حفظ استقلال شیعه و اجتناب از مشروعیت‌بخشی به حکومت جور

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، امام جعفر صادق(علیه‌السلام) در دوران امامت خویش (83-148 ه.ق) که همزمان با افول حکومت امویان و ظهور عباسیان بود، سیاستی هوشمندانه در پیش گرفت که هم به حفظ کیان شیعه انجامید و هم به گسترش معارف اسلامی کمک شایانی کرد. سیره سیاسی و شیوه مذاکره ایشان می‌تواند الگویی برای مدیریت بحران‌های سیاسی و تعامل با جریان‌های قدرت باشد.

سیره سیاسی: حفظ استقلال شیعه و اجتناب از مشروعیت‌بخشی به حکومت جور

امام صادق(علیه‌السلام) با درک شرایط حساس سیاسی، از هرگونه همکاری مستقیم با حکومت‌های وقت پرهیز می‌کردند. این سیره در روایات منقول از حضرت قابل مشاده است در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

«عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعِينُ لَهُ وَ الرَّاضِي بِهِ شُرَكَاءُ ثَلَاثَتُهُمْ» (ر. ک: تاج‌الدین شعیری، جامع الأخبار، ص۱۵۵؛ محمد بن علی بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۱، ص۱۰۷). همکاری با نظام جور را به مثابه خود ظلم دانسته است. ظالم و یاور وی در ظلم و نیز کسی که به ستم او رضا می‌دهد، هر سه در ظلم شریک‌اند. 

این رویکرد نشان‌دهنده سیاست کلی امام در عدم مشروعیت‌بخشی به حاکمان جور است، در عین حال که ایشان از هرگونه مواجهه مستقیم و خشونت‌آمیز نیز پرهیز می‌کردند.

شیوه مذاکره: ترکیب منطق، تقیه و تدبیر

الف) مناظرات علمی و استدلال منطقی

امام صادق (علیه‌السلام) با بهره‌گیری از فضای نسبتاً باز فکری آن دوران، به مناظرات علمی با مخالفان می‌پرداختند. امام صادق(ع) با تأکید فراوان فرمود:
«خاصَمُوهُمْ وَ بَیِّنُوا لَهُمُ الْهُدی الَّذِی اَنْتُمْ عَلَیْهِ، وَ بَیِّنُوا لَهُمْ ضَلالَتَهُمْ، وَ بَاهِلُوهُمْ فِی عَلِیٍّ (ع)»:

«با مخالفان، بحث و ستیز کنید و راه هدایت را که شما در آن راه هستید برای آنها بیان نمایید، و (علل) گمراهی آنها را توضیح دهید، و با مخالفان علی(ع) مباهله (نفرین به همدیگر و درخواست بلا از درگاه خدا برای طرفداری باطل) نمایید.»[بحار، ج١٠، ص٤٥٢ ]. 

در دوران امام صادق(ع)، فردی به نام  «جعد بن درهم» با ایجاد بدعت و مخالفت با اسلام، گروهی از پیروان را به دور خود جمع کرد. سرانجام، او در روز عید قربان اعدام شد.  

یکی از کارهای عجیب او این بود که مقداری خاک و آب را درون شیشه‌ای ریخت و پس از چند روز، حشرات و کرم‌هایی در آن ظاهر شدند. سپس او نزد مردم آمد و ادعا کرد: **«من این حشرات را آفریده‌ام، چون علت به وجود آمدنشان بوده‌م؛ پس من خدای آنها هستم!» 

وقتی این خبر به امام صادق(ع) رسید، حضرت در پاسخ فرمودند:«به او بگویید: تعداد این حشرات چقدر است؟ چند تا نر و چند تا ماده هستند؟ وزن هرکدام چقدر است؟ و از او بخواهید شکل آن‌ها را تغییر دهد، زیرا کسی که آفریدگار آنهاست، می‌تواند آنها را به شکل دیگری درآورد.»  

این پاسخ قاطع امام(ع)، ادعای دروغین جعد بن درهم را بی‌اساس کرد.[سفینه البحار، ج١، ص١٥٧ ] 

این گونه مناظرات علاوه بر اثبات حقانیت مکتب اهل بیت، روشی برای گسترش معارف اسلامی در جامعه بود.

ب) تقیه به عنوان استراتژی حفظ جان شیعیان

امام صادق (علیه‌السلام) در موارد خطر، شیعیان را به تقیه توصیه می‌کردند. در کافی (ج5، ص218، ح2) از ایشان نقل شده:
اتَّقُوا على دِينِكُم فاحجِبُوهُ بِالتَّقيَّةِ ؛ فإنّهُ لا إيمانَ لِمَن لا تَقيَّةَ لَهُ ، إنّما أنتُم في النّاسِ كالنَّحلِ في الطَّيرِ ؛ لَو أنَّ الطَّيرَ تَعلَمُ ما في أجوافِ النَّحلِ ما بَقِيَ مِنها شيءٌ إلاّ أكَلَتهُ. 

امام صادق عليه السلام: نگران دين خود باشيد و آن را با تقيّه پوشيده نگه داريد؛ زيرا كسى كه تقيّه ندارد ايمان ندارد. شما در ميان مردم مانند زنبوران عسل در ميان پرندگان هستيد. اگر پرندگان بدانند كه درون زنبور عسل چيست، همه آنها را مى خورند و چيزى باقى نمى گذارند.

این روایت نشان‌دهنده جایگاه ویژه تقیه در سیره امام به عنوان راهبردی برای حفظ جان و عقیده شیعیان در شرایط خفقان است.

ج) مذاکره با حاکمان برای کاهش فشارها

امام صادق (علیه‌السلام) در موارد لازم با حاکمان زمان خود وارد مذاکره می‌شدند. 

امام صادق(ع) با وجود تقیه شدیدی که در برابر منصور داشت از بیان حقایق خودداری نمی‌فرمود و به تعبیر امروزی، مبارزه‌ای نرم را شیوه خود قرار داده بود. نمونه‌ای از این نوع برخورد امام اشاره می‌کنیم:

۱. منصور در نامه‌ای به امام صادق(ع) نوشت چرا مانند دیگر مردم با ما معاشرت نمی‌کنی؟ امام پاسخ داد: ما چیزی(از دنیا) در اختیار نداریم که برای حفظ آن از تو بترسیم و شأنى از آخرت در تو نیست که به امید آن به نزدت آییم. نه در نعمتی هستی که به تهنیت آن ملاقاتت کنیم و نه خود را صاحب مصیبت می‌دانی که برای تسلیت به حضورت برسیم. منصور نوشت برای نصیحت و خیرخواهی با ما مصاحبت داشته باش. امام جواب داد: کسی که دنیا را می‌طلبد تو را نصیحت نمی‌کند و آنکه جویای آخرت است با تو همنشین نمی‌شود. (بحار الانوار ۱۸۴/۴۷). 

این گفتگو نشان‌دهنده مهارت امام در مذاکره با حاکمان، همزمان با حفظ مواضع اصولی است.

نتیجه‌گیری

سیره سیاسی امام صادق(علیه‌السلام) در یکی از پیچیده‌ترین و بحرانی‌ترین مقاطع تاریخ اسلام، الگویی بی‌نظیر از مدیریت هوشمندانه بحران، حفظ استقلال اعتقادی و تعامل سنجیده با قدرت‌های زمانه است. آن حضرت با پرهیز از مشروعیت‌بخشی به حکومت‌های جائر، حفظ فاصله‌ از ساختارهای قدرت، و تمرکز بر گسترش علم و معرفت، توانست شیعه را از خطر نابودی نجات دهد و پایه‌های فکری مکتب اهل‌بیت(ع) را تقویت کند.

امام(ع) با بهره‌گیری از مناظرات علمی، استفاده بجا از تقیه، و برخورد سنجیده با خلفای اموی و عباسی، سیاستی چندلایه و هدفمند را دنبال کرد که نه تنها موجب بقای شیعه در دل بحران‌ها شد، بلکه زمینه‌ساز گسترش فرهنگی و علمی این مکتب در سراسر جهان اسلام گردید.

سیره ایشان نشان می‌دهد که تعامل با قدرت، اگر با حکمت، تقوا و بینش بلندمدت همراه باشد، می‌تواند بدون سازش‌کاری، منجر به حفظ هویت، نفوذ فرهنگی و قدرت نرم شود. این مدل سیاست‌ورزی درسی است ماندگار برای همه جریان‌های فکری و دینی در مواجهه با نظام‌های حاکم، به‌ویژه در دوران‌های بحران و استبداد.

حامد میرزاخان 
عضو مجمع نمایندگان طلاب وفضلای حوزه علمیه قم