مدرسه دو درب؛ شش قرن شکوه علم و وقف در جوار حرم رضوی

به گزارش خبرگزاری رسا، هفته موزه و میراث فرهنگی فرصت مغتنمی است تا نسل امروز، جلوه‌هایی از شکوه و اصالت تمدن علمی و فرهنگی ایران اسلامی را در مدرسه‌های تاریخی و ماندگار خراسان مرور کند، در همین راستا، دفتر اسناد و تراث حوزه علمیه خراسان با همکاری مدیریت ارتباطات و رسانه این حوزه، اقدام به معرفی مدارس تاریخی باقیمانده این خطه سرشار از علم، ادب و دیانت نموده است؛ آثاری که نه‌تنها تجلی‌گاه دانش‌اندوزی و پرورش علمای نامدار بوده‌اند، که در گذر اعصار، بخشی از شناسنامه فرهنگی این دیار را نیز رقم زده‌اند.

مدرسه دو درب؛ یادگاری از درخشش تیموریان در عرصه دانش  

در نخستین گام از این سلسله‌معرفی‌ها، به یکی از کهن‌ترین مدارس حوزه علمیه خراسان، یعنی مدرسه تاریخی دو درب می‌پردازیم؛ بنایی ماندگار و ارزشمند که در ضلع شرقی صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر امام رضا(علیه‌السلام) قرار داشته و هنوز پس از قرون متمادی، یکی از جلوه‌گاه‌های هویت علمی و مذهبی خراسان محسوب می‌شود.

این مدرسه تاریخی، به عنوان یادگاری گرانسنگ از عصر تیموریان، توسط امیر یوسف خواجه‌بهادر ملقب‌به غیاث‌الدین ـ‌که از امرای برجسته و فرماندهان مطرح این دوره تاریخی به شمار می‌آمد‌ـ در سال ۸۴۳ هجری قمری بنیاد نهاده شد. بنای مزبور، پس از احداث، برای مدتی به نام واقف آن «یوسف‌خواجه» یا «یوسفیّه» شناخته می‌شد، اما به علت وجود درگاه‌های مجزا در شرق و غرب ساختمان، تدریجاً نام «مدرسه دو درب» را به خود گرفت و بدین نام در حافظه تاریخی مشهد و حوزه علمیه خراسان ماندگار شد.

معماری ممتاز و جلوه‌های هنری  

مدرسه دو درب، مطابق الگوی کم‌نظیر مدارس سنتی ایران، در دو طبقه و پیرامون حیاطی مربع‌شکل طراحی شده است. ۳۴ حجره این مدرسه، با نظمی منسجم و حساب‌شده، در چهار سمت این حیاط سامان یافته‌اند و هر یک، گوشه‌ای از زندگی طلبگی و پژوهش علمی ساکنان خویش را در خود جای داده‌اند.

در معماری این مدرسه، عناصر هنری برجسته‌ای به‌چشم می‌خورد که به وضوح میراث هنر فاخر ایرانی-اسلامی است؛ به‌خصوص ایوان اصلی مدرسه که بر بالای کمرگاه آن، کتیبه‌ای بسیار نفیس با خط زیبای ثلث و به شیوه کاشیکاری معرق نصب شده است. این کتیبه، که تاریخ ساخت مدرسه و نام بانی آن را در خود جای داده، سندی معتبر بر پیشینه کهن این فضای علمی محسوب می‌شود.

علاوه بر این، در قسمت فوقانی سردر ورودی مدرسه کتیبه دیگری به خط نستعلیق قرار گرفته که مبین تعمیرات اساسی بنا در سال ۱۰۸۸ هجری قمری به همت مادر شاه سلیمان صفوی و تحت نظارت کلب‌علی‌خان، از اشراف و شخصیت‌های بلندپایه آن عصر، است. این مرمت‌ها همراه با بخش‌های اصیل ساختمان، سیمای معماری مدرسه را در گذر زمان حفظ کرده و بر جلوه تاریخی آن افزوده است.

وقف؛ پیوند دیرپا میان وقف و علم  

در باب موقوفات و واقفان اولیه مدرسه دو درب، متاسفانه اسناد جامعی به دست نیامده، اما بر طبق اطلاعات مضبوط در منابع تاریخی، در سال ۱۳۰۳ هجری قمری ۱۰ باب دکان واقع در مجاورت مدرسه، با درآمد سالانه ۲۵۰ تومان، وقف این مرکز علمی شده بود. در همان سال، آنگونه که اعتمادالسلطنه شرح داده، فردی به نام میرزا محمدباقر فرزند حاجی میرزا عبدالعلی، تولیت امور مدرسه را بر عهده داشت.

با گذر زمان و با مجهول‌التولیه‌ شدن مدرسه، مسئولیت اداره آن در سال ۱۳۲۲ شمسی از سوی اداره اوقاف به آیت‌الله میرزا احمد خراسانی سپرده شد. این تدبیر زمینه استمرار حیات معنوی و کارکرد علمی این مجموعه را در دهه‌های بعد فراهم ساخت.

مرمت، احیا و کارکرد امروزی  

در فاصله سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۲شمسی، تعمیرات و مرمت‌هایی جزئی در برخی بخش‌های مدرسه صورت پذیرفت، اما به دلیل شدت فرسودگی بنا و تهدید نابودی کامل آن، بالاخره در سال ۱۳۶۳ شمسی بازسازی و مرمت اساسی مدرسه دو درب به طور مشترک توسط سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس رضوی آغاز شد. این روند مرمتی، ضمن احیاء اصالت معماری و بازگرداندن هویت تاریخی مدرسه، آن را بار دیگر به چرخه فعالیت‌های علمی و فرهنگی حوزه علمیه بازگرداند.

در سال‌های اخیر و پس از اتمام پروژه ساخت صحن جمهوری اسلامی در حرم مطهر رضوی، مدرسه دو درب اکنون در ضلع شرقی این صحن قرار گرفته است. این بنای ارزشمند هم‌اکنون با عنوان «دارالقرآن» مأمن فعالیت‌های گسترده قرآنی، فرهنگی و پژوهشی طلاب و علاقه‌مندان معارف اسلامی است و همچنان، همچون نگینی درخشان در بطن حرم رضوی و حوزه علمیه خراسان می‌درخشد. 

مدرسه دو درب، یادگاری بی‌بدیل از تاریخ، فرهنگ و علم در خطه خراسان است که نه تنها فضای مادی آن، بلکه خاطره معنوی و نقش‌آفرینی‌اش در اعتلای علوم اسلامی، همچنان روشنگر راه رهروان دانش و معنویت در این دیار است.