از لزوم آینده پژوهی جدی در زمینه شبهات تا گره خوردن امر پاسخگویی به مسئله تبیین

حجت الاسلام محمدجواد اصغری رئیس مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، به تبیین اهمیت و وضعیت «پاسخ به شبهات» در حوزه های علمیه پرداخت.

وی قدمت پاسخ به شبهات را به قدمت بعثت انبیای الهی دانست و تبیین مسائل حکومت برای مردم را از مهم ترین عرصه های دفع شبهات معرفی کرد.

مشروح این گفت‌وگو تقدیم شما می شود:

رسا ـ ارزیابی شما از فعالیت حوزه در زمینه پاسخگویی به شبهات چگونه است؟

پاسخگویی به شبهات جز وظائف انبیای الهی و ائمه بوده است و مبحث جدید و حادثی نیست. در وظایف انبیا و علمای دین به عنوان وظیفه ذاتی، پاسخگویی به شبهات وجود دارد. پاسخگویی به سؤالات دینی از وظائف حوزه علمیه و نشانه کارآمدی آن است و همچنین توقع مردم هم همین است. یعنی مردم رای گرفتن پاسخ سؤالات خود به عنوان اولین گزینه، سراغ روحانیت می روند. اگر حوزه نتواند وظیفه خود را ایفا کند و یا اینکه پاسخ ضعیفی را ارائه دهد نشان دهنده ضعف او است.

زمانی می توانیم ارزیابی خوبی از عملکرد حوزه علمیه در پاسخ به شبهات داشته باشیم که به شاخص های پاسخگویی در زمان خود توجه کنیم. همانطور که بیان شد پاسخ به شبهات وظیفه حوزه بوده اما امروزه در دوره معاصر تفاوت هایی وجود دارد که اگر آن ها را بشناسیم نتیجه گیری و قضاوت درست تری خواهیم داشت. پاسخگویی در دوران معاصر تخصصی شده است اما در گذشته چنین نبود زیرا وقتی از هر روحانی سؤالی می شد وظیفه پاسخ داشت اما در دنیای امروز شاهد توسعه و گسترش علوم هستیم که پیامد توسعه علوم تخصصی شدن آن ها است. دانشمندان هر علمی تلاش می کنند مباحث را ریز و تخصصی کنند. در گذشته مقرر می شد که یک فرد در همه ابواب فقهی مجتهد شود اما امروزه این تردید در خصوص لزوم یا عملیاتی بوده آن وجود دارد از این رو برخی فقط به عرصه های تخصصی می پردازند.

یکی از دلایلی که حوزه به سمت تأسیس مراکز تخصصی رفت تا طلابی را در یک رشته تخصصی مشخص تربیت کند، همین اقتضای جامعه امروز است که نشان می دهد حوزه متوجه این امر بوده است و اگر بخواهد پاسخگویی دقیق داشته باشد باید افرادی را به عنوان نیروی متخصص تربیت کند که به عقیده من حوزه در این زمینه خوب عمل کرده است.

لزوم استفاده از ابزارهای نوین در امر پاسخگویی

شاخصه دیگر استفاده از ابزارهای نوین در امر پاسخگویی است زیرا در گذشته چنین چیزهایی نبود؛ توسعه علوم سبب ایجاد ابزارهایی مانند تلفن، سایت یا اخیرا هوش مصنوعی شده که مقوله پاسخگویی را متفاوت می کند. با این ابزارها دیگر پاسخ به شبهات یک امر طرفینی نیست و با تولید یک محصول رسانه ای یا گسترش آن می توان به صدها نفر در یک زمان پاسخ داد. با این توضیحات باید گفت همه این ها شاخص ارزیابی است. هر چقدر حوزه های علمیه بتوانند از این ابزارها استفاده لازم را ببرند، موفقیت بیشتری کسب کردند زیرا جبهه مقابل نهایت استفاده را از ابزارهای و قالب های جدید کرده است.

نیازمندی به مهارت های پاسخگویی در زمانه امروز به شدت احساس می شود؛ در گذشته وقتی یک سؤال را از یک روحانی می پرسیدند، صرفا تسلط علمی عالم بزرگوار به آن موضوع کافی بود و مهارت ویژه دیگری نیاز نبود اما وقتی حوزه و روحانیت می خواهد پاسخگوی شبهات دینی مردم باشد باید از مهارت های ویژه ای برخوردار باشد. دانش و تخصص به تنهایی و تسلط بر مباحث علمی کافی نیست و با اینکه شرط لازم است اما کافی نیست. لازم است که مهارت هایی نیز حاصل شود.

دلیل نیاز به مهارت نیز وجود نسلی است که ارتباط با آن سخت و خاص است. ارزیابی بنده در مجموعه حوزه و سایر مؤسسات مثبت است زیرا حوزه متوجه برخی از این شاخص ها بوده و مراکز تخصصی را راه اندازی کرده است و از ابزارهای نوین استفاده کرده است. هنوز در مهارت ها اتفاق کاملی که باید رخ دهد، مشاهده نمی شود و این مهم نیز مبتنی بر سالها تجربه بوده که مبتنی بر زمان به دست می آیند.

دانش پاسخگویی به شبهات باید مکتوب و مدون شود

حوزه متوجه ضرورت شاخص مهارت ها شده است اما هنوز دانش مدون کافی کسب نکرده است؛ در این زمینه مطالب مدون کم بوده و تجربه هایی که وجود دارد، مکتوب و مدون نشده است. برای افزایش و انتقال این تجربه ها باید افرادی در معرض آموزش قرار گرفته باشند و در اجرا و عمل نیز درگیری شده و کسب تجربه کنند.

رسا ـ برای بهبود وضعیت پاسخگویی به شبهات چه راهکار هایی پیشنهاد می کنید؟

باید متوجه مخاطب خود باشیم زیرا امروزه مثل گذشته نیست و باید بپذیریم که نسل جدیدی وجود دارد؛ گاهی احساس می شود که در خصوص پذیرش تفاوت نسلی، مقاومت وجود دارد. حال که این تفاوت بین نسل ها وجود دارد، آموزش و تربیت هم باید متفاوت باشد و همچنین مدل های تربیتی نیز تفاوت داشته باشد. نمی توانیم همانند روش های گذشته، با نسل مواجهه پیدا کنیم. نسل فعلی کاملا مطالبه گر است و راجع به هر موضوعی که در دین مطرح شود، سؤال و چالش جدی دارد و از روحانیون می خواهد که پاسخگو باشند. نسل جدید، گزاره ای مقلدانه نمی پذیرد؛ در نسل های قبلی و خود ما، اگر حرفی از بزرگتر یا عالم گفته می شد مورد پذیرش قرار می گرفت اما امروزی ها حتی از خود خدا هم به راحتی نمی پذیرند. با مدل های ارتباطی قدیمی نمی توانیم با نسل جدید ارتباط بگیریم.

یکی دیگر از تفاوت های نسل فعلی با قبل، تأثیر پذیری از علم و دانش های تجربی است. حتی افرادی که به صورت رسمی محصل این رشته ها نباشند، اما متأثر از این علوم بوده و هر پاسخی را با شاخص های علمی می سنجند که این مهم، کار را برای پاسخگویی سخت می کند. عقل محور بودن نسل جدید سبب شده هر چیزی را با دلیل بپذیرد و اگر پاسخ داده شود که فلان امر از حکمت خداوند است، پذیرشش سخت است.

رسا ـ چگونه می شود از دشمن در شبهه آفرینی جلوتر حرکت کنیم؟

زمانی می توانیم آینده پژوهی خوبی نسبت به شبهات داشته باشیم که یک رصد قوی داشته باشیم. یعنی یک رصد پیشینی، قبل از اینکه دشمن بخواهد عموم مردم را تحت تأثیر یک شبهه معرفی کند، آن را پیش بینی کرده و پاسخ آن را فراهم کند. لازمه این امر در نظر گرفتن یک نکته مهم است: دشمن بر روی نقاط ضعف ما سرمایه گذاری می کند. برای مثال یکی از نقاط آسیب پذیر جدی ما در مسائل دینی، توجیه نبودن مردم نسبت به عقائد و دستورات است. زمانی که از سوی رهبری معظم فرمان جهاد تبیین مطرح می شود، نشان می دهد که ایشان می داند از کجا آسیب می بینیم و حضرت آیت الله خامنه ای نسبت به دشمن بینش قوی داشته و نقطه ضعف را می داند؛ وقتی نتوانیم مردم را نسبت به عقائد دینی و مبانی حکومت که با دین عجین است، توجیه کنیم آسیب پذیر می شویم. یکی از مؤلفه های قوام حکومت دینی، مردم هستند و توجیه و قانع نبودن آن ها آسیب ایجاد می کند. اگر نقاط ضعف را نپذیریم، آسیب پذیر خواهیم بود و نمی توانیم از پیش پاسخ شبهات را بدهیم.

یکی از ویژگی هایی که پاسخ گویی دینی در دوره معاصر دارد، سؤالات و مسائل پیرامون حکومت دینی است. حوزه های علمیه باید عمیقا در این زمینه فعالیت داشته باشند. حوزه های علمیه باید بتوانند سؤالات ناظر به حکومت دینی و حکومت شیعی را به خوبی پاسخ داده و نیاز مردم را برطرف کنند. در گذشته ها که حکومت طاغوت حاکم بود، حوزه ها وظیفه پاسخ و دفاع از حکومت را نداشتند اما امروز این وظیفه احساس می شود.

پاسخ دادن به سؤال مردم و توجیه کردن آن ها اهمیت دارد که یک مصداق مهم نیز، توجیه نسبت بین دینداری با اقتضائات دنیای مدرن است به صورتی که بتوان با زندگی در سایه حکومت دینی آن را جمع کرد. طرف مقابل شبهات را ذکر می کند و ما باید با لوازم و اقتضائات دنیای مدرن، آن را بیان کنیم و تناقض ها را حل کنیم. پاسخ گویی در زمانه امروز با تبیین و توضیح گره خورده است. باید در یک نمونه بیان کنیم که اگر حکومت دینی چنین دستوری می دهد، چنین توضیح و تبیینی دارد و مردم توجیه بشوند. اگر نتوانیم تبیین لازم را به مردم ارائه کنیم، در دفاع از عملکرد حکومت دینی موفق نخواهیم بود.