نگاهی به کتاب «اصول اخلاقی حاکم بر رسانه از دیدگاه اسلام»

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی وسائل، کتاب اصول اخلاقی حاکم بر رسانه از دیدگاه اسلام: با تأکید بر سیمای جمهوری اسلامی ایران نوشته محمد فولادی وندا است که چاپ اول آن در سال ۱۳۹۳ توسط انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحم] الله علیه به چاپ رسیده است.

جامعه دینی، جامعه‌ای « دین مدار»،« دین باور» و «دین داور» و جامعه «مطلوب دینی» است. شاخص چنین جامعه‌ای مدینة النبی و جامعه علوی است. این جامعه آن گاه امکان تحقق دارد که مؤلفه هایی همچون خدامحوری، هدف مداری، اخلاق مداری، مسؤلییت پذیری، تکلیف گرایی، حفظ حرمت و  کرامت  انسانی در آن تحقق یابد.با این وصف و با عنایت به اینکه اخلاق رسانه از جمله مابحث مطرح در قلمرو جامعه شناسی ارتباطات، ارتباط جمعی و اخلاق کاربردی است؛ این کتاب می‌کوشد به این سؤال پاسخ دهد که سیمای جمهوری اسلامی ایران، از آنجایی که رسانه ای ملی و همگانی و عهده دار آگاهی دهی به افکار عمومی است و اغلب با منافع عمومی سرکار دارد، چگونه می‌تواند به اخلاق پایبند باشد؟ زیرا اطلاع رسانی و آگاهی بخشی که مهم‌ترین وظیفه رسانه‌ها از جمله سیمای جمهوری اسلامی است، ممکن است،موجب ورود به امور شخصی و خصوصی افراد و دخالت در آن‌ها باشد؛ اموری که با منافع عمومی در تضاد و تعارض است. اما بررسی این سوالات که این دو چگونه قابل جمع اند؟ و اصول اخلاقی حاکم بر این رسانه کدام است؟  در این کتاب به آن‌ها پاسخ داده خواهد شد.

کتاب "اصول اخلاقی حاکم بر رسانه از دیدگاه اسلامبا تأکید بر سیمای جمهوری اسلامی ایران" نوشته محمد فولادی وندا است که  چاپ اول آن در سال ۱۳۹۳ توسط انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به چاپ رسیده است.

این کتاب دارای ۴۲۳ صفحه و مشتمل بر پنج فصل است. مرکز پخش این کتاب قم، خیابان شهدا، کوی ممتاز پلاک ۳۸ و قم، بلوار امین، بلوار جمهوری اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بوده و علاقه‌مندان برای دریافت این کتاب می‌توانند با شماره ۰۲۵۳۲۱۱۳۶۲۹ تماس بگیرند و همچنین قیمت پشت جلد این کتاب ۱۴ هزار تومان است.

فصل اول ـ کلیات و مفاهیم:

در فصل اول این کتاب کلیات و مفاهیمی از قبیل ضرورت و اهمیت بحث اخلاق در رسانه، نقش اخلاق در زندگی و پیشینه آن و همچنین مفهوم شناسی پژوهشی اخلاق یعنی اخلاق در لغت، اخلاق در اصطلاح، اصل و اوصل اخلاقی و تفاوت اخلاق و اصول اخلاقی مورد بررسی قرار گرفته است.

همچنین موضوعاتی از قیبل رسانه، مفهوم رسانه، ماهیت رسانه، «اخلاق رسانه»، «رسانه اخلاقی» و «اخلاق رسانه ای» در فصل اول مورد بررسی قرار گرفته است که در این بخش مطالبی به این مضمون بیان شده است.

»اخلاق رسانه»، «رسانه اخلاقی» و «اخلاق رسانه‌ای«

»اخلاق رسانه» یا اخلاق در حوزه رسانه ها، یکی از بخش‌های اخلاق حرفه‌ای و در نتیجه یکی از بخش‌های اخلاق اجتماعی قلمداد می شود. به این ترتیب، اخلاق رسانه نقطه تلاقی علم اخلاق با عامل رسانه ای است. با توجه به ویژگی‌های مقوله اخلاق، اخلاق رسانه ای مرتبط با‌ارزش ها و هنجارهاست. بدین معنا که مجموعه قواعد و اصول اخلاق باید توسط ارتباط گر و سازمان ارتباطی رعایت شود؛ به عبارت دیگر، پایبندی مجموعه اصحاب و دست اندرکاران امور رسانه‌ها به اخلاق و ارزش‌های اخلاقی را «اخلاق رسانه» گویند. در حقیقت « اخلاق رسانه» به معنای اخلاق اهل رسانه یا اخلاق اصحاب رسانه است.

اخلاق رسانه تا حد زیادی به رسانه‌ها کمک می‌کند تا اصول و قواعد کلی از نظام ارزشی را به دست آورده تا با پاینبدی به آنها، عملکرد رسانه‌ها با این اصول مطابقت داشته باشد. بنابراین منظور از « اخلاق رسانه» معرفی چارچوب نطری ای است که اصحاب رسانه ملزم به رعایت آن هستند؛ به طوری که رعایت قواعد آن، در نهایت منجر به اخلاق عملی گردد. چه بسا ممکن است بسیاری از شگردهای رسانه ای، به ظاهر با هیچ اصل، بند و تبصره ای از حقوق و قانون تنافی نداشته باشد، اما با اصول اخلاقی منافات داشته باشد؛ برای مثال آنگاه که روزنامه‌ای، سخنی خاص یا گزینشی از سیاست مداری را با هدف بهره برداری سیاسی، تیترنخست روزنامه خود قرار می دهد، هر چند کار غیر قانونی انجام نداده است، اما این رفتار او برخلاف اخلاق اسلامی است؛ از سوی دیگر اخلاق رسانه با‌ارزش ها و هنجارها سرکار دارد. ارزش‌ها و هنجارهایی که فرهنگ جامعه را می‌سازند و در جامعه اسلامی، فرهنگ اسلامی را شکل می دهند. از این رو، اخلاق رسانه تابع اصول و قواعد کلی و جهان شمول است که با توجه به ارزش‌های هر جامعه و فرهنگ، شکل خاصی به خود می گیرد.

اما «رسانه اخلاقی» رسانه ای است که با پایبندی به اخلاق و نیز عمل به ارزش‌های دینی و آموزه های اخلاقی، رنگ و لعاب اخلاقی به خود می‌گیرد. اصحاب و دست اندرکاران رسانه ها، آنگاه که پایبند به اخلاق باشند و در برنامه‌های متنوع سمعی و بصری و مکتوب، نیز در سریال ها، فیلم ها، اخبار، گزارش ها، نشست های علمی، گفت و گوها، تبلیغات و غیره خود پایبندیشان را به اخلاق و ارزش‌های اخلاقی نشان دهند، چنین رسانه ای، « رسانه اخلاقی» خواهد بود. این اصطلاح در مقابل رسانه غیر اخلاقی قرار دارد که به اخلاق و ارزش های اخلاقی پاینبد نیست. به نظر می‌رسد، نتیجه طبیعی« اخلاق رسانه» « رسانه اخلاقی» خواهد بود؛ به عبارت دیگر اگر رسانه‌ها، در عمل پاینبد به «اخلاق» باشند، رسانه «اخلاقی» خواهند شد.

اما « اخلاق رسانه‌ ای» و یا رسانه ای شدن اخلاق مقوله ای دیگر است که مقصود پژوهش نیست، نقش رسانه‌ها در تعمیق و گسترش اخلاق در زندگی شهروندان بسیار حائز اهمیت است. رسانه‌های همگانی و ارتباط جمعی در ایجاد نشاط، شور و شوق در جامعه و وارد کردن اخلاق در خصوصی ترین محیط زندگی افراد نقش بی بدیلی ایفا می کنند؛ به گونه‌ای که با رسانه ای شدن اخلاق عموم مردم؛ درکی عینی و ملموس از اخلاق به دست خواهند آورد.

رسانه ای شدن اخلاق یا همان« اخلاق رسانه ای» به این معناست که حوزه اخلاق به طور فزاینده ای به رسانه‌ها وابسته باشد و به کمک رسانه‌های جمعی شکل گیرد. « اخلاق رسانه ای» اخلاقی است که استقلال خود را از دست داده، در عمل‌کرد خویش به عمل‌کرد رسانه‌ها وابسته است. رسانه‌ها محتوای اخلاقی تولید مردم و مخاطبان خویش را با اخلاق آشنا می‌سازند. از این رو اگر اخلاق از طریق رسانه‌های جمعی مثل سیمای جمهوری اسلامی ایران ترویج شود، آن را« اخلاق رسانه ای» گویند؛ یعنی اخلاقی که افراد جامعه از طریق رسانه‌ها به دست می آورند. این اخلاق، در مقابل اخلاق غیر رسانه ای قرار دارد.

بیان مفهوم اسلام، جایگاه رسانه‌ها در  زندگی انسان، رسالت رسانه‌ها و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ارتباط اخلاق و رسانه، طرد و نفی، پذیرش کامل، تعامل دو سویه همراه با شناخت اقتضائات  هر دو، بررسی رابطه اخلاق و رسانه، استدلال مخالفان و استدلال موافقان از دیگر مطالب و موضوعاتی است که در فصل ابتدایی این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل دوم، مبانی نظری اخلاق رسانه:

در فصل دوم این کتاب مبانی هستی شناسی، خداشناسی، جهان شناسی، مبانی انسان شناختی، مبانی معرفت شناختی، مبانی ارزش شناختی، چیستی ارزش، هستی ارزش، نسبیت یا اطلاق ارزش ها، سلسه مراتبی بودن ارزش ها، اکتسابی و انتقال پذیر بودن ارزش ها،  بیان شده است.

همچنین پس از نتیجه‌گیری و جمع‌بندی گفتار اول فصل دوم، در بخش دوم گفتار این فصل موضوعاتی مانند جامعه و رسانه دینی، جامعه دینی، خدامحوری، اخلاق محوری و ارزش مداری، دیانت، سیاست، و حکومت، حاکمیت سنن تشریعی الهی در تدبیر جامعه اسلامی، تولا وتبرا؛ هم گرایی و واگرایی، امر به معروف و نهی از منکر ، مدیران و کارگزاران ذی صلاح اخلاقی، حاکمیت عدالت، حاکمیت عقلانیت دینی و رسانه دینی مورد بررسی  قرار گرفته است.

رسانه دینی: در بخش رسانه دینی بیان شده که برخلاف رسانه‌های سکولار، که کسب سود و جذب مخاطب حداکثری و رقابت و فعالیت تجاری، رسالت اصلی آن‌ها است، درفرهنگ دینی همان‌گونه که کار تجاری، در مسجد معنا ندارد، رسانه دینی را هم نمی‌توان به حوزه رقابت‌های تجاری وارد کرد و رسالت آن را کسب حداکثری سود تجاری و جلب حداکثری مخاطبان قلمداد کرد از این رو؛ در نظام اسلامی رسانه دینی باید توسط اصحاب رسانه پایبند به اصول و آموزه های  دینی و مؤمنان اداره شود.

شکل دادن به روابط میان مؤمنان، وظیفه اصلی، رسانه دینی است. کارکردهای این رسانه هم باید در راستای نیازهای  این افراد شکل گیرد . وظیفه رسانه دینی هدایتگری، تأمین برنامه‌های آموزشی، تفریحی، اطلاع رسانی و بسیج اجتماعی برای مؤمنان است؛ به عبارت دیگر در یک نظام اسلامی رسالت اصلی رسانه دینی باید ترویج معارف قرآن و اهل بیت(ع) و ارزش‌های اخلاقی باشد. لازمه این کار، توانایی مدیریت، شناخت رسانه و اقتضاهای آن و همچنین شناخت کافی از دین، به عنوان سه عنصر لازم  برای مدیریت درست و موفق رسانه دینی است.

همچنین در بخش پایانی این فصل آمده است که در نظام اسلامی  نیز بر رسانه دینی تأکید شده است و  این موضوع در اصل ۲۴ قانون اساسی و اصل۱۷۵ آزادی مطبوعات مورد تأیید قرار گرفته است.

فصل سوم ـ اصول اخلاقی حاکم بر سیمای جمهوری اسلامی ایران:

در این فصل، اصول عام اخلاقی، خدامحوری، هدایتگری، تکلیف گرایی و وظیفه گرایی، پایبندی به مصالح نظام اسلامی، ارزش محوری، وقف خدمت به نظام اسلامی و مخاطبان، اصول خاص اخلاق رسانه‌، مسؤولییت پذیری، حفظ شرافت حرفه ای،احترام به کرامت انسانی، حق مردم در دست یابی به اطلاعات درست، احترام به منافع عمومی و احترام به حریم خصوصی مطرح شده است.

فصل چهارم ـ تزاحم ارزش‌های اخلاقی و آسیب‌شناسی سیمای جمهوری اسلامی ایران:

در این فصل تزاحم ارزش‌های اخلاقی، تزاحم اصل راست‌گویی و بیان حقیقت با مصالح عمومی، تزاحم اصل حفظ حیثیت افراد با برخی از اصول دیگر، تزاحم اصل حریم خصوصی یا حق دسترسی به اطلاعات آزاد، تزاحم اصل رازداری و با بیان واقعیت یا سانسور، تزاحم اصل امانتداری با اصل سانسور، تزاحم اصل سانسور با انجام رسالت های دینی و هدایتگری، تزاحم اصل سانسور با حق آزادی، تزاحم اصل خدا محوری یا اخلاق مداری با مسؤولیت پذیری، تزاحم اصل وقف خدمت به مردم با حفظ مصالح نظام اسلامی، تزاحم اصل شرافت حرفه‌ای و اخلاق محوری با تکلیف محوری و وظیفه گرایی، تزاحم اصل حق دست یابی به اطلاعات درست و تکلیف محوری، تزاحم اصل حق دست یابی به اطلاعات درست با حفظ حیثیتو کرامت انسانی،  تزاحم اصل تکلیف گرایی با شرافت حرفه‌ای و هدایتگری، راه حل رفع تزاحم ها، عمل براساس ضوابط و معیارها، پاسخ‌گو بودن و مسؤولیت پذیری سیمای جمهوری اسلامی ایران، پایبندی سیما به رسالت های دینی و اخلاق اسلامی و در پایان آسیب‌شناسی اخلاقی برنامه‌های سیمای جمهوری اسلامی ایران در یک نگاه مورد بررسی قرار می گیرد.

همچنین بررسی چشم انداز رسانه ملی، بیانیه مأموریت ها، سیاست‌های رسانه ملی، برخی آسیب در سیمای جمهوری اسلامی، تخریب ارزش‌های اصیل فرهنگی، ترویج افکار فمنیستی، پخش تک خوانی زن از سیمای جمهوری اسلامی ایران، ترویج خشونت، ترویج ارزش‌های ضد دینی، ارائه الگوهای غلط،  ترویج ارزش‌های بیگانه، اغراق گویی و بیان امور غیر واقعی، ترویج مصرف گرایی، کیفیت نامناسب ارائه برنامه‌های دینی، موسیقی غربی، ترویج سبک زندگی غربی، ترویج روابط آزاد زن و مرد، محوریت عشق و عاشقیدر فیلم‌ها و سریال های سیما، روش‌های غیر دلنشین و فطرت ستیز برخی دیگر از موضوعات و آسیب های رسانه ملی ایران است که در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل پنجم و گفتار آخر ـ موانع و راهکارهای نهادینه سازی اخلاق در سیمای جمهوری اسلامی ایران:

در این فصل موانع اخلاق رسانه، ابهام در ارزش ها، ضرورت‌های حرفه‌ای، فعالیت رد محیط رقابتی، منفعت طلبی و سودگرایی، مخاطب محوری، ترویج مصرف گرایی، رسانه و تقلیل گرایی، رسانه، قداست زدایی و معنویت زدایی، اشباع دینی بدون نیاز، ترویج ریاکاری از موضوعاتی است که در گفتار اول این فصل مورد بررسی قرار می گیرد.

همچنین در گفتار دوم این فصل راهکارهای نهادینه سازی اخلاق در سیمای جمهوری اسلامی و موضوعاتی از قبیل مخاطب شناسی، تعاملی بودن برنامه ها، نفوذ و مقبولیت اجتماعی، فطرت مداری، هشدار دهی و بیدار سازی، پیراسته سازی و آراسته سازی، تقویت عزت و کرامت نفس، الگو دهی، اسوه سازی و الگو سازی، اعطای بینش و آگاهی به مخاطب، زمان شناسی،بسترسازی و فراهم سازی شرایط، مسأله مداری و ایجاد روحیه پرسشگری، زمینه سازی و آماده سازی مخاطبان، تکرار پیام و تنوع شیوه ها، فراگیر محوری، آموزش زنده و توجه به نیازهای ملموس جامعه، بهره گیری از تغافل در طرح مشکلات خانوادگی، عوامل تأثیر گذار بر جاذبیت برنامه، بی پیرایگی و روشنی پیام، نصح و خلوص، فروتنی، رفق و نرمش، تبشیر و انذار، استفاده از روش غیر مستقیم، دعوت به اخلاق و فضایل اخلاقی در رسانه، تلقین و القاء و آراستن ظاهر و تزیین کلام مورد بررسی قرار می گیرد.

همچنین در پایان کتاب پیشنهادها و نتیجه‌گیری هایی ارائه شده است که دست اندرکاران رسانه‌های دینی با بهره گیری از آن‌ها می‌توانند در مدیریت رسانه دینی موفقیت به سزایی کسب کرده و با استفاده از این پیشنهادها می‌توانند رسانه دینی را به افق واقعی آن نزدیک کرده و الگوی کاملی از رسانه دینی در جامعه جهانی ارائه دهند.

اضافه بر این استفاده از این پیشنهادها می‌تواند مدیران رسانه ملی را در رفع مشکلات و آسیب های این رسانه و تقویت بعد دینی و اخلاقی آن کمک کند و  همچنین استفاده از این پیشنهادها می‌تواند کیفیت و کمیت کار رسانه دینی به‌خصوص سیمای جمهوری اسلامی ایران را افزایش و ارتقا دهد./998/د102/ق