فرصت‌ها و چالش‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام، خاورمیانه منطقه‌ای است که کشورهای آن اشتراکات فرهنگی، تاریخی و اجتماعی فراوانی با هم دارند. ایران هم به عنوان یکی از کشورهای مهم این منطقه دارای اشتراکات فراوانی با دیگر کشورهای منطقه است اما در روابط و تعاملات فرهنگی با این کشورها با مشکلات و چالش‌هایی نیز روبرو است.
چالش‌ها؛ ذیل محورهای نظام‌های سیاسی متمایز، سیاسی شدن هویت و ایدئولوژیک شدن فرهنگ، نظم‌نوین جهانی، تعارضات مذهبی، زبانی و قومی، نفوذ فرهنگی وهابیت و نگرش‌های مذهبی متمایز؛ و فرصت‌ها ذیل محورهای تاریخ، تمدن و دین مشترک، حضور شیعیان در منطقه، قابلیت‌های فرهنگی ایران، فرصت‌های حاصله از حضور دشمن مشرک منطقه‌ای، و منافع مشترک منطقه‌ای مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
در این پژوهش فرصت‌ها و تهدیدهای فراروی تعاملات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه بررسی و علل و عوامل ایجاد کننده آنها روشن شده است؛ به این ترتیب ابتدا ویژگی‌های فرهنگی ـ سیاسی کشورهای منطقه خاورمیانه بررسی شد و سپس با توجه به گفتمان فرهنگی انقلاب اسلامی مشخص شد چه فرصت‌ها و تهدیدهای فرهنگی فراروی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه وجود دارد.
با بازتعریف هویت و فرهنگ ایرانی بر اساس نظام دینی اسلام شیعی، از یک سو نظام‌های سیاسی متمایز با نظام جمهوری اسلامی در منطقه، و از سوی دیگر ایالات متحده مریکا به عنوان هژمون اصلی نظام نوین جهانی احساس خطر کرده و به مقابله با آن پرداختند. از سوی دیگر ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فرهنگی ایران، تاریخ، دین و تمدن مشترک با سایر کشورهای منطقه، حضور شیعیان در منطقه و احساس خطر در مقابل رژیم صهیونیستی فرصت‌هایی را در مقابل نظام اسلامی قرار می‌دهد که این نظام می‌تواند با استفاده از این فرصت‌ها، چالش‌ها را به حداقل برساند.
این کتاب در پی تبیین و توضیح این فرصت‌ها و چالش‌ها و ارائه راهکارهایی در این زمینه است و از سه بخش و در قالب 14 فصل به شرح زیر منتشر شده و بخش یکم آن با عنوان «چالش‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه»، پنج فصل ابتدایی کتاب حاضر را پوشش داده است.
در فصل اول با عنوان «تمایز نظام‌های سیاسی، سوءظن حاکمان کشورهای خاورمیانه و چالش‌های فرهنگی ایران در منطقه»؛ درصدد پاسخگویی به این سؤال است که چرا ایران با وجود تاریخ و تجربههای تقریبا مشترک با دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه، در روابط و تعاملات فرهنگی در این منطقه با چالش‌های فراوانی روبه‌روست؟ در این فصل در پاسخ به پرسش مطرح شده فرضیه زیر را مطرح و بررسی میکنیم: تمایز نظام‌های سیاسی و سوءظن حاکمان کشورهای خاورمیانه درباره ایران عامل ایجاد چالش فرهنگی برای این کشور در منطقه است.
بر همین اساس ابتدا نظام‌های سیاسی کشورهای خاورمیانه مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه در مورد سوءظن حاکمان برخی کشورهای عربی خاورمیانه به ایران، ترس از شکلگیری هلال شیعی و سوءظن به شیعیان داخلی، برنامه هستهای ایران، نقش ایران در عراق و آینده دولت در این کشور، حزبالله لبنان و آینده سیاسی این کشور و ناسیونالیسم عربی و ایرانهراسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
در فصل دوم با عنوان «فرایند سیاسی شدن هویت و ایدئولوژیک شدن فرهنگ ایران و تأثیر آن بر چالش‌های فرهنگی این کشور در خاورمیانه پس از انقلاب اسلامی ایران»، در تلاش است تا مشخص کند که هویت ایران و تصوری که دیگر کشورها از این هویت دارند، چه تأثیری بر چالش‌های فرهنگی ایران در منطقۀ خاورمیانه دارد.
با توجه به این موضوع پرسش این نوشتار آن است که چرا ایران با وجود اشتراکها، تاریخ و تجربههای تقریباً مشترک با دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه، در روابط و تعاملات فرهنگی با این کشورها با چالش‌های فراوانی روبه‌روست؟ در این فصل در پاسخ به پرسش مطرح شده فرضیه زیر مطرح و بررسی شده است: احتمالاً سیاسی شدن هویت و ایدئولوژیک شدن فرهنگ ایران یکی از عوامل ایجاد چالش فرهنگی این کشور با برخی از کشورهای منطقه خاورمیانه است.
متغیرهای مستقل در این نوشتار سیاسی شدن هویت و ایدئولوژیک شدن فرهنگ ایران است، بنابراین در قسمت اول به بررسی موضوع هویت و سیاسی شدن هویت ایران در خاورمیانه، در قسمت دوم به بررسی ایدئولوژیک شدن فرهنگ ایرانی و در قسمت سوم به تأثیر این دو عامل بر چالش‌های فرهنگی ایران در منطقه خاورمیانه میپردازیم.
فصل سوم با عنوان «نظم نوین جهانی و دیپلماسی فرهنگی امریکا در خاورمیانه و نقش آن در ایجاد چالش‌های فرهنگی»، پیرامون «نظم نوین جهانی، دیپلماسی فرهنگی، ابزارهای دیپلماسی فرهنگی، خاورمیانه و مسئله اسلامگرایی، دیپلماسی فرهنگی امریکا در خاورمیانه، طرح خاورمیانه بزرگ، نقش دیپلماسی فرهنگی آمریکا در ایجاد چالش‌های فرهنگی در سطح منطقه، اصولگرایی اسلامی، سلفیگرایی، ابتذال فرهنگی و بحران هویت فرهنگی» بحث و بررسی شده است.
فصل چهارم با عنوان «اختلافها و تعارضهای گروههای مذهبی، زبانی و قومی در خاورمیانه و سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران» به دنبال پاسخگویی به این سئوال است که اختلافها و تعارضهای گروههای مذهبی، زبانی و قومی چه چالشی را در برابر سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه ایجاد می‌کند؟
همچنین نگارنده در این فصل جهت پاسخگویی به پرسش مورد نظر فرضیه‌زیر را بررسی کرده است: ناهمگونی و تنوع گروههای مذهبی، زبانی و قومی منطقه خاورمیانه از عوامل ایجاد چالش فرهنگی در منطقه خاورمیانه است.
در فصل پنجم تحت عنوان «نفوذ فرهنگی وهابیت و نگرش‌های مذهبی متمایز در منطقه و نقش آن در ایجاد چالش‌های فرهنگی در خاورمیانه»، درباره تاریخچه و فعالیت‌های وهابیت، مؤسس وهابیت، زمینههای حضور وهابیت در عربستان، تشکیلات رابطه العالم الاسلامی، اقدامات فرهنگی و تبلیغی وهابیت، وهابیت در کشورهای منطقه و فعالیت وهابیون در ایران بحث و بررسی شده است.
بخش دوم با عنوان «فرصت‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه»، فصلهای ششم تا دهم کتاب حاضر را پوشش داده است، بر این اساس در فصل ششم با عنوان «تاریخ مشترک (حوزه تمدنی و اصول دینی) و قرابت جغرافیایی و نقش آن در ایجاد فرصت فرهنگی در منطقه»، در مورد فرصت‌های فرهنگی ایران در کشورهای بحرین، یمن، قطر، کویت، اردن، امارات متحده عربی، لبنان، عربستان سعودی، ترکیه، مصر، عراق و سوریه بحث شده است.
در فصل هفتم با عنوان «حضور شیعیان در منطقه و نقش آنها در ایجاد فرصت‌های فرهنگی در منطقه»؛ پیرامون وضعیت شیعیان در کشورهای بحرین، یمن، قطر، کویت، اردن، امارات متحده عربی، لبنان، عربستان سعودی، ترکیه، مصر، عراق و سوریه بحث شده است.
در فصل هشتم با عنوان «ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فرهنگی ایران و نقش آن در ایجاد فرصت‌های فرهنگی در منطقه»، نگارنده به طور خاص و در بررسی موردی به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که «چه قابلیتها و ظرفیتهایی در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی وجود دارد که می‌تواند برای کشور ایران در منطقه فرصت فرهنگی ایجاد کند؟»
فصل نهم با عنوان «دشمن مشترک منطقه‌ای و فرصت‌های فرهنگی ایران»، ابتدا به بررسی نقش اسرائیل به عنوان دشمن مشترک برای کشورهای منطقه خاورمیانه و ایجاد تهدیدهای مختلف از جنبههای اقتصادی، سیاسی ـ امنیتی، نظامی و فرهنگی از سوی این رژیم پرداخته شده است. سپس به بنیادگرایی و گروههای افراطی اسلامگرا به مثابه دیگر دشمن مشترک توجه شده و در نهایت نیز قومیتگرایی کردی به اختصار مورد بررسی قرار گرفته شده است.
فصل دهم با عنوان «منافع مشترک منطقه‌ای و نقش آن در ایجاد فرصت‌های فرهنگی در منطقه» به شناخت و بررسی منافع مشترک ایران با کشورهای خاورمیانه پرداخته و در این بحث فرض بر آن است که وجود منافع مشترک منطقه‌ای نقش مهمی در ایجاد فرصت‌های فرهنگی برای ایران در منطقه خواهد داشت.
بخش سوم با عنوان «راهکارها و پیشنهادها» چهار فصل پایانی کتاب را پوشش داده است. فصل یازدهم با عنوان «به‌کارگیری روشها و ابزارهای نوین در دیپلماسی فرهنگی»، در پی پاسخگویی به این پرسش است که چه روشها و ابزارهایی می‌تواند به پیشبرد دیپلماسی فرهنگی ایران در خاورمیانه کمک کند؟
فصل دوازدهم با عنوان «به‌کارگیری سیاست فرهنگی الگومدار و تقویت بخشهای خصوصی در رهیافتهای فرهنگی» به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که چرا ایران با وجود اشتراکهای تاریخی و تجربههای تقریبا مشترک با دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه، در روابط و تعاملات فرهنگی در این منطقه با چالش‌های فراوانی روبه‌روست؟
بر این اساس در این فصل فرضیه‌های زیر نیز مطرح است: اصل قرار ندادن سیاست فرهنگی الگومدار و نقش نداشتن بخشهای خصوصی در سیاست فرهنگی کشور، مانع مهمی در دستیابی ایران به اهداف سیاست فرهنگی خود در منطقه خاورمیانه است.
در فصل سیزدهم با عنوان «سرمایهگذاری در بخشهای گوناگون گردشگری، زیارتی، ورزشی، علمی و غیره»؛ لزوم سرمایهگذاری در بخشهای گوناگون فرهنگی، مذهبی، گردشگری، ورزشی، تفریحی و رسانه بررسی؛ راهکارها و پیشنهادهای مؤثر و کاربردی در این زمینه ارائه شده است.
فصل چهاردهم نیز با عنوان «سیاست فرهنگی مبتنی بر بخشهای فرهنگی غیر حساسیتزا»، پیرامون مسائل حساسیتزا و مسائل غیر حساسیتزا، سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای خاورمیانه، مصر، کشورهای عربی منطقۀ خلیج فارس، عربستان و عراق بررسی شده است.
گفتنی است، کتاب فرصت‌ها و چالش‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه راهی نوشته عباس کشاورز شکری از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام در 404 صفحه و در قطع رقعی و با قیمت 115000 ریال به بازار کتاب ارائه شد./992/د101/ی