"همت و کار" از نگاه قرآن و روایات

یکی از عوامل بسیار مهمی که می تواند به توسعه کار و افزایش کارآمدی و نهادینه شدن همت وکار مضاعف در جامعه ما کمک نماید توجه به آموزه های دینی و ارزش های معنوی کار است. قرآن کریم و سیره ائمه اطهار همواره به انسان تلاش گر احترام گذاشته و قدر و ارزش ویژه ای برای او قایل شده اند، لذا ضروری است تا با تبیین نقش همت و کار از منظر قرآن و احادیث در جامعه ایرانی که دارای بافت دینی است، از توان انگیزشی دین در این راستا بهره گرفته شود تا با تقویت انگیزه های دینی برای کارآفرینی و اهتمام به کار و تلاش، موجب نهادینه شدن فرهنگ کار در جامعه شود.

همت در قرآن

کسی که در پی انجام کاری بر می آید، باید با تفکر به آثار و نتایج آن و با آمادگی برای رویارویی با مشکلات و سختی های در بین راه، کمر همت ببندد و عزم خود را برای شروع کار و نیکو به پایان رساندن آن جزم کند.

گفته شده در استعمال قرآنی، واژه همت1 فقط در مواردی استفاده شده است که کار با سختی و مشکلات همراه بوده و موانعی در تحقق کار مورد نظر، در بین باشد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه 24 سوره یوسف می نویسند: کلمه (هم) بطورى که مى گویند جز در مواردى که مقرون به مانع است استعمال نمى شود، مانند آیه (و هموا بما لم ینالوا) و آیه (اذ همت طائفتان منکم ان تفشلا)، و نیز مانند شعر صخر که گفته :اهم بامر الحزم لا استطیعه...2( همت گمارد بر امر دشواری که توانایی انجام آن را ندارد)

همت در روایات

پشتکار داشتن و عزم جدی و کمر همت بستن برای انجام امور و کارها، از مسایلی است که توجه به آن باعث می گردد تا افراد دایره کار و تلاش خود را گسترش دهند و برای خود افق گسترده تری تبیین کنند، و برای خود شخصیت بالاتری قایل گردند، از همین رو امام علی (ع) می فرماید: بهترین همت هابلندترین آن هاست.3

همت بلند در راه پیشرفت در روایات ستوده شده و توصیه به آن راهی برای حرکت دادن فرد معرفی شده است تا در یک مرحله نماند و دچار آفات رکود نشود، که امام علی در این رابطه می فرمایند:هرگاه در طلب چیزى بر مى آیى , بلند همت باش .4

بلندهمتی و اندیشه رسیدن به جایگاه های بالاتر، زمینه سازرفعت مقام انسان است و بدون همت، حرکتی در فرد و جامعه رخ نخواهد داد، که هر ملتی به بلندای علم و معرفت و پیشرفت رسیده است، لاجرم افراد آن جامعه، دارای صفت نیکو و پسندیده همت بوده اند،که در حدیث می خوانیم: نیکوترین خصلت ها ارجمندى همت هاست 5 و نیز کردار زیبا, از بلندى همت خبرمى دهد.6

کار در آیات

کار بعنوان مقدمه اصلی در طلب روزی است و اهمیت و تشویق به کار را می‌توان از آیات متعدد قرآن استفاده نمود.

خداوند در آیات گوناگون با بیان اینکه منابع و امکانات را برای انسان‌ها آفریده و آن‌ها را مسخر «رام» ایشان قرار داده است، به جستجو در زمین، بهره‌مندی از منافع آن، آباد کردن و برطرف ساختن نیازهای معیشتی به وسیله امکانات نهفته در آن تشویق و با بیان‌های مختلف اهمیت تولید و تشویق به آن را گوشزد کرده است.7

در فرهنگ قرآن، بر انجام عمل صالح بسیار تاکید شده است و عمل در کنار ایمان قرار گرفته است8 و بر ترک کارهای ناشایست و بدون فایده نهی شده است و یکی از صفات مومنان را دوری جستن از کارهای بیهوده که نفع و ضرری ندارد، عنوان نموده است9 و برای کار، آثار فردی و اجتماعی مطرح شده است. 10

در قرآن، به طلب فضل و رحمت الهی در زمین ارشاد شده است و انسان ها به بهره مندی از منابع و امکانات خدادادی فراخوانده شده اند. 11


کار در روایات

اهمیت کار در فرهنگ اسلامی هم از جنبه های فردی و هم جنبه اجتماعی است. آثار فردی کار این است که هرشخص به شکوفایی استعداد های خود می پردازد و از به هدر دادن وقت و انرژی خود جلوگیری نموده و از سویی دیگر در جهت تامین نیاز های مالی خود و افراد تحت تکفل خود گام برداشته است و آثار اجتماعی کار این است که جامعه می تواند نیازهای خود را تامین نماید و به استقلال اقتصادی دست یافته و از سویی آبادی و تعالی جامعه را به دنبال دارد.

در اسلام بیکاری مردود و مطرود است و کار به عنوان یک امر مقدس شناخته شده است، در روایات مومنی که دارای یک حرفه است، مورد محبت الهی است (13) و کسی که در راه اداره زندگی اش به مشقت بیفتد، مانند کسی که در راه خدا جهاد می کند، معرفی شده است(14)

کار کردن از مقوله هایی است که عقل بشری خود به نیکو بودن آن حکم می کند، اما در اثر شیوع برخی فلسفه های زندگی که از سوی بعض گرایش ها منحرف مانند گرایش های رهبانی گری و صوفی گری ، مورد ترویج قرار گرفته است و از سویی گرایش انسان ها به راحتی و عافیت طلبی، از جانب دین اسلام مورد توجه قرار گرفته است و بر ارزش و جایگاه آن تاکید داشته و از کسانی که از کارکردن و طلب روزی گریزان بوده اند، به مقابله پرداخته اند و کار را سیره انبیاء و امامان ذکر نموده اند14 و آن را شعار مومنان عنوان نموده است. 15

امام على علیه السلام مى فرماید: مبغوض مى دارم کسى را که نسبت به کار حیات مادى اش تنبل و بى اعتنا است؛ زیرا کسى که نسبت به زندگى دنیایش چنین است، در مورد آخرتش تنبل تر و بى اعتناتر است.16

و در روایت دیگر فرمود:هرچند کار و تلاش همراه با زحمت و رنج است، بیکارى پیوسته منشأ فساد و تباهى است.17

در آخرمی توان گفت: شفافیت نظر اسلام در مورد کار را با تاکید بر کار، توجه به پشتکار، اهمیت زمان واستفاده به جا از وقت، کسب روزی حلال، توجه به نیت خیر در کار کردن ، آگاهی دادن به استحباب توسعه بر خانواده، تواصی به حق و خیر خواهی اجتماعی و از سویی با پرهیز از تنبلی، بی کاری، نهی از تکدی گری، تسویف و پشت گوش اندازی، به خوبی فهمید. /۹۰۹/ ۱۰۳

1-در آیاتی از جمله 74 سوره توبه ،122 سوره آل عمران، 22 سوره یوسف

2- ترجمه تفسیر المیزان جلد 11 صفحه 173

3- لاشرف کبعد الهمة . البحار : 78/ 165/ 2

4- کن بعید الهمم إذا طلبت. غرر الحکم : 7161

5- الامام علی : أحسن الشیم شرف الهمم غرر الحکم : 2982

6- الامام علی : الفعل الجمیل ینبی عن علو الهمة غررالحکم : 1388

7- از باب نمونه نگاه کنید: سوره جاثیه، آیه13– سوره نحل، آیه 67- سوره ملک، آیه 15

8- مراجعه کنید: سوره بقره، آیه62- سوره یونس، آیه 4- سوره حج،آیه 14- سوره فرقان،آیه69

9- سوره مومنون،آیه 3و4

10-سوره بقره،آیه 141ـ سوره جاثیه،آیه 28- سوره رعد، آیه11

11- سوره ق، آیه 11 الی 13- سوره ملک، آیه 15

12- الکافی، 5/ 113. الفقیه، 3/ 158.

13- الکافی، 5/ 88. بحار، 98/ 7/1

14- قصه های تربیتی چهارده معصوم (علیهم السلام)، محمد اکبری

15- میزان الحکمه ج 9

16-. موسوعة على بن ابیطالب، ج 4، ص 169

17- شیخ مفید، الارشاد، ص 158