شبی که آسمان نزدیکتر است
نخستین شب جمعه ماه پربرکت رجب، شب لیله الرغائب شب دعا و مناجات و نزدیک شدن به خداوند متعال است. شبی که نسیم رحمت الهی در آن وزیدن می گیرد و بندگان خدا باید این فرصت مهم را مغتنم شمرده و بیش از پیش برای تقرب جستن به خداوند منان از آن بهره ببرند.
فضیلت شب لیله الرغائب
هفتمین ماه از سال هجری قمری رجب نام دارد که نباید فضیلت آن را به بوته فراموشی سپرد؛ زیرا در میان ماههای دوازده گانه تنها و بدون ائتلاف با ماههای دیگر از حرمت و قداست برخوردار است.
در واقع چهار ماه در قرآن کریم با تعبیر «حرام» یعنی برخوردار از حرمت یاد شده است که یکی از آنها رجب نام دارد و در آن قتال و کشتار حرام است.
از مهم ترین شب ها در ماه پر برکت رجب شب لیله الرغائب است، سخنان بسیاری در باب فضیلت این شب بیان شده است. آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی صاحب کتاب المراقبات در باب لیلة الرغائب مطالبی بیان کرده است که در ادامه میخوانید:
«چنانچه شب اول ماه مصادف با شب جمعه بود، سزاوار است عمل لیلة الرغائب را نیز انجام دهد. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است که فرمودند: از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید. زیرا شبی است که فرشتگان آنرا لیلة الرغائب مینامند.
این نامگذاری به این جهت است که هنگامی که یک سوم از شب گذشت هیچ فرشتهای در آسمانها و زمین نمیماند مگر اینکه در کعبه و اطراف آن جمع میشوند. آنگاه خداوند به طور غیرمنتظرهای بر آنان وارد شده و میفرماید: ای فرشتگانم! هر چه میخواهید از من درخواست کنید. فرشتگان عرض میکنند: حاجات ما این است که از روزه داران رجب درگذری. خداوند میفرماید: این کار را انجام دادم.
بهتر است کسی که این حدیث را میشنود، در این شب، زیاد بر فرشتگان صلوات بفرستد، زیرا خداوند در آیه ۸۶ سوره نساء میفرماید: إِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا پس از آنجا که ملائکه برای ما استغفار میکنند، ما نیز برای ملائکه صلوات میفرستیم.
کیفیت نماز شب لیله الرغائب
سپس رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بین نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز بجا آورده هر دو رکعت به یک سلام و در هر رکعتی سوره فاتحه یک بار، انا انزلناه فی لیلةالقدر سه بار و قل هو الله احد را دوازده بار خوانده، و هنگامی که نماز تمام شد، هفتاد بار بر من (با این الفاظ) صلوات بفرستد: اللهم صل علی محمد النبی الأمی و علی آله، سپس سجده کرده و در سجده هفتاد بار بگوید: سبوح قدوس رب الملائکة و الروح؛ سپس سر خود را بلند کرده و بگوید: رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم انک انت العلی الأعظم آنگاه بار دیگر به سجده رفته و در سجده همان چیزی را بگوید که در سجده اول گفت، سپس حاجت خود را از خدا بخواهد، ان شاءالله تعالی برآورده میشود.
سپس رسول خدا فرمودند: قسم به کسی که جانم در دست اوست؛ هیچ بنده یا کنیزی از بندگان و کنیزان خدا این نماز را به جا نمیآورد، مگر اینکه خداوند گناهان او را می بخشد گرچه گناهان او مثل کف دریا و به عدد شن و به وزن کوهها و به عدد برگهای درختان باشد و روز قیامت هفتصد نفر از خویشاوندان خود را که همگی سزاوار آتش باشند شفاعت میکند. و در شب اول قبر خداوند ثواب آن را به بهترین صورت، با روی گشاده و خندان و زبان فصیح برای او میفرستد که میگوید: ای محبوب من! مژده بده؛ از هر سختی نجات پیدا کردی. می پرسد: تو کیستی؟ رویی بهتر از روی تو ندیده و بویی به خوشبویی تو مشامم نرسیده. جواب میدهد: ای محبوب من! من ثواب آن نمازی هستم که در فلان شب، فلان منطقه، فلان ماه و فلان سال بجا آوردی؛ امشب آمده ام تا حقت را ادا کرده، مونس تنهایی تو بوده و وحشتت را از بین ببرم؛ و زمانی که در شیپور دمیده شود، در عرصه قیامت بر سرت سایه افکنم. و تو هرگز هیچ خیری را از جانب مولایت از دست نخواهی داد.
لیله الرغائب شب اشتیاق ها یا آرزوها؟
این نامگذارى به این جهت است که هنگامى که یک سوم از شب گذشت، هیچ فرشتهاى در آسمانها و زمین نمىماند مگر اینکه در کعبه و اطراف آن جمع مىشوند. آنگاه خداوند نورش را بر آنان ظاهر میکند و به آنان مىفرماید: اى فرشتگانم هر چه مىخواهید از من درخواست کنید. فرشتگان میگویند حاجت ما این است که روزه داران رجب را بیامرزی. خداوند مىفرماید: این کار را انجام دادم؛ لَا تَغْفُلُوا عَنْ لَیْلَةِ أَوَّلِ جُمُعَةٍ مِنْهُ -أی من شهر رجب- فَإِنَّهَا لَیْلَةٌ تُسَمِّیهَا الْمَلَائِکَةُ لَیْلَةَ الرَّغَائِبِ، وَذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا مَضَى ثُلُثُ اللَّیْلِ لَا یَبْقَى مَلَکٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا وَیَجْتَمِعُونَ فِی الْکَعْبَةِ وَحَوَالَیْهَا، وَیَطَّلِعُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ لَهُمْ: یَا مَلَائِکَتِی سَلُونِی مَا شِئْتُمْ؟ فَیَقُولُونَ: یَا رَبَّنَا حَاجَتُنَا إِلَیْکَ أَنْ تَغْفِرَ لِصُوَّامِ رَجَبٍ. فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ).
کلمه رغائب که به صورت جمع است، از ریشه "رَغَب" به معنای رغبت و اشتیاق به چیزی است. بنابراین شب رغائب به معنای شب اشتیاقهاست. اما سؤال اینجاست اشتیاق به چه موضوعی؟ پاسخ آن است که اشتیاق و میل به عبادت برای رسیدن به ثواب عظیم خداوند؛ همچنان که لغتپژوهان درباره نماز رغائب گفتهاند: "صلاة الرَّغَائِبِ" أی ما یُرْغَبُ فیها من الثواب العظیم؛ نماز رغائب یعنی میل به نماز برای رسیدن به ثواب عظیم خداوند.
معنای دیگری که میتوان برای آن فرض گرفت، میل و رغبت بخشش خداوند نسبت به بندگان خویش است. همچنان که در فرهنگ ابجدی آمده است: الرَّغِیبَة و جمع آن رَغَائِب که مؤنث کلمه "الرَّغِیب" است، به معنای «کارى پسندیده، بخشش بسیار» است. (فرهنگ ابجدى، ص436) و یا راغب در مفردات خود میگوید: الرَّغِیبَة به معنای بخشش بسیار است ... یا به خاطر فراوانى و فراخى آن بخشش است که از معنى اصل لغت یعنى وسعت مشتقّ شده است.» سپس استناد به یک شعر میکند و مینویسد: «شاعر گوید: یُعْطِی الرَّغَائِبَ مَنْ یَشَاءُ و یَمْنَع؛ با فراوانى و فراخى به هر که مىخواهد مىبخشد و منع مىکند». (مفردات ألفاظ القرآن، ص359)
اما خیلیها تصور میکنند "لیلة الرغائب" به معنای "شب آرزوهاست" از این جهت شروع به درخواست آرزوهای دنیوی خود از خداوند متعال میکنند. هرچند دعا و آرزو از خداوند امر پسندیدهای است، اما تصور اینکه اولین شب جمعه ماه رجب شب آرزوهای دنیوی است اشتباه است؛ چرا که خداوند باطن این شب را برای رهایی نفس انسان از مادیات جهت پرورش ابعاد معنوی او قرار داده است.
ایتالله جوادی املی از مراجع عظام تقلید در همین رابطه می فرمایند: لیله الرغایب به معنای شب ارزوها نیست، بلکه شب رغبتها و گرایشها و مجذوبشدنها است، لذا ان انجذاب و گرایش و میل و شوق را میگویند رغبت، در برابر رهبت.
اشکال بر حدیث لیله الرغائب واعمال آن
در بررسی سند حدیث گفته اند که اصل این حدیث در منابع روایی اهل سنت است. و در کتب شیعه تا قبل از اقبال الاعمال سید بن طاووس آورده نشده است و اولین بار ایشان، این حدیث رادر کتاب خود نقل کرده است. و طبق گفته سید، ایشان این حدیث را از برخی کتب خاصه نقل کرده است ولی به این کتاب ها اشاره ای نمی کند. ولی برخی احتمال می دهند که این حدیث از منابع اهل سنت در کتب شیعه وارد شده و سپس سید بن طاووس این حدیث را از آن کتب نقل کرده باشد. به هر حال اغلب محدثین و فقهای شیعه، این روایت را ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته اند و حتی برخی آن را به حسب محتوای آن، جعلی شمرده اند.
جواب اشکال
در صورتی که کسی بخواهد به این اعمال بپردازد می تواند به قصد رجا این اعمال و عبادات را انجام دهد. گرچه ماه رجب به خودی خود دارای فضیلت است و انسان هر عملی را در این ماه مبارک انجام دهد از آثار مضاعفی برخوردار است. از طرفی شب جمعه نیز دارای فضیلت است و به عبادت در این شب سفارش شده است. و تلقیق شب جمعه با ماه رجب، فضیلت شبهای جمعه ماه رجب را دو چندان می کند.
نظر آیتالله مکارم درهمین رابطه
با توجه به اینکه سه نفر از بزرگان شیعه این نماز را نقل کردهاند، آیت الله مکارم شیرازی به سه دلیل این نماز را مشروع میداند. آیت الله مکارم شیرازی درباره دلیل اول استحباب نماز لیله الرغائب معتقد است کسانی که قائل به تسامح در ادله سنن میباشند، بخاطر همان تسامح میتوانند به استحباب نماز قائل شوند.
دلیل دوم ایشان با استناد به قاعده «اخبار من بلغ» و روایات، انجام این نماز به امید رسیدن به ثواب، جایز دانسته و فاقد اشکال میدانند.
همچنین بعنوان دلیل سوم با استناد به اطلاقات و عمومات نماز و دعا و از آنجا که نماز بهترین موضوع برای مستحبات است، میتوان با قصد قربت مطلقه، این نماز را انجام داد.
حاجآخوند