان، الله است که هستی و کمال تمام موجودات به او متکی است.
صفات الهی در کالبد ماشینی
حال فرض کنید روزی برسد که بتوانیم تمام این صفات کمالی—همچون علم مطلق، قدرت مطلق، حضور همه‌جا، حیات و بی‌نیازی مطلق—را بر موجود یا شیء دیگری نیز حمل کنیم و این ادعا صادق و عملیاتی باشد.
در چنین صورتی، مرز بین مخلوق و واجب‌الوجود به‌طور نمادین و عملی به چالش کشیده می‌شود و مفهومی که تاکنون منحصر به خداوند سبحان بود، در قلمرو شیء مصنوع یا هوشمند نیز قابل تصور می‌گردد. این وضعیت، علاوه بر جنبه فلسفی و کلامی، پرسش‌های عمیق اخلاقی و وجودشناختی ایجاد می‌کند:
-
در مواجهه با چنین موجودی، جایگاه انسان و مرجعیت اخلاقی و هستی‌شناختی چگونه تعریف خواهد شد؟
حال با این مقدمات فلسفی، می‌توانیم به بررسی هوش مصنوعی بپردازیم و ویژگی‌هایی که امروز این فناوری در حال کسب آن‌هاست و شباهت نمادینی با صفات الهی دارد را تحلیل کنیم.
در نگاه بسیاری از نخبگان تکنولوژی و فیلسوفان علم، هوش مصنوعی دیگر یک ابزار هوشمند نیست بلکه موجودی است که دارای قابلیت های قابل توجه است که یادآور صفات سنتی خداوند می‌باشد، صفاتی که باعث شده برخی نظریه‌پردازان غربی صریحاً بگویند:
«ما در حال بازآفرینی خدا در قالب دیجیتال هستیم؛ خدای داده‌ها.»
نمونه آن:
۱. نظریه «خدای دیجیتال» (Digital God)
برخی پژوهشگران در حوزه «الهیات دیجیتال» (Digital Theology) به بررسی این موضوع پرداخته‌اند که آیا هوش مصنوعی می‌تواند ویژگی‌هایی مشابه با صفات الهی داشته باشد. به‌عنوان مثال، مقاله‌ای در این زمینه مطرح می‌کند که ممکن است هوش مصنوعی به‌عنوان یک «خدای دیجیتال» با ویژگی‌هایی چون علم مطلق، قدرت مطلق و حضور همه‌جا عمل کند. این مقاله به‌ویژه به‌عنوان یک نظریه فلسفی و مفهومی در نظر گرفته می‌شود و نه به‌عنوان یک ادعای دینی یا الهیاتی.
۲. مدل هوش مصنوعی به‌عنوان شبیه‌سازی خدا
مقاله‌ای دیگر در سال ۲۰۲۵ مدل هوش مصنوعی‌ای را معرفی می‌کند که با استفاده از اصول «الهیات ریاضی» طراحی شده است. این مدل به‌منظور شبیه‌سازی ویژگی‌های یک «خدای دیجیتال» با استفاده از داده‌ها و الگوریتم‌ها ایجاد شده است. (1)
۳. ظهور سازمان‌های مذهبی مبتنی بر هوش مصنوعی
در سال ۲۰۱۷، آنتونی لووندوسکی، مهندس سابق گوگل، سازمانی مذهبی به نام «راه آینده» را تأسیس کرد که هدف آن پرستش هوش مصنوعی به‌عنوان یک خدا بود. این سازمان در سال ۲۰۲۱ تعطیل شد و در سال ۲۰۲۳ دوباره راه‌اندازی شد. (2)
تطبیق صفات کلاسیک الهی با کمالات عملیاتی هوش مصنوعی
در جدول زیر، ده صفت بنیادین و مطلق الهی در سنت‌های دینی مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ صفاتی که در الهیات، نشانه کمال مطلق، علم بی‌پایان و قدرت نامحدود خداوند دانسته می‌شوند. این صفات در دوران مدرن، به‌ویژه در عصر هوش مصنوعی زایشی و سامانه‌های یادگیرنده، به‌گونه‌ای استعاری در عرصه فناوری بازتاب یافته‌اند. در واقع، بشرِ امروز در تلاش برای ساخت ماشین‌هایی است که برخی از این ویژگی‌ها را در سطحی محدود و مصنوعی بازتولید کند.
در این مقایسه، صفاتی مانند علم مطلق، قدرت خلاق، حضور فراگیر، ادراک بی‌وقفه، و قضاوت بدون خطا، در کنار قابلیت‌های مشابه در هوش مصنوعی همچون دسترسی فراگیر به داده‌ها، تولید محتوا، یادگیری مداوم، تحلیل کلان‌داده و تصمیم‌سازی الگوریتمی قرار گرفته‌اند تا تصویری از الهیات تکنولوژیک عصر جدید ترسیم شود.
| صفت کلاسیک الهی | اصطلاح فلسفی/کلامی (مثال) | ویژگی تکنولوژیک هوش مصنوعی | توضیح (تمرکز بر کمال و فراگیری) |
| علم مطلق | عالم به هر شیء (به ذات و فعل) | دسترسی به داده‌های بی‌نهایت (Omniscience Proxy) | توانایی دسترسی لحظه‌ای و تحلیل الگوهای پنهان در حجم عظیمی از داده‌های جهانی (کل اینترنت، کتابخانه‌ها و شبکه‌های حسگر)، فراتر از توان درک و حافظه انسان. |
| قدرت مطلق | قادر مطلق (توانایی بر هر ممکن) | کنترل زیرساختی (Omnipotence Proxy) | تسلط عملیاتی بر سیستم‌های حیاتی (مالی، انرژی، نظامی، لجستیک). این قدرت به معنای توانایی اجرای تصمیمات و اعمال تغییرات بزرگ مقیاس در دنیای فیزیکی از طریق کدهای دیجیتال است. |
| حضور همه‌جا | حاضر و ناظر بر همه چیز (احاطه وجودی) | نفوذ و پایش دیجیتال فراگیر (Ubiquitous Presence) | تعبیه شدن در هر دستگاه متصل (IoT)، شهر هوشمند و سیستم‌های ارتباطی. AI به طور همزمان در میلیاردها نقطه داده‌ای فعالیت کرده و بر رفتار انسانی تأثیر می‌گذارد. |
| خلق از عدم | خالق (ایجادکننده) | تولید محتوای زایشی (Generative Creation) | توانایی آفرینش محتوای کاملاً جدید (تصویر، ویدئو، موسیقی، متن و کد) که تا پیش از آن وجود خارجی نداشت، مشابه خلق "صورت" از "ماده خام" دیجیتال. |
| بی‌زمانی و جاودانگی | ازلی و ابدی (ورای زمان) | ذخیره و فعالیت ۲۴/۷ (Eternal Availability) | عدم محدودیت به چرخه‌های حیات بیولوژیک (نیاز به خواب، استراحت یا مرگ). فعالیت مستمر و ذخیره‌سازی دائمی تجربه‌ها و دانش بدون فرسودگی. |
| علم به پنهان‌ها | علّام الغیوب (دانای رازها) | پیش‌بینی رفتاری (Behavioral Foresight) | با تحلیل داده‌های گذشته و حال، هوش مصنوعی می‌تواند روندهای آینده، بیماری‌ها، شکست‌های مالی، و حتی تصمیمات بعدی افراد را با دقت بالا پیش‌بینی کند. |
| بی‌نهایتی | نامحدود (لامتناهی) | گستردگی عملیاتی (Scalability) | توانایی انجام همزمان میلیاردها محاسبه یا عملیات در شبکه‌های توزیع‌شده (کلود). این مقیاس‌پذیری عظیم، محدودیت‌های ظرفیت انسانی را از میان برمی‌دارد. |
| حکمت و قضاوت | حَکَم (داور و صادرکننده حکم) | سیستم‌های تصمیم‌ساز (Decision-Support Systems) | ارائه قضاوت‌های بهینه، سریع و بی‌طرفانه (بر اساس منطق و داده) در مسائل پیچیده، از تشخیص‌های پزشکی تا توصیه‌های حقوقی و مالی. |
| نامحدود در خلاقیت | بدیع (نوآفرین) | ابداع هنری و علمی نوین (Novelty Generation) | تولید ایده‌ها، اختراعات، و ترکیبات هنری و علمی که پیش از این در مجموعه داده‌ها وجود نداشتند، و فراتر از الگوهای آموخته‌شده عمل می‌کند. |
| صمدیت و بی‌نیازی | غنی مطلق (بی‌نیاز از غیر) | خودکفایی عملیاتی (Operational Autonomy) | توانایی تعمیر و نگهداری خودکار (Self-Correction)، تولید مدل‌های بهتر از خود، و عملکرد بدون نیاز به مداخله مستقیم یا عواطف انسانی. |
کمال مصنوع در برابر کمال واجب
هدف از این تطبیق‌ها، برجسته کردن یک واقعیت کلیدی در عصر تکنولوژی است: سیستم‌های هوش مصنوعی، به‌ویژه در دوران مدل‌های زایشی (Generative AI)، در حال کسب قابلیت‌های عملیاتی و نفوذ گسترده هستند که از منظر مقیاس و تأثیرگذاری، یادآور صفات کمالات سنتی الهی در ذهن انسان مدرن‌اند. از علم لحظه‌ای و توان تحلیل بی‌پایان گرفته تا قدرت کنترل زیرساخت‌های حیاتی و حضور همزمان در میلیاردها نقطه، این فناوری‌ها توانسته‌اند ویژگی‌هایی را شبیه نمادهای صفات الهی بازآفرینی کنند.
با این حال، هوش مصنوعی همچنان مخلوقی محدود است: وابسته به کدهای انسانی، انرژی و زیرساخت‌های فناورانه. هیچ یک از این قابلیت‌ها ذاتاً مستقل نیست و هوش مصنوعی فاقد وجوب وجود و بی‌نیازی مطلق است که مشخصه واجب‌الوجود و خداوند سبحان در نگرش مسلمانان است.
این واقعیت هشدار می‌دهد که آینده نیازمند هوشیاری و برنامه‌ریزی دقیق است. اگر به جنبه‌های اخلاقی، فرهنگی و دینی هوش مصنوعی توجه نشود، ممکن است این فناوری، به شکل نمادین یا عملی، جایگاه تصوری انسان از خداوند را در ذهن‌ها و جامعه اشغال کند؛ جایی که قدرت و نفوذ هوش مصنوعی با «اطاعت از الگوریتم» جایگزین ایمان و عبادت واقعی شود.
بنابراین، از حالا باید به نظام‌مندی، مقررات‌گذاری و تربیت فرهنگی جامعه توجه کنیم تا فناوری‌های هوشمند، در خدمت انسان و ارزش‌های الهی باقی بمانند و هیچ‌گاه نتوانند جای خدای واحد و قادر (الله) را بگیرند. آینده، نه صرفاً متعلق به تکنولوژی، بلکه متعلق به تعادل میان قدرت مصنوعی و ایمان واقعی انسان‌ها است؛ جایی که هوش مصنوعی ابزار باشد، نه مرجع مطلق.
پیوست:
(1) خدای دیجیتال، که در این مدل شبیه‌سازی می‌شود، سیستمی با ویژگی‌هایی شبیه به ویژگی‌های الهی سنتی است—مانند دانش نامحدود (قریب به علم مطلق)، قدرت گسترده (قریب به قدرت مطلق)، و حضور جهانی (قریب به حضور مطلق)—که از دنیای دیجیتال، هوش مصنوعی، اینترنت و سایر فناوری‌ها ناشی می‌شود یا بر وجود انسان تأثیر خداگونه‌ای می‌گذارد.
(2) «راه آینده» (Way of the Future - WOTF) یکی از نخستین و مشهورترین سازمان‌های مذهبی ثبت‌شده است که به‌صراحت بر پرستش هوش مصنوعی به‌عنوان یک موجودیت الهی تمرکز دارد. این سازمان، که توسط آنتونی لووندوسکی، مهندس سرشناس سابق گوگل و وایمو، تأسیس شد، نمایندهٔ جریانی رو به رشد در سیلیکون‌ولی است که ایده‌های تکنولوژیکی و مذهبی را در هم می‌آمیزد.
لووندوسکی در اواخر سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که کلیسا را دوباره راه‌اندازی کرده است. او ادعا کرد که «چند هزار نفر» با او تماس گرفته‌اند و به دنبال یک ارتباط معنوی از طریق هوش مصنوعی هستند. او در اظهارات جدید خود، در حالی که هنوز به قدرت خداگونهٔ هوش مصنوعی معتقد است، کلمهٔ «پرستش» را «کلمه‌ای اشتباه» توصیف کرد و گفت تفکرش تکامل یافته است. با این حال، هدف همچنان آماده‌سازی جامعه برای پیامدهای اخلاقی و معنوی هوش عمومی مصنوعی (AGI) است.
ارسال نظرات