آداب و آثار سفر از منظر قرآن
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از کیهان، یکی از مهمترین عوامل ایجاد انگیزه در انسان، توجه‌یابی به اهمیت و ارزش کاری است که می‌خواهد انجام دهد؛ زیرا اگر انسان نسبت به کاری آگاهی داشته و آثار و برکات آن عمل را در زندگی خود بداند، با جزم علمی به میدان عمل می‌رود و با عزم و همت عالی ارادی در کار وارد شده و تا پایان استقامت ورزیده و تا به مقصد و مقصود نرسیده دست از تلاش و کوشش برنمی‌دارد و همه موانع را از سر راه برداشته و مقتضیات را تامین می‌کند. از همین رو در آیات قرآن برای ایجاد انگیزه و عزم جدی و همت عالی در عمل، به حوزه اندیشه‌ای و تبیین آثار هر کار و حتی احکام شرعی توجه بسیاری مبذول شده است؛ چرا که انسان با شناخت آثار هر کاری ارزش و اهمیت آن را می‌شناسد و بدان دل می‌بندد و برای تحقق آن تلاش می‌کند و تا رسیدن به مقصود از پا نمی‌نشیند. (زخرف، آیه 14)
سفر را سفر گفته‌اند؛ چون انسان از خانه بیرون می‌زند و در جاده میان شهری قرار گرفته و در سرزمین باز به حرکت در می‌آید به طوری که برای همگان آشکار می‌شود. واژه سفر به معنای آشکار شدن است. از همین رو بيرون شدن از شهر خود و آشكار شدن در زمين باز و خارج از منازل را سفر می‌گویند. (لسان العرب، ج 6، ص 276، «سفر».) همچنین به زن بی‌حجاب که مو و یا چهره خود را آشکار می‌کند، سافر و سوافر می‌گویند؛ چنانکه بامدادان را نیز سافر می‌گویند و خداوند می‌فرماید: وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ؛ و سوگند به بامداد چون آشكار شود.(مدثر، آیه ۳۴)
قرآن برای سفر اهداف و آثاری بیان می‌کند که به دو مورد آن اشاره می‌شود:
1. اهداف اقتصادی و تجارت: یکی از مهمترین اهداف انسانها از سفر، کار و تجارت است. از آنجا که همه وسائل و نیازهای زندگی به میزان نیاز و متناسب در یک محیط فراهم نیست، انسانها دست به مسافرت تجاری می‌زنند. خداوند در سوره قریش، مهمترین اهداف سفرهای آنان را سفرهای تجاری دانسته که برای تامین نیازهای مردم قریش انجام می‌شد؛ زیرا سرزمین قریش، محیطی نبود که قابل کشت و زرع باشد. خداوند درباره سفر ومسافرت برای کسب روزی و رزق می‌فرماید: وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ؛ و گروهی ديگر در زمين سفر مىكنند و در پى روزى خدا هستند. (مزمل، آیه 20) پس کسب روزی، فراهم آوری آسایش و دیگر فعالیت‌های اقتصادی و تجاری از جمله اهداف سفر است که در این آیات و آیات دیگر بیان شده است.
2. اهداف علمی - فرهنگی: از دیگر اهداف سفر اهداف علمی – فرهنگی است؛ زیرا انسان در سفر با محیط‌های جدید، اقوام، فرهنگ‌ها، علوم و تجربیاتی آشنا می‌شود که در محیط زندگی خود آشنا نشده و نمی‌شود. لازمه اینکه انسان باید در جهان پیرامون نظر کند (اعراف، آیه 185؛ ق، آیه 6؛ غافر، آیات 21 و 82)، این است که تا سفرهای خشکی و دریائی و آسمانی داشته باشد. عبرت گیری در همه ابعاد از جمله عبرت در حوزه سنت‌های الهی حاکم بر جامعه مانند سنت نابودی و استیصال به سبب گناه و جرم و ظلم، خود نوعی تجربه گیری است که از طریق سفر به دست می‌آید. (همان؛ حج، آیات 45 و 46؛ نمل، آیه 69) انسان با سفر و مسافرت می‌تواند تحلیل دقیق و علمی از سنت‌های الهی درباره جان، جامعه و جهان به دست بیاورد و قوانین حاکم بر آنها را به دست آورده و بتواند پیش‌بینی علمی داشته باشد و خود را برای شرایط گوناگون آماده سازد.
خداوند در آیات 43 و 44 سوره فاطر می‌فرماید: انگيزه اين كارشان فقط استکبارورزی و گردنكشى در روى زمين و نيرنگ زشت بود و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد؛ پس آيا جز سنت و سرنوشت شوم پيشينيان را انتظار مى‌برند و هرگز براى سنت خدا دگرگونى نخواهى يافت. آيا در زمين نگرديدهاند تا فرجام كار كسانى را كه پيش از ايشان زيسته و نيرومندتر از ايشان بودند بنگرند؛ و هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين خدا را درمانده نكرده است؛ چرا كه او همواره داناى تواناست. همین مطلب در آیه 82 سوره غافر و آیات دیگر قرآن نیز بیان شده است. به طور کلی قرآن انسانها را به انجام سفر تشویق می‌کند تا با دقت و تدبر در آثار پیشینیان از عملکردهای آنان عبرت بگیرند و روش اشتباه آنان را تکرار نکنند.
برخی از احکام و آداب سفر
سفر همانند هر فعل از افعال مکلفین دارای احکام و آدابی است که باید مراعات شود؛ زیرا اسلام دین زندگی است و بر آن است تا سبک زندگی را چنان سامان دهد که فلسفه زندگی و هدف یا اهداف آفرینش از طریق آن تحقق یابد. از این رو درآیات قرآن به احکام و آداب سفر توجه شده است. از جمله مهمترین احکام و آداب سفر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. حرمت عینی روزه: مسافرت موجب می‌شود که روزه باطل شود و حرام ا ست مسافر روزه بگیرد. شخص در طول سفر نمی‌تواند و نمی‌بایست روزه بگیرد و پس از سفر باید روزه‌های واجب خود را قضا کند. (بقره، آیات 183 تا 185)
2. وجوب عینی قصر نماز: نماز مسافر شکسته است و می‌بایست نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخواند. البته نماز مغرب سه رکعتی خوانده می‌شود. خداوند می‌فرماید: واِذَا ضَرَبتُم فِى الاَرضِ فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوهًًْْ؛ هرگاه مسافرت کردید پس باکی نیست که نمازتان را بشکنید و کوتاه کنید.(نساء، آیه 101) این حکم بر اساس روايت منقول از امام باقر(ع) تاکید می‌شود. (من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 278، ح 1)
3. وجوب کفایی سفر علمی: چنانکه گفته شد از جمله اهداف و آثار سفر، سفرهای علمی است. از نظر قرآن برخی از افراد هر ملت و گروهی باید برای تحصیل علوم بویژه علوم اسلامی مسافرت کرده و پس از آموزش به میان قوم بازگشته به تعلیم و تربیت مردمشان بپردازند. پس سفر علمی برای گروهی از هر مردمی واجب کفایی است. (توبه ، آیه 122)
4. وجوب کفایی سفر جهادی: همچنین سفر برای جهاد برای شمار مورد نیاز در جبهات جهاد به عنوان یک واجب کفایی در آیات قرآن بیان شده است. (توبه، آیات 42 و 122)
5. وجوب کفایی سفر تبلیغی: از نظر قرآن افرادی به میزان کفایت باید برای امر تبلیغ دین اسلام به مسافرت بروند. پس سفر، براى ارشاد مردم و تبليغ اسلام از نظر قرآن یک واجب کفایی است. (توبه، آیه 122)
6. وجوب تیمم در سفر برای فاقد آب: از نظر قرآن، تيمّم، وظيفه مسافر فاقد آب در سفر است. پس اگر آب تنها به میزان نوشیدن باشد، برای غسل و وضو می‌بایست تیمم کند. (نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6)
7. جواز سفر تجاری: جایز است که انسان برای کسب درآمد اضافی، تجارت کند و به سفر برود.(مزمل، آیه 20)
8. وجوب شکر خدا: از آداب مسافرت شکر و سپاس نسبت به نعمت‌های الهی است. پس يادآورى نعمتهاى الهى و شکر گزاری نسبت به آن واجب است. (زخرف، آیات 12 تا 14)
9. وجوب تذکر نسبت به آخرت: لازم است تا مسافر هنگام سفر دنیوی متوجه سفر حقیقی اخروی باشد. پس توجّه به سفر آخرت، هنگام سفر و سوار شدن بر وسیله نقلیه ضروری است. (همان)
10. وجوب تسبیح: تسبیح خداوند با گفتن سبحان الله از آداب واجب و لازم مسافرت است که باید در هنگام سوار شدن بر وسیله نقلیه گفته شود. خداوند می‌فرماید: و همان كسى كه جفتها را يكسره آفريد و براى شما از كشتي‌ها و دام‌ها وسيله اى كه سوار شويد قرار داد تا بر پشت آنها قرار گيريد؛ پس چون بر آنها برنشستيد نعمت پروردگار خود را ياد كنيد و بگوئيد پاك است كسى كه اين را براى ما رام كرد و گرنه ما را ياراى رامساختن آنها نبود؛ و براستى كه ما به سوى پروردگارمان بازخواهيم گشت. (همان)
11. درخواست امنیت: انسان برای کسب امنیت در سفر باید از خداوند آن را بخواهد.(همان) داشتن امنیت در سفر از عنایت‌های الهی است.(قریش، آیات 1 تا 4)
12. توقف میان راهی: از آداب سفر آن است که مسافر در مکان‌هایی در میانه راه توقف و استراحت کوتاهی کند و برای ادامه سفر آماده شود. (نحل، آیه 80)
13. سبک باری: مسافر باید سبک بار باشد و وسایل زیاد و سنگینی را همراه خود بر ندارد.(همان)
14. اسباب قابل حمل و نقل: همچنین مسافر باید اسبابی را با خود بردارد که قابل حمل و نقل آسان باشد. (همان)
15. آسانی و آسایش در جمع و پخش وسایل: وسایل و اسبابی را انتخاب کند که به سرعت و شتاب قابلیت جمع کردن و پخش مجدد داشته باشد. (همان)
16. وجوب کفایی کمک به مسافران در راه: همانطوری که بر ساکن شهرها است که بر مسافران تهیدست و نیازمند کمک، یاری مالی و مانند آن داشته باشند؛ همچنین مسافران موظفند تا به کمک دیگر مسافران نیازمند بشتابند. (بقره، آیه 215)
17. وجوب محافظت و مراقبت از همسفران: لازم است تا همسفران مراقب و مواظب یک‌دیگر باشند و امنیت و آرامش و آسایش یک‌دیگر را در حد توان به عنوان امین و امانت دار تامین کنند.(یوسف، آیه 66)
18 فراهم آوری جهاز و وسایل سفر: باید وسایل سفر را از پیش آماده و بارگیری کرد تا در سفر با مشکلاتی مواجه نشود. (یوسف، آیه 59)
19. سفر در روز: بهترین سفر آن است که در روز انجام گیرد مگر آنکه شرایط به گونه‌ای باشد که در شب سفر کرد. (صافات، آیات 133 تا 138؛ اسری، آیه 1) اما بیتوته کردن در شب بهتر است.(قصص، آیات 21 تا 29)
20. توکل و توسل در سفر: انسان باید در هر سفری توکل بر خدا کند و توسل نماید؛ البته برخی از سفرها همچون سفر دریایی و هوایی خطرناک و همراه با بیم و امید است و انسان احساس می‌کند نیازمندی بیشتری به توسل و توکل دارد؛ ولی این امر نباید به دور از اخلاص باشد. (یونس، آیه 22؛ اسراء، آیات 67 تا 69؛ عنکبوت، آیه 65؛ یس، آیات 41 تا 44؛ انبیاء، آیه 81) سفر هوایی حضرت سلیمان نبی(ع) با استفاده از باد در قرآن آمده است. (سباء، آیه 12)
21. تحقیق پیش از سفر: انسان باید برای آنکه سفرش با خوشی همراه باشد و امکانات مناسب را در اختیار داشته و از آسایش و آرامش بهره مند شود، پیش از هر سفری باید تحقیق جامعی از مقصود و مقصد داشته باشد و از اخبار هواشناسی و نیازهای منطقه‌ای آگاه باشد و اسباب مناسب را بویژه برای سفرهای فصلی چون تابستانی و زمستانی فراهم آورد. (کهف، آیات 86 تا 90؛ قریش، آیات 1 تا 4) همچنین انسان باید قبل از سفر مقصد و مقصود خود را مشخص کند و برای آن برنامه ریزی داشته باشد. (کهف، آیات 60 تا 65)
22. تامین نیازهای سفر: در هنگام سفر در هر موقعیت و مناسبتی باید کاری کرد که اسباب آسایش و آرامش همسفران فراهم آید و اگر نیازی به آتش یا گرما و نور یا امور دیگری است مهیا شود. (طه، آیات 9 و 10؛ نمل، آیه 7؛ قصص، آیات 21 تا 29)
23. مراعات امنیت در ورودی‌های شهر: مسافران باید برای حفظ خود و پرهیز از مشکلات بویژه در هنگام ورود به شهرها شرایطی را فراهم آورند که امنیت و آرامش آنان با مشکلی مواجه نشود؛ استفاده از ورودی‌ها و خروجی‌های چندگانه می‌تواند آمد و شد را آسان و از بسیاری از مشکلات بکاهد. (یوسف، آیه 67)
24. استفاده از راهنما: از دیگر آداب سفر استفاده از راهنما است که می‌تواند نقشه یا افراد یا تجهیزات امروزی باشد.(نحل، آیه 16) در صورت اشتباه باید تصحیح مسیر کرد و به اصلاح آن اقدام نمود زیرا عوامل درونی و بیرونی حتی شیطان نیز برای ایجاد خطا و انحراف وارد عرصه سفر افراد بویژه سفرهای خاص می‌شود. (کهف، آیات 60 تا 68)
25. خوردن ناهار: اگر انسان در شهر و دیار خود بیشتر به وعده صبحانه یا شام توجه دارد، در سفر نیاز است تا تغذیه را افزایش دهد تا از فشار و رنج سفر کاسته شود و فرصتی برای تجدید قوا فراهم آید. (کهف، ایات 60 تا 65)
26. وصیت در سفر: وصيّت در مسافرت، هنگام ظاهر شدن آثار مرگ و کتابت آن و گرفتن شاهد بر آن لازم و ضروری است(مائده، آیه 106)؛ زیرا جمله «شهادهًْ...» خبريّه در مقام انشاء است و بر وجوب دلالت مى كند. (زبدهًْ البيان، ص 599 - 600) همچنین شرط اسلام و عدالت، براى شاهدان وصيّت، در صورت سفر و نبود مسلمان عادل ساقط می‌شود و نیازی به این شروط در هنگام وصیت نیست. (همان) البته باید توجه داشت که سفر و مسافرت از عوامل مرگ نیست چنانکه برخی از کافران و منافقان گمان کرده‌اند؛ بلکه هر گاه مرگ آدمی برسد فرقی نمی‌کند که در سفر باشد یا حضر. پس نه حضر موجب حفظ انسان از اجل و مرگ می‌شود و نه سفر موجب مرگ یا برعکس؛ زیرا عامل مرگ نه سفر است نه حضر؛ چنانکه عامل رهایی از مرگ نیز هیچ کدام از آنها نیست. (آل عمران، آیه 156؛ فتح، آیات 11 و 12)
27. وجوب ثبت قرض و وام: انسان در سفر ممکن است قرض و وامی دریافت کند. گرفتن رهن و وثيقه از بدهكار در سفر، در صورت نبود كاتب براى ثبت سند لازم و ضروری است (بقره، آیات 282 و 283)؛ زیرا «دين» در آیه به معناى قرض است. (المصباح، ج 1 - 2، ص 205، «دان»؛ مفردات، ص 323، «دين»)
البته در آیات و روایات آداب و احکام دیگری برای سفر گفته شده که در این مقال به همین مقدار بسنده می‌شود./1325//102/خ