تعقل و تعبد در قرآن

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «تعقل و تعبد در قرآن» پژوهشی از «سید محمد رضا موسوی شوشتری» به بررسی و مفهوم شناسی مفاهیم تعقل و تعبد و آثار و عوامل آن اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:

چکیده :

عقل به عنوان قوه ممیز انسان از سایر حیوانات و موجب برتری او بر بسیاری از موجودات هستی خود به عنوان موضوعی مستقل قابل بررسی بوده که مطالعه آن کارکردها و بعضی از مسایل مربوط به آن از دید قرآن، یکی از اهداف نگارش این رساله می‌باشد. همچنین خضوع و فروتنی انسان در برابر یک قدرت برتر تا سر حد پرستش، به عنوان یک پدیده اجتماعی و مظاهر مختلف آن همواره مورد بحث بوده و موارد مجاز و ممنوع آن در اظهار نظرها مطرح گشته است. این موضوع در جای جای قرآن مورد اشاره و تصریح قرار گرفته و آشنایی با آن به حکم ضرورت، مورد نظر می‌باشد. عقل به اقتضای ماهیت خود، متقاضی ریزبینی، کاوش، برهان طلبی و تفکر بوده و خضوع و عبودیت در ذات خود خواستار تسلیم و پذیرش بی چون و چرا است. در منطق قرآن عقل نیرویی است که به وسیله آن انسان خالق خود و جهان را شناخته و کمال خود را در کرنش در برابر او می‌یابد و همو را وامی دارد تا او را عبادت و پرستش کند و بر این اساس بین تعقل و تعبد نه تنها هیچ گونه تعارض و تنافی وجود ندارد که این دو مقوله به عنوان دو نیاز غیر قابل انکار انسان لازم و ملزوم یکدیگر نیز می‌باشند و هر یک از این دو نیمی از سیر صعودی او را تشکیل می‌دهد. تعقل نیمه آغازین این راه و تعبد نیمه انتهایی آن را.

اهمیت موضوع:

توجه به براهین علمی و عقلی به هنگام مطالعه اشیاء و حوادث که در گذشته از تفریط برخوردار بوده، امروزه مورد استقبال عموم واقع شده و اگر در نقطه اعتدال خود استقرار نیابد به افراط و تند روی گرفتار خواهد شد. بر این اساس در صورتی که عالمان ژرف اندیش معتقد به ماوراء طبیعت و آگاه به مقتضیات روز، این حرکت فکری را هدایت نمایند می‌توان انتظار داشت که توسعه و پیشرفت دانش و فن آوری نه تنها در اعتقادات دینی و ارزش‌های اخلاقی خللی وارد نساخته که با تهذیب و تنقیح آن‌ها موجب تقویت بنیان‌های معنوی آن‌ها نیز گردد.

فرضیه‌های تحقیق :

1ـ از دید گاه قرآن عقل موهبت ویژه الهی به انسان بوده که به کار گیری درست آن موجب شناخت خداوند، ایمان آوردن به او و کسب تقوی می‌گردد.

2ـ عبودیت (تعبد) اگر به حکم عقل و در برابر ذات اقدس الهی باشد موجب رسیدن انسان به قرب الهی می‌گردد.

3ـ در این رابطه تعقل مقدمه و مبنای تعبد بوده و زیر بنای حقیقی آن می‌باشد.

4ـ تعبد در برابر خداوند خود محصول تعقل بوده و به حکم عقل غیر مشوب (ناب) صورت می‌گیرد.

کارکردهای عقل (از منظر قرآن) :

1ـ تدبر : نگریستن در جوانب و لوازم امر و درنگ در عاقبت آن.

2ـ تفکر : اندیشیدن درباره موضوعات برای شناخت بهتر آن‌ها.

3ـ تذکر: یادآوری و خروج از نسیان و فراموشی.

4ـ نظر کردن : تأمل عمیق در اشیاء برای ادراک حقیقت آن‌ها.

5ـ بصیرت: زیرکی، هوشیاری و برطرف شدن اوهام و خیال بافی ها.

6ـ تفقه: تلاش برای کسب فهم عمیق و ژرف اندیشی.

7ـ شعور : تیز بینی و باریک بینی.

8ـ عبرت آموزی : پند گرفتن و بیدار شدن از غفلت.

شرایط تعقل :

به نظر می‌رسد تعقل دو شرط اساسی دارد.

1ـ آزاد اندیشی : به معنای رها نمودن قوه عقل از هر چیزی است که مانع از تعقل صحیح می‌گردد، خواه اعتقادات ناصحیح باشد و خواه اعمال، آداب و رسوم اجتماعی و یا حتی عادات غلطی که انسان به هر دلیل به آن‌ها خو گرفته است.

2ـ رعایت تقوی: تقوی به معنای حفظ و نگهداری، معنای عامی است که گستره آن نه تنها اعمال، رفتار و گفتار آدمی که پندار و اندیشه و خرد او را نیز شامل می‌شود.

آثار تعقل:

1ـ معرفت خداوند 2ـ ایمان 3ـ تقوی.

آثار عدم تعقل:

1ـ دوری از یاد خدا 2ـ گمراهی 3ـ بی ادبی 4ـ تفرقه.

معنا شناسی تعبد:

تعبد در لغت به معنای عبادت کردن، بندگی ورزیدن، پرستش کردن، چیزی را بی چون و چرا پذیرفتن، بندگی و پرستش آمده است.

واژه‌های مرتبط با تعبد:

1ـ اطاعت: فرمان بردن، گردن نهادن، فرمان برداری کردن.

2ـ تسلیم : گردن نهادن، رام شدن، سلام گفتن، پذیرفتن اسلام.

3ـ اتباع: پیروی کردن از پی رفتن پس روی کردن.

4ـ اقتدا: تقلید کردن متابعت کردن.

واژه‌های مخالف با تعبد:

1ـ عصیان :گردن کشیدن نافرمانی کردن سرکشی.

2ـ استکبار: بزرگ دیدن کسی یا چیزی را بزرگ منشی کردن تکبر کردن.

3ـ لجاجت: ستیزه کاری کردن استبداد رأی به کار بردن.

عوامل تعبد از منظر قرآن:

1ـ علم و آگاهی 2ـ ایمان 3ـ موعظه پذیری (اتعاظ).

آثار تعبد از منظر قرآن:

1ـ خروج از ولایت و تسلط شیطان 2ـ آزادی 3ـ نداشتن ترس و اندوه 4ـ رضایت.

نتیجه گیری:

عقل انسان پس از شناخت خدا انسان را وامی دارد که در همه کارها از او یاری طلبد و برای سامان یافتن درست آن‌ها بر او «توکل» نماید. پس از مدتی از این کار و در مرحله بعد چون خود را وابسته محض به خدا می‌بیند عنان تمامی امور خود را کاملاً به حضرت حق سپرده و تفویض می‌نماید پس از آن شاید زمان زیادی نگذرد که به خوبی به این نکته واقف شود که اصلاً چیزی در دست و تملک او نبوده تا آن را به خدای خود بسپارد بلکه از اول سر رشته وجودش در دست ایزد منان بوده و تا آخر هم این‌چنین خواهد بود و انسان در این دنیا جز «عبد خدا» چیز دیگری نبوده و جز بنده خدا بودن شان دیگری ندارد. از این رو سزاوار است که این حقیقت را پذیرفته و رسم عبودیت و آیین بندگی اختیار نماید.

شایان ذکر است، پایان‌نامه «تعقل و تعبد در قرآن» پژوهش پایانی «سید محمد رضا موسوی شوشتری»، برای اخذ مدرک سطح 4 حوزه علمیه قم است که در سال 1388 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «آیت‌الله محمود عبداللهی» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام محمد حسین اسکندری» است. /9193/پ201/ن