نشست علمی کاربست روش معناشناسی در مطالعه قرآن کریم

به گزارش خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام خان‌محمدی با تأکید بر ضرورت بازسازی اصول معنی شناسی ایزوتسو در تلائم با روش شناسی تفسیری علامه طباطبائی گفت: پس از گذشت چندین دهه از زمان ایزوتسو، تحقیق قابل توجهی به سبك معناشناسی وی در حوزه قرآن پژوهی به منصه ظهور نرسیده، بنابراین لازم است اصول و مفروضات معنی‌شناسی مورد نظر با الهام از ایزوتسو و در تلائم با روش شناسی علامه طباطبایی بازسازی شود.

نشست علمی «روش معنی‌‌شناسی در مطالعه قرآن کریم» با ارائه حجت‌الاسلام کریم خان‌محمدی، عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی این دانشگاه و با حضور جمعی از دانشجویان و پژوهشگران در سالن جلسات این دانشگاه برگزار شد.

حجت‌الاسلام خان‌محمدی در ابتدا به تبیین روش معنی‌شناسی در مطالعه قرآن کریم پرداخت و اظهار داشت: معنی شناسی به عنوان زیر مجموعه ای از نشانه‌شناسی از سوی ایزوتسو در جهت تحلیل تصوری از واژگان قرآن، طی كتابی با عنوان «خدا و انسان در قرآن» و با عنوان اعم «معنی شناسی قرآن» وارد جریان تفسیری شد.

وی به ویژگی تحلیل معناشناختی مفاهیم كلیدی قرآن اشاره و خاطرنشان کرد: براساس اندیشه ایزوتسو، قرآن به عنوان یك متن مدوّن، مجموعه بهم پیوسته ای از عناصر مفهومی است كه با تحلیل آن ها می توان «جهان بینی» مطلوب قرآن را كشف و بازسازی نمود؛ بنابراین در اندیشه وی، برخلاف ابوزید كه با مفروض پنداشتن «رابطه دیالكتیكی میان متن و فرهنگ» نقش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را برجسته ساخته و امكان فهم را بدون ارجاع به عصر نزول ناممكن می پندارد، امكان فهم و بازسازی جهان بینی قرآنی، بدون ارجاع به گذشته وجود دارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السلام) با اشاره به نظام معنایی و فرهنگ حاکم بر کل قرآن یادآور شد: در روش معنی‌شناسی قرآن کریم، متن «صامت» نیست و به استقلال سخن می گوید، سپهر نشانه ای متن، متشكل از مجموعه ی مفاهیم كلیدی یك نظام واژگانی و به تعبیر ایزوتسو «میدان معناشناختی» است كه با استخراج این مفاهیم می توان «جهان بینی» متن را مشخص نمود، بنابراین هركدام از مفاهیم كلیدی دستگاه، ضمن اینكه عنصری از نظام كل هستند، خودشان دارای ساخت معنایی بوده و دربرگیرنده مفاهیم دیگری هستند كه زیر مجموعه این مفهوم قرار می گیرند.

وی به تبیین غیریت‌های معنی ساز در رویکرد معنی شناسی پرداخت و تأکید کرد: در این رویکرد یک معنا در تقابل و در قیاس با معانی دیگر فهم می‌شود؛ از این‎رو با مقایسه مفاهیم از طریق همنشینی و تقابل، می توان معنی را درك کرد، البته این گفته، به مفهوم بی نیازی از «لغت شناسی» و رجوع به شأن نزول نیست؛ چنان که با رویکرد تفسیری قرآن به قرآن علامه طباطبائی می‌توان بدون مراجعه به روایات و فرهنگ زمانه، قرآن را فهم کرد؛ گرچه مراجعه به آنها فهم ما را تسهیل خواهد کرد.

حجت‌الاسلام خان‌محمدی با اشاره به دو سطح بینامتنیت و درون متنیت در تحلیل معنی شناسی یک متن ابراز داشت: ایزوتسو برای تحلیل متن از این دو سطح بهره می‌برد که در سطح بینامتنیت، متن های دیگر برای متن مورد مطالعه، زمینه محسوب گردیده و متن در قیاس با آنها معناكاوی می شود؛ در این سطح از مطالعه برای فهم واژگان قرآنی باید به متون جاهلی عصر نزول مراجعه كرد.

عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السلام) افزود: سطح درون متنیت به روابط درونی مفاهیم در درون متن مربوط می شود؛ در این سطح با بهره گیری از فنون معناشناختی می توان مفاهیم درون متن را با ارجاع به دیگر مفاهیم معناكاوی كرد.

وی به قرابت سطح درون متنیت با روش تفسیری عقلی– اجتهادی علامه در المیزان اشاره و خاطرنشان کرد: یكی از نویسندگان با اشاره به روش پیشنهادی ایزوتسو می‌نویسد: «این روش یكی از روش های متداول در تفسیر قرآن كریم است كه بر مبنای روایت مشهور «القرآن یفسر بعضه بعضاً» انجام می پذیرد و كمتر كسی توفیق چنین پژوهشی را می یابد، زیرا احاطه و تسلط بر آیات را می‌طلبد و از مشهورترین آثاری كه با این روش عرضه شده، از تفسیر المیزان علامه طباطبایی می توان نام برد.»

حجت‌الاسلام خان محمدی با تأکید بر ضرورت بازسازی اصول معنی شناسی در تلائم با روش شناسی علامه طباطبائی اظهار داشت: پس از گذشت چندین دهه از زمان ایزوتسو، تحقیق قابل توجهی به سبك معناشناسی وی در حوزه قرآن پژوهی به منصه ظهور نرسیده، بنابراین لازم است اصول و مفروضات معنی‌شناسی مورد نظر با الهام از ایزوتسو و در تلائم با روش شناسی علامه طباطبایی بازسازی شود.

حجت‌الاسلام خان‌محمدی افزود: كتاب «متدولوژی تدبر در قرآن» نوشته مهندس عبدالعلی بازرگان از روش معناشناسی در سطح درون متنیت در معناكاوی مفاهیم قرآنی بهره برده است، همچنین از میان تفاسیر اهل سنت نیز می توان تفسیر بنت الشّاطی به نام «التفسیر البیانی للقرآن الكریم» را نام برد كه وی از كاربرد قرآنی واژه ها و  از نحوه قرار گرفتن آنها در آیه در جهت كشف مفهوم آیه استفاده كرده است.

وی در ادامه به اصول و مؤلفه های معنی شناسی در مطالعه قرآن کریم اشاره و عنوان کرد: این اصول علاوه بر نشان دادن تمایز این روش با سایر روش‌های تفسیری، نحوه قرائت ما از معناشناسی را نمایان می كند که عبارت است از: ۱. باور به معنای كانونی متن ۲. امكان عینیت نگری در تحلیل متن ۳. استقلال متن از فرهنگ زمانه ۴. همسازی و هماهنگی اجزای متن ۵. استقلال متن در دلالت.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السلام) به تبیین مؤلفه نخست با عنوان باور به معنای كانونی متن پرداخت و گفت: متن قرآن دارای معنای مركزی است؛ بنابراین این گونه نیست كه هركسی به تناسب پیشینه فرهنگی و پیش فهم ها هرگونه كه بخواهد از متن برداشت کند؛ اصولاً براساس اندیشه سوسوری که معناشناسی ملهم از آن است، دال شناور(مفاهیم) وجود ندارد، دالی كه مدلول آن مبهم، متغیر یا ناموجود است؛ بدین ترتیب بر اساس معناشناسی ایزوتسو كه به لحاظ فلسفی بر پدیدارشناسی ادموند هوسرل بار یافته، از هرمنوتیك ابوزید، شبستری و سروش فاصله می گیرد.

وی به مؤلفه امكان عینیت نگری در تحلیل متن اشاره کرد و گفت: هرچند ایزوتسو در میان التزام به پدیدارشناسی وجودی هرسرل و تمایل به پدیدارشناسان نسبی گرا متزلزل است، اما در مواجهه با قرآن مجید، تحت تأثیر پدیدارشناسی، تلاش می¬كند، پیش دانسته¬ها را تعلیق نموده و عینی نگر باشد و این تلاش، خود حكایت از امكان عینیت نگری است كه مورد انكار طرفداران هرمنوتیك فلسفی است.

حجت‌الاسلام خانمحمدی با تأکید بر استقلال متن قرآن از فرهنگ زمانه‌ خویش تصریح کرد: این مؤلفه در تقابل با رویكرد هرمنوتیكی، قرآن را مجزا از عصر نزولش می‌داند؛ قرآن در عصر معروف به جاهلیت و دوران شرك و آداب عجیب و غریب؛ فرهنگ نو و اندیشه‎های اخلاقی متعالی¬ای آورد و موفق شد این اندیشه‌ها را در قانوننامه جدید اخلاقیات اسلامی جای دهد.

وی به همسازی و هماهنگی اجزای متن در قرآن کریم اشاره کرد و گفت: در اندیشه هرمنوتیكی كه تولید متن را حاصل تلاقی مؤلف و جامعه ارزیابی می‌كند، متن قرآنی از انسجام برخوردار نیست، به عنوان نمونه، سروش در تئوری «قبض و بسط»، نگرش كاملاً تاریخی و تجربی به وقایع وحی دارد و انزال وحی را انفعالی و ناشی از پیش آمدهای تاریخی خاص و مسائل بی ارتباط با یكدیگر كه به طور اتفاقی و بدون حساب در مسیر تلاش های پیغمبر(ص) پیش آمده است، تلقی می نماید، به گونه ای كه اگر بازه زمانی رسالت بیش از ۲۳ سال می بود، قرآن بیشتر بسط می یافت؛ در چین رویكردی، نمی توان توقع داشت قرآن یك متن یكپارچه و عاری از تعارض باشد، اما اگر برای متن وحی، هویت كلی و یك نوع وحدت معنایی ملحوظ شود، نتیجه این خواهد بود كه مفسر نتواند مطابق با دانسته ها و پیش فرض ها و آرای خویش هر جزئی را تفسیر كند، بلكه از آنجا كه هر جزء متن در معنای جزء دیگر دخیل و مقید به یكدیگر و در مجموع مقید به هویت كلی متن است، تفسیر حاصل نیز مقید به یك یك اجزای متن و كاملاً سازگار با همه شؤون متن خواهد بود، این رویكرد، اعتبار و روایی تفسیر را فزونی می بخشد.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السلام) با اشاره به مؤلفه استقلال متن در دلالت یادآور شد: یكی از پیش فرض‌های معناشناسی این است كه «متن» بدون ارجاع به گذشته تاریخی قابل فهم است، یعنی «نص/ متن» و آنچه امروزه با عنوان قرآن، در یك مجموعه بهم پیوسته به دست ما رسیده، برای مخاطب امروزین قابلیت خوانش دارد.

به تعبیر علامه «قرآن مجید كه از سنخ كلام است مانند سایر كلام های معمولی از معنی مراد خود كشف می كند و هرگز در دلالت خود گنگ نیست.... اینكه برخی گفته اند در تفهیم مرادات قرآن تنها به بیان پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم) یا به بیان آن حضرت و اهل بیت گرامی اش(علیهم السلام) رجوع باید كرد، قابل قبول نیست.
وی افزود: از منظر علامه طباطبایی قرآن هم تأویل دارد، هم تنزیل، آیات متشابه قرآن كریم، یعنی آیاتی كه معنای ظاهری آنها مراد نیست، با ارجاع به آیات محكم كه مراد روشن دارند، قابل فهم هستند و تأویل آیات به وسیله ارجاع به تنزیل صورت می گیرد.

وی به ویژگی‌های روش معنی شناسی در مقایسه با روش های دیگر اشاره کرد و گفت: از امتیازات رویکرد معنی شناسی در مطالعه قرآن کریم می‌توان به كل-نگری و نگاه گشتالتی به یك مفهوم در كل متن، موضوع نگری و تفسیر موضوعی، پرهیز از پیش داوری، اصالت¬گرایی و پرهیز از نسبی اندیشی است.

حجت‌الاسلام خانمحمدی در تأیید اصالت گرایی و پرهیز از نسبی اندیشی در روش معنی شناسی قرآن تأکید کرد: علامه طباطبایی در موارد مختلف، ختم برخی از آیات قرآن به عبارت «لعلكم تعقلون» را دلیلی بر «حسن و قبح ذاتی افعال» برشمرده است كه به معنای ابتناء آیات بر حقایق لایتغیر و ارتقاء مضمون آنها از موارد و شأن نزول به مفاهیم انتزاعی است.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(علیه‌السلام) در پایان افزود: با توجه به مختصات بالا و برخی تشابهاتی كه بین اندیشه «ایزوتسو» و «علامه طباطبایی» در تفسیر قرآن به قرآن، وجود دارد، روش پیشنهادی ایزوتسو با تعدیل مبانی و نزدیك سازی آن به «روش عقلی ـ اجتهادی» علامه مبنای مطلوب برای تحلیل متن است./829/د102/ب1

منبع: دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام