مراقبه از دیدگاه قرآن و روایات

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، نشست تخصصی مراقبه یا سنگ زیربنای سلوک، شب گذشته با حضور حجت الاسلام علی رضایی تهرانی، عضو هیأت علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد برگزار شد.

حجت الاسلام رضایی تهرانی با بیان این که معنای لغوی مراقبه را در ثلاثی مجرد، حفظ کردن و در ثلاثی مزید، حراست و ترسیدن از خدا دانست و با اشاره به نظرات برخی صاحب نظران درباره معنای اصطلاحی آن گفت: آیت الله حسن زاده آملی مراقبه را در اصطلاح به معنای کشیک نفس را کشیدن که مبادا اعضا را به خلاف وادار و عمر انسان را ضایع کند، می دانند.

وی افزود: در یک جمع بندی کلی می توان گفت مراقبه در اصطلاح به معنای این است که کسی حواسش باشد کاری کند برای هدفی؛ در اینجا کس، همان سالک، حواس، همان مراقبت و کشیک نفس، کار همان وظایف و تکالیف مسلمانی و هدف، خداوند است.

درجات مراقبه از نگاه خواجه

حجت الاسلام رضایی تهرانی در تبیین درجات مراقبه نیز به نظرات برخی عرفا اشاره و تصریح کرد: خواجه درجات مراقبه را در سه سطح دسته بندی می کند؛ سطح نخست یعنی پایین ترین سطح، این است که انسان خدا را چنان بزرگ بداند که از غیر او غافل شود و چنان شعفی نسبت به قرب خدا داشته باشد که به سوی او برانگیخته شود.

عضو هیأت علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ادامه داد: سطح دوم این است که سالک در مقام معارضه با خدا برنیاید و از هرگونه اعتراض به حکمت، خلقت و مشیت الهی دست بکشد. در سطح سوم نیز به جایی می رسد که ازل و ابد موجودات را می بیند و از مراقبه فارغ می شود و به کمال می رسد.

درجات مراقبه از نگاه علامه طهرانی

وی درباره نظر علامه طهرانی در لب اللباب نیز گفت: ایشان مراقبه را به معنای ترک اموری که نه به درد دنیا می خورد و نه به درد آخرت می داند که در مراتب بعدی به سکوت درونی و توجه به سکوت خود، توجه به نفس و توجه به اسماء و صفات الهی می رسد.

درجات مراقبه از نگاه آیت الله قاضی

حجت الاسلام رضایی تهرانی خاطرنشان کرد: آیت الله قاضی نیز مراقبه را به دو نوع صغری و کبری تقسیم می کند که مرتبه صغری اتیان همه واجبات وترک همه محرمات و اتیان مستحبات و ترک مکروهات به قدر استطاعت است و مرتبه کبری، نگه داشتن دل از غفلت از یاد خدا و حاضر دیدن خود در محضر خداوند است.

استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: به نظر می رسد درجات مراقبه متناسب با درجات سلوک از یک تا هفتاد هزار مرتبه است که هر یک مراقبه خاص خود را می طلبد.

دلایل اهمیت مراقبه در سیر و سلوک

وی درباره سرّ اهمیت مراقبه به عنوان سنگ زیربنای سلوک گفت: مراقبه تنها امری در سیر و سلوک است که بدون ذکر هم اثرگذار است در حالی که ذکر بدون مراقبه نه تنها بی اثر است بلکه گاها اثر معکوس دارد.

حجت الاسلام رضایی تهرانی افزود: مراقبه همچنین رساننده به مقصود و سبب پیدایش مرکب سفر یعنی عشق می شود و نه تنها علت محدثه بلکه علت مبقیه آن نیز هست.

مراقبه از دیدگاه قرآن

وی در ادامه درباره مراقبه از دیدگاه قرآن تصریح کرد: آیات قرآن به دو شکل از مراقبه اشاره دارند؛ مراقبه خدا نسبت به انسان که اشد آن نسبت به انسان مؤمن سالک است و مراقبه انسان از خدا.

مراقبت خدا از انسان

عضو هیأت علمی دفتر تبلیغات خراسان رضوی گفت: درباره نوع اول مراقبه، پنج دسته آیات وجود دارد؛ آیاتی که از احاطه علم و آگاهی خدا بر انسان خبر می دهد(الم یعلم بأنّ الله یری)، آیاتی که می گوید مراقبت الهی گسترده و عمیق است(و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به(، آیاتی که می گوید خداوند مأمورانی بر انسان نهاده است(و قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون)، آیاتی که بر امتحان الهی از انسان تأکید دارد(و لیبتلی الله ما فی صدورکم) و آیاتی که به قرب خدا به انسان اشاره دارد(نحن اقرب الیکم من حبل  الورید).

حجت الاسلام رضایی تهرانی یادآور شد: مجموع این آیات بیانگر این است که خدا مراقبت ویژه از انسان دارد گویا همه موجودات هستی در یک طرف و انسان در طرف دیگر قرار دارد.

مراقبه انسان نسبت به خدا

وی با بیان اینکه درباره مراقبه انسان نسبت به خدا نیز 10 دسته آیات وجود دارد، ابراز کرد: آیاتی که می گویند هر کس در گرو دیتاورد خویش است(و من یتزکی فإنما یتزکی لنفسه)، آیاتی که از شتی تفریط فی جنب الله سخن می گوید(یا حسرتنا علی ما فرطنا فی جنب الله)، آیاتی که تأکید دارد انسان باید به فکر آینده خود باشد و خود را برای آن بسازد(ولتنظر نفس ماقدمت یداه)، آیاتی که انسان را از خدا برحذر می دارد و می گوید حواستان باشد با چه کسی ارتباط دارید(ویحذرکم الله نفسه).

وی ادامه داد: آیاتی دیگر می گوید هر انسانی به آنچه می کند بصیر است(بل الانسان علی نفسه بصیرة)، آیاتی که می گوید به خودتان بپردازید نه عیوب دیگران(علیکم انفسکم لایضرکم من ضل اذا اهتدیتم)، آیاتی که انسان را از خودفراموشی برحذر می دارد(نسواالله فانسیهم انفسهم)، آیاتی که انسان را از زیان رساندن به خود منع می کند(من خفت موازینه فاولئک الذین خسروا)، آیاتی که می گوید چون خدا غیب و ضمیر شما را می داند، مراقب باشید(واعلموا ان الله یعلم ما فی انفسکم فاحذروه) و آیاتی که امر به تقواپیشگی دارد.

مراقبه به معنای مراقبت خدا از انسان، زیربنای مراقبه اما مغفول است

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه، مراقبه به معنای مراقبت خدا از انسان( که زیربنای مراقبه است) کشف مصادیق مراقبه با توجه به هریک از درجات سلوک، اینکه آیا عارف کامل هم مراقبه دارد یا خیر، نقش مراقبه در تحت تجلی اسماء مختلف واقع شدن، اینکه آیا مجذوب سالک هم مراقبه دارد یا خیر و نسبت میان ذکر و مراقبه را از مباحث مغفول در زمینه مراقبه دانست که جای تحقیق وپژوهش دارند.

وی برخی ورزش ها مانند یوگا و مدیتیشن را بسیار متفاوت از مراقبه دانست و گفت: این دو اصولا از دو مقوله جداگانه هستند و در هدف، محتوا و موضوع با هم تفاوت دارند.

مراقبه از دیدگاه روایات

حجت الاسلام رضایی تهرانی درباره مراقبه از دیدگاه روایات نیز اظهار کرد: روایات بسیاری در این زمینه وجود دارد اما در بیش از 25 روایت، مستقیما به واژه مراقبه اشاره شده است از جمله امیرمؤمنان علی(ع) می فرمایند: «انسان باید بر نفس خود مسلط باشد و دلش را بپاید»، «خوشا به حال کسی که مراقب خداوند است»، «ای کمیل هر حرکتی در زندگی نیازمند شناخت و مراقبت است»، «انسان عاقل باید بدی هایش را بشمارد و در رفع آن بکوشد».  امام صادق(ع) نیز می فرمایند: «خودت حواست به خودت باشد»/201/930/ب1