تفاوت نگاه توحیدی و سکولار به دانش ارتباطات

وی در ادامه مباحث جلسات گذشته به تفاوت نگاه دینی و نگاه سکولار نسبت به عالم پرداخت و گفت: در نگاه سکولار عالم یک یا نهایتا دو درجه دارد؛ عالم در فیزیک و عالم قابل مشاهده منحصر است و اگر قائل به متافیزک هم باشند نهایتا دو درجه وجود دارد. در نگاه قرآنی عالم سه درجه دارد، عالم ملک، عالم ملکوت و عالم جبروت و در نگاه حکمت و فلسفه نیز عالم عقل، عالم طبیعت و عالم مثال داریم.

استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه در نظام ارتباطی اسلامی ما باید فهم دینی داشته باشیم. به تعریف این علم از نگاه برخی اندیشمندان اسلامی پرداخت و اظهار داشت: در تعریف «التواصل» می گویند «من ضیع العلمانیة الی سعة الائتمانیة» یعنی ما می توانیم ارتباطات را فهم کنیم اما در تنگنای سکولاریزیم هم گرفتار نشویم.

منطقةالفراغ مطلق نداریم

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام در تعریف سکولاریزیم در زبان عربی، گفت: سکولاریزیم یعنی جدا کردن چیزی که ذاتا متصل بوده است. سکولاریزیم عبارت است از جدا کردن دین از ساحت‌های گوناگون زندگی. انسان مدرن آمد و دین را از سراسر زندگی خود جدا کرد. برخی مترجمین سکولاریزیم را به غلط عرفی سازی یا عرفی گرایی ترجمه کرده اند اما ترجمه صحیح آن دنیاگرایی است.

حجت الاسلام اسلامی تنها خاطرنشان کرد: سکولاریزیم نقطه مقابل ربوبیت الهی است چراکه ربوبیت الهی یعنی در همه ساحت‌های زندگی تسلیم اراده الهی باشیم. حتی تعبیر منطقة الفراغی که شهید صدر می فرماید معنایش این نیست که ساحت‌هایی وجود دارد که تحت ربوبیت الهی نیست بلکه صرفا در آنجا واجب و حرام نداریم؛ بنابراین منطقةالفراغ مطلق وجود ندارد.

وی افزود: انسان مدرن چون می خواهد از ساخت ربوبیت الهی خارج شود، در همه ساحت‌های زندگی از دین برید. مجال جداسازی علم، سیاست، اخلاق، هنر از دین اتفاق افتاد. در عربی به ساحت جداسازی سیاست از دین «العمانیه» می گویند.

چرخش از علم سکولار ارتباطات به علم دینی ارتباطات

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه علم ارتباطات به شدت با مسأله سیاست درگیر است، گفت: فهمی که می‌خواهیم از علم ارتباطات داشته باشیم، چرخش از فراخنای سکولازیم علمی و سیاسی است. به همین دلیل در تعریف «التواصل» می گوییم «العلم الاختیانی الی العلم الائتمانیه.

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام در ارائه تعریف فارسی از فقه ارتباطات اظهار داشت: چرخش از علم سکولار ارتباطات به علم دینی ارتباطات، فراسوی ریاضیات ارتباطات؛ چرخشی به سوی الاهیات ارتباطات(از فیزیک ارتباطات به ترنس فیزیک ارتباطات)؛ چرخش از علم اختیانی ارتباطات به علم ائتمانی ارتباطات، اینها تعریف فقه ارتباطات است.

تبیین مدل‌های گوناگون در علم ارتباطات

حجت الاسلام اسلامی تنها در ادامه به توضیح مدل‌های گوناگون ارتباطات که در منابع اصلی علم ارتباطات ارئه شده است، پرداخت و گفت: اولین مدل Communication as Action  است؛ این مدل نخستین بار در نیمه قرن بیستم از سوی Shannon  و  weaver ارائه شد؛ آنها در شرکت بل کار می کردند به همین دلیل مدلی که ارائه دادند مدل ماشینی و مکانیکی بود.

وی تصریح کرد: در این مدل سه عنصر بنیادین وجود دارد؛ sender  و Message و target؛ این مدل ریاضی ارتباطات است. فرستنده پیام خود را دسته بندی و بسته بندی کرده است و ممکن است در معرض انواع اختلالات قرار بگیرند؛ چون دغدغه اصلی این مدل انتقال پیام است برای آنها مهم نیست که فرستنده انسان یا غیر انسان باشد. مشکل از آنجایی شروع شد که این دو نفر مدل خود را به ارتباطات انسانی تسری دادند.

استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: بعدها این مدل اصلاح شد و مدل دومی ترسیم و عناصر دیگری به آن اضافه شد؛ این مدل برخلاف قبلی خطی نبود بلکه دورانی است؛ در این مدل می گویند چون فرستنده و گیرنده انسان هستند به همین عنصر تجربه میدانی  Fied of experienceنیز به آن اضافه شد.

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام ادامه داد: در این مدل وقتی ارتباطات خوب شکل می گیرد که فیدبک و بازخورد خوبی از آن گرفته شود. اشکال این مدل نیز این است که همچنان نگاه فیزیکی و مکانیکی به ارتباطات دارد.

حجت الاسلام اسلامی تنها در توضیح مدل سوم یا Semantic، گفت: این مدل کمی پیچیده تر است؛ در اینجا دیگر گیرنده و فرستنده نداریم بلکه هر دو طرف Communicator هستند؛ قرار است هر دو طرف باهم ارتباط برقرار کنند. در اینجا مفهوم پیام یعنی نظام نشانه‌ای بین دو طرف رد و بدل می شود تا به اشتراک تجربه برسند.

استفاده از دیدگاه شهید صدر در تغییر مدل‌ ارتباطات

وی ضمن تأکید بر اینکه باید تغییر بنیادینی در این مدل ایجاد کرد، اظهار داشت: برای این تغییر ما از نظرات شهید صدر استفاده می کنیم؛ ایشان بعد از بازخوانی همه نظریه‌های اجتماعی غرب می‌گوید آنچه در این نظریات وجود دارد زمین، انسان ها و روابط بین انسان‌ها است.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: بر این اساس نگاه دینی به علوم اجتماعی، نگاه توحیدی است یعنی با اضافه شدن خدا به عالم اجتماعی این نگاه شکل می‌گیرد؛ اما این اضافه شدن خداوند عددی نیست به همین دلیل قرآن می‌فرماید اگر بگویید خداوند سومین از سه تا است شرک است اما اگر بگویید چهارمی از سه تا است شرک نیست.

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام با بیان اینکه اضافه شدن خداوند روابط، فهم و مناسبات را تغییر می‌دهد، گفت: البته منظور این نیست که خداوند در عرض دیگران قرار بگیرد اما حضور الهی و توجه به این حضور روابط را تغییر می دهد. وقتی ارتباطات اسلامی است که خداوند را به جریان ارتباطات اضافه کنیم؛ این یادآوری عالم الست است.

حجت الاسلام اسلامی تنها در توضیح معنای علوم اسلامی، گفت: وقتی می گوییم فیزیک اسلامی اینطور نیست که مثلا در این علم زمین جاذبه ندارند یعنی قوانین دیگری در علوم اسلامی جریان ندارد بلکه جریان ارتباطی که ما در نگاه دینی دنبال آن هستیم فراسوی ریاضیات و الاهیات است.

وحی؛ مدل بنیادین ارتباط انسان با خدا

وی اظهار داشت: از آنجا که در دست ما میراث وحی تفضلا وجود دارد ما می توانیم این الگوی بنیادین ارتباطات انسان با خداوند را به سایر ارتباطات نیز تسری بدهیم.

استاد حوزه و دانشگاه در تبین ارکان فقه التواصل، گفت: موضوع آن التواصل الائتمانی است؛ ما در مقابل خطاب شرعی و قرآن و حدیث سه سطح تعامل می توانیم داشته باشیم. 1ـ نظر، 2ـ عمل، 3ـ استعمال.

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام ابراز داشت: در سطح نظر سه نظر اجتهادی، اصولی و تفکری وجود دارد. نظر اجتهادی، استنباط احکام شرعی عمل تواصلی است. نظر اصولی، قواعدی است که در فرآیند استنباط حکم کاربرد دارد.

فقه ائتمانی؛ ترکیب فقه اصغر و فقه اکبر

حجت الاسلام اسلامی تنها در توضیح نظر تفکری گفت: در اینجا معنای قرآنی تفکر مد نظر ما است که دو نوع فقه را در اختیار ما قرار می دهد. فقه الائتماری و فقه الاتمانی. فقه ائتماری یعنی فقهی که بر اساس پذیرش امر و نهی است و نگاه تکلیف مدار دارد. فقه ائتمانی ترکیب فقه اصغر یا فقه اکبر است.

وی در توضیح فقه ائتمانی، بیان داشت: این فقه نگاهی است که فقط نمی خواهد انسان به ظواهر احکام عمل کند بلکه می خواهد نظام اخلاقی که در درون احکام وجود دارد نیز محقق شود؛ یعنی به دنبال تحقق باطن و ملکوت احکام در زندگی اجتماعی انسان است.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به یکی از تفاوت‌های فقه ائتماری و ائتمانی، گفت: در سطح استعمال فقیه ائتمانی دغدغه استعمال نیز دارد یعنی نه تنها دغدغه عمل خود را دارد بلکه دغدغه به کار گیری آن در اجتماع را نیز دارد. بنابراین فقیه ائتمانی به دنبال تربیت جامعه است و علاوه براینکه فقیه است، مربی نیز هست. فقه ائتمانی می‌خواهد امر الهی در میان کسانی که حکم الهی را پذیرفته اند در ساحت عمل درآید.

ارتباطات از نگاه قرآن

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام آیه 13 سوره حجرات را بنیادین ترین آیه قرآن در ارتباطات دانست و در توضیح آن اظهار داشت: آیات پیش از این همواره با خطاب«یا ایها المؤمنون» آمده است اما در اینجا خطاب به «یا ایها الناس» تغییر پیدا می کند؛ گویا خطاب عام بشری است.

حجت الاسلام اسلامی تنها گفت: تفاوت نگاه توحیدی و مشرکی در این است که خداوند در این آیه می فرماید«إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا» یعنی ما شما را اینگونه خلق کردیم؛ در حالی که در همه نظریه‌های سکولار می‌گویند تفاوت‌های نژادی و زبانی مبتنی بر قواعد طبیعی است.

وی افزود: دغدغه بنیادین ارتباطات این است که این تفاوت‌ها را به هم وصل کند و پیوند بدهد؛ آیه شریفه می‌فرماید ما شما را اینگونه آفریدیم«لتعارفوا» یعنی برای اینکه تناکر و تنازع نکنید؛ تنازع مفهوم کلیدی نظریه داروینی است که بنیان نظریه‌های ارتباطات آمریکا را شکل می‌دهد.

استاد حوزه و دانشگاه تفاخر، تکفیر، تحقیر و استکبار را صورت‌های دیگر تناکر برشمرد و گفت: اینها چیزهایی است که در دنیای امروز مشاهده می‌شود اما خداوند می‌فرماید ما شما را متفاوت آفریدیم که تعاون و تعامل مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی داشته باشید چراکه «إن أكرمكم عند الله أتقاكم».

استاد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام تصریح کرد: در نگاه دینی قرار است که فرایند ارتباطات را از رتبه معلومات به رتبه معروفات ارتقاء بدهیم؛ طبق این نگاه ارتباطات سالم و تحریف نشده شکل می‌گیرد. بنابراین بر اساس این آیه شریفه تعریف ارتباطات اسلامی می شود «أن التواصل السلیم لایکون ألا بکلام طیب بین المتکلمین بعضهم اکرم من بعض»./924/ج